СОЁЛ ХЭЛ ШИНЖЛЭЛИЙН СУДАЛГАА

Size: px

Start display at page:

Download "СОЁЛ ХЭЛ ШИНЖЛЭЛИЙН СУДАЛГАА"

什粕储
5 years ago
Views:

1 ХИС АХТ багш доктор /Ph.D/ И.Туул

2 Хэлшинжлэлийн судалгааны олон талт шинж Хэл нь нарийн зохион байгуулалттай, олон талт үзэгдэлтэй уялдан хэлийг олон талаас шинжилж болно. Ерөнхий хэлшинжлэл Тусгай хэлшинжлэл Хавсрага хэлшинжлэл

Хэл шинжлэлийн судалгааны үндсэн зорилго нь хэлний тодорхой баримтуудыг нээн илрүүлж тайлбарлах, тухайн хэлний бусад үзэгдлүүдийн дунд эзэлж

3 Хэл шинжлэлийн судалгааны үндсэн зорилго нь хэлний тодорхой баримтуудыг нээн илрүүлж тайлбарлах, тухайн хэлний бусад үзэгдлүүдийн дунд эзэлж буй байрыг нь тодорхойлох, гарал хувьсал эзэлж буй үүргийг тодруулах, тухайн хэлний онцлог болон хэлний түгээмлийн үүднээс тайлбарлахад оршино.

4 Аргазүй гэдэг нь шинжлэх ухаанд хэрэглэгддэг танин мэдэхүйн үйлдэл, арга хэрэгслийн нэгдэл юм. Шинжлэх ухааны аргазүй нь шинжлэх ухааны мэдлэг, танин мэдэхүйн үйл ажиллагааг судалж байдаг.

5 Шинжлэх ухаан судлалд Гүн ухааны ерөнхий арга (анализ, синтез, харьцуулал, ерөнхийлэн дүгнэх г.м) Шинжлэх ухааны нийтлэг арга (ажиглалт, туршилт г.м) Тодорхой шинжлэх ухааны арга (хэл шинжлэлийн түүхэн харьцуулах арга г.м)

6 Хэлшинжлэлийн судлагдахуунууд өөр хоорондоо олон янзын харилцаа холбоонд орсон олон талтай байдаг учир хэлний үзэгдлүүдийн мөн ёанар, гарал үүсэл, гүйцэтгэх үүргийг ганц аргын тусламжтайгаар судлах бололцоогүй юм. Судлаач олон төрлийн арга хэрэглэх явдал нь тухайн судалгааны явц, хэрэглэж буй арга хэрэгсэл судалгааг хэрхэн тайлбарлах зэрэг олон хүчин зүйлээс шалтгаалдаг. Аль ч шинжлэх ухаанд судалгааны чиг хандлага алгуураар өөрчлөгдөж байдаг.

7 Хэл шинжлэлд: түүхэн харьцуулсан, бүтэц тогтолцооны, хүн төвт хөгжлийн загвар явагджээ. Орчин үеийн хэлшинжлэлийн ерөнхий хандлагыг хүн төвтэй хэлшинжлэл, хэл ба соёлын шүтэлцээний асуудал судлаачдын сонирхлыг ихээр татах болжээ.

8 Түүхэн харьцуулах загвар түүхэн харьцуулах арга голлон хэрэглэгддэгтэй холбоотой хэлний гарал үүсэл, өвөг хэлийг сэргээх, төрөл хэлнүүдийн хоорондын харьцаа, хувьсах хөгжлийн явцыг тайлбарлах түүхэн харьцуулсан хэлзүй, толь бичиг зохиох зэрэгт хэрэглэгддэг. бүтэц тогтолцооны хэлний бүтэц, зохион байгуулалтыг судалж танин мэдэхэд гол анхаарлаа хандуулж байдаш Швейцарын хэл судлаач Фердинанд де Соссюрын томьёолсноор хэл шинжлэлийн судалгааны судлагдахуун нь өөрөө өөртөө оршин тогтнож буй хэл л байх ёстой ажээ. Энэ нь хэлийг өөрийг нь судлахаас бус хэлний бодлого, нутгийн аялгуунд өнлөөлөх хүчин зүйлүүд гэх зэргийг судлах ёсгүй гэсэн үг юм. Энэ загварын дагуу бүтэц хэлшинжлэлийн хүрээнд судалгаа явагдаж, хэлшинжлэлийн хөгжилд мэдэгдэхүйц хувь нэмэр оруулсан байна.

9 Судалгааны хүн төвт загвар нь хэлийг судалж танин мэдэх явдал түүнийг үүсгэж, ярилцагч хүний оролцоог харгалзахгүйгээр явагдаж болохгүйг ухамсарласны үндсэн дээр үүссэн байдаг. Энэ загварыг санаачлагчдын тоонд В.фон Хумбольдт, Э.Бенвенист нар ордог. В.фон Хумбольдт зөвхөн хэлний ачаар хүн хүн болж, түүний бүтээлч хүч шавхагдашгүй боломж нээгдэж байдаг ба хэл нь ард түмний нэгдмэл оюун санааны эрч хүч хэмээн үзэж байжээ.

10 Хэл шинжлэлийн судалгаанд ажиглалт, хэлний нэгжүүдийг томоохон бүлэгт нэгтгэн дүгнэх, ангилах, корреляци, загварчлах, туршилт, нутгийн аялгууны зураглал ба хил хязгаар, математик статистик боловсруулалт хийх, хэлний үзэгдлүүдийг сэргээх г.м ажлын аргууд хэрэглэгдэнэ.

11 Хэл шинжлэлийн судалгааны ерөнхий арга: 1. Тэмдэглэх арга 2. Таксономи арга 3. Түүхэн арга 4. Зэрэгцүүлсэн хэвшинж судлалын арга 5. Формаль арга

12 1. Тэмдэглэх (тэмдэглэн тайлбарлах) арга Хамгийн эртний арга бөгөөд баримт үзэгдлүүдийг илрүүлж хэрэглээнд оруулах явдал болно. Судалгааны обьект нь тухайн нэг хэл байх ба уг хэлний авиазүй, үгзүй, хэлзүй, үг бүтэх ёс, үгийн сан зэрэг үндсэн түвшинг судалдаг. Судалгааны үе шат Баримт цуглуулан ажиглах Ерөнхий дүгнэлт хийх Таамнал дэвшүүлэх

13 Судалгааны явцад хэрэглэгдэх үндсэн арга нь ажиглалт хэлний үзэгдлийг ажиглан туршилт хийж байхдаа тухайн үзэгдэл айг бусадтай харьцуулж нийтлэг ба ялгаатай талыг илрүүлж, зохих дүгнэлт хийдэг. Ингэснээр харьцуулалт ажиглалтын арга болон хувирч байдаг. Тэмдэглэх аргатай хамт хэрэглэгддэг ажлын нэг арга нь хэлний газарзүйн аргад хэрэглэгддэг изоглосс юм. Аялгуу судлалын арга ч гэж нэрлэгддэг. Цуглуулах, боловсруулах, тайлбарлах арга хэрэглэгдэнэ.судлаач сонсож ажиглаад зогсохгүй туршилт хийдэг.

14 Ажиглалт нь: Хэлний нэгжийн хэрэглээг ердийн бодит нөхцөлд ажиглаж тэмдэглэж авах танин мэдэхүйн арга юм. Цаасан дээр, картан дээр, хураагуур дээр, компьютер, дүрс бичлэгийн хэлбэрээр үр дүнд нэгтгэж тэдгээрийн утга, хэрэглээний тухай дүгнэлт гаргана. Туршилт нь: Гадна хэлбэрийн дотоод мөн чанарыг тайлж мэдэхэд 1. Зорилго 2. Туршилтын судлахуун 3. Нөхцөл байдал 4. Хэрэглүүр 5. Биет нөлөө

15 2. Таксономи арга Чанарын шинэ шатанд гарсан тэмдэглэн тайлбарлах арга юм. О.С Асманова таксономи гэдэг нэр томьёог хэлнүүд болон тэдгээрийн үзэгдлүүдийг шинжлэх ухааны үндсэн дээр ангилах үндэс болгон нэг буюу хэд хэдэн янзын хэлэнд байдаг төсөөтэй үзэгдлүүдийг зэрэгцүүлэн судлах явдал юм гэж тодорхойлжээ. Таксономи гэдэг нь (гр. taxis-байгуулал, дараалал,байрлал, nomos-хууль, зүй тогтол) бол хэлний үзэгдлүүдийг ангилах арга зарчмын нэгдэл юм.

Зүй ёсны ангилалд эгшиг гийгүүлэгчийн ангилал, хэлнүүдийн гарлын ангилал гэх мэт, зохиомол нь логикийн тодорхой нэг зарчимд тулгуурлан

16 Хэл өөрөө бие биедээ багтан орсон авиазүй, бүтээвэрзүй, өгүүлбэрзүй гэх мэт түвшинтэй, тэдгээр нь дотроо шаталсан бүтэцтэй. Иймээс хэлийг түвшингээр нь задлан судлах нь энэ аргад хамаатай. Энэ арга нь Зүй ёсны базохиомол тооны бачанарын. Зүй ёсны ангилалд эгшиг гийгүүлэгчийн ангилал, хэлнүүдийн гарлын ангилал гэх мэт, зохиомол нь логикийн тодорхой нэг зарчимд тулгуурлан хийгддэг, жишээ нь хэлний хэв шинжийн ангилал юм. Энэ аргаар гол төлөв хэлний дотоод бүтэцийн, орон зайн бус, хам цагийн, түгээмэл шинжтэй тухайн нэг хэлтэй холбоотой талуудыг судалдаг.

17 3.Түүхэн арга Хэлний түүхэн арга нь хэлийг цуваа цагийн шугамаар судалж, тухайн нэг хэл эсвэл бүлэг төрөл хэлнүүдийн түүхийг судлах зорилготой. 1. Түүхэн 2. Түүхэн харьцуулсан Түүхэн аргаар судалгаа явуулахад дотоод сэргээх болон хэлшинжлэлийн хэрэглэгдэнэ. арга зэрэг ажлын тусгай арга Дотоод сэргээх арга бичгийн эртний дурсгалтай хэлнүүдэд хэрэглэгддэг. XI-XIIаас XV-XVI хамаарах дунд үеийн монгол хэлний түүхэн хөгжилд уйгаржин монгол болон дөрвөлжин үсгин дурсгаллуудыг судалсан Г.Д Санжеев, Д.Төмөртогоо, Н.Поппе А.Мостэр Л.Лигети нэлээд тооны эрдэмтдийн бүтээл чухал ач холбогдолтой.

18 Түүхэн харьцуулсан аргаар судалгаагаар Ихээхэн хэмжээний баримт дээр тулгуурласан нарийн мөртлөө уян хатан онолын өгөгдөхүүн дээр тулгуурласан арга юм. Хэл шинжлэлийн түүхэн хөгжлийн явцад бүрэлдсэн арга юм. Ажлын завсрын болон бусад аргуудын тусламжтайгаар тодорхой хэлнүүдийг төрөл болохыг баталж түүхийн эртний баримтуудыг сэргээж байдаг. Үйл ажиллагаа ньдараах үе шаттай. Харьцуулах материалаа сонгох, хэд хэдэн нэгжийг тогтоох, авиа зүйн өөрчлөлт гарсан он цагийг тогтоох, хуучин хэв шинжийг сэргээх Тусгай аргууд нь хэлний баримтуудыг гарлаар адилтгах, он цагийн дарааллын арга, газарзүйн арга, төрөл хэлнүүдийн хоорондын зээлбэр үгс, газар усны нэрийг судлан мэдээлэл авах зэрэг юм.

19 4.Зэрэгцүүлсэн хэвшинж судлалын арга Хэлнүүдийг хооронд нь харьцуулах арга өргөн хэрэглэгдэнэ. Түүхэн харьцуулах болон зэрэгцүүлсэн хэвшинжийн арга нь харьцуулалт дээр түшиглэн хэрэглэгдэнэ. Зэрэгцүүлсэн хэвшинжийн арга нь хам цагийн хэл шинжлэлтэй холбоотой. Гарал үүслийн ялгааг харгалзахгүйгээр хоёр болон хэд хэдэн хэлний бүтцийн нийтлэг болон ялгаатай талыг зэрэгцүүлэн харьцуулан судалдаг. Төрөлх болон харь хэлийг тогтолцоогоор нь сөргүүлэн судлахыг гол зарчим болгодог. Судалгааны суурь ньдэлхий бүх хэл байдаг.

20 Төрөл болон төрөл бус хэлнүүдэд байдаг төсөөтэй ялгаатай талыг судлах нь гарал түүхэн хөгжлийн онцлог, хэлнүүдйин хоорондын харилцаа, газарзүйн байрлалаас шалтгаалахгүйгээр нийт хүн төрөлхтөний чанартай түгээмлүүдийг илрүүлэхэд тусална. Үр дүн нь сургалтын практикт хэрэглэгдэн хос хэлний зэрэгцүүлсэн болон харшуулсан хэлзүйн сурах бичиг, хос хэлний толь зохиоход өргөн ашиглагдана.

21 5.Формаль арга Орчин үеийн хэлшинжлэлийн аргазүйн нэг онцлог нь судалгааны формаль буюу хэлбэр бүтцийн хэлбэр харьцааны аргыг хэрэглэж буйд байна. Формаль аргуудыг дараах асуудалтай холбон авч үзнэ. Формаль судалгааны мөн чанар, хэлний бүтцийг формал аргаар тайлбарлахын ач холбогдол, утга хэлшинжлэлийн обьект болох эсэх тухай формаль арга нь зөвхөн хэл шинжлэлд бус бусад шинжлэх ухаан орчин үеийн логикийн шинжлэх ухаанд өргөн хэрэглэгдэж байна. Академич Ш.Лувсанвандан...хэлэнд хийсвэрлэн сэтгэх арга чухал болохыг онцлон тэмдэглээд... хийсвэр утга гэдэг нь хэлбэрийн утга юм. Юм үзэгдлийн хэлбэр харьцааны аль аль нь байгальд орших байгалийн үзэгдэл юм. Хэлбэр харьцаагүй юм гэж байдаггүй байна гэж бичжээ.

22 Формаль буюу бүтцийн аргыг хэрэглэсний гол үр дүн нь бүтэц хэлшинжлэл юм. Соссюр хэлийг өөр хоорондоо харьцаагаар холбогдсон харилцан уялдаатай элементүүдийн нэгдэл, өөрийн дотоод зохион байгуулалтанд захирагдсан тогтолцоохэмээн тодорхойлж, хэл нь тогтолцоот шинжтэй болох тухай чухал санааг дэвшүүлсэн нь хэлгинжлэлд оруулсан гол гавьяа оршино.

23 Хэл соёлын судалгааны тухайд Cultural Linguistics-латин хэлний хэл, соёл, сургаал (lingua,cultura, logos) (ethnolinguistics) гэсэн үгнээс гаралтай. Хэл нь харилцааны хэрэглүүр төдийгүй соёлын мэдлэгийг тээн, үндэсний соёл болгох, түүнийг илэрхийлэх гол хэрэгсэл болдог. Соёл ч мөн адил мэдээллийг дамжуулах бэлгэ тэмдгийн тогтолцоо юм.

24 Culture is a term used by social scientists for a people s whole way of life. In everyday conversation, the world culture may refer to activities in such fields as art, literature, and music. But to social scientists, a people s culture consists of all the ideas, objects, and ways of doing things created by the grope. Culture includes arts, beliefs, customs, inventions, language, technology, and traditions. The term civilization is similar, but it refers mostly to scientifically more advanced ways of life. A culture is any way of life, simple or complex (The World Book Encyclopedia, vol.4, 1977, USA, p.942).

25 Р.Бенедикт (Ruth Benedict, ) Соёлын загварын онол гаргаж тавьсан бол В.Ф.Хумбольдт (W.F. Humboldt, ) хэл, бие хүн,соёл харилцан хамаарлын асуудлыг авч үзсэн. В.Ф. Хумболдт...хэлний бүх үгсийн нийлбэр бол гадаад ертөнц болон хүний дотоод ертөнц хоёрын хооронд оршдог юм гээд... үндэстэн бүрийн хэл нь өөрийн хэрэглээгээрээ дамжуулан тухайн хэлээр ярилцагч хүмүүс болоод гадаад ертөнц хоёрын хоорондох холбоог нээн харуулах болно гэж тодорхойлоод мөн хэл бол тухайн үндэстний ертөнцийг үзэх үзэл, үндэсний соёлынх нь өвөрмөц онцлогийг илтгэж байдаг тухай тэмдэглэсэн байна.

26 Э.Сепир 萨丕尔 (E.Sapir, ), Б.Уорф 沃尔夫 (E.L.Whorf, ) нар хэл соёлын хоорондын харилцааны асуудлыг хэл шинжлэлийн харьцангуй онолынхоо хүрээнд боловсруулсан бөгөөд энэ тухайд: Хэл бол оюуны агуу үйлийн үр дүн болохын хувьд ард түмний соёлыг тодорхойлдог...хэл нь соёл, өөрөөр хэлбэл тухайн ард түмний амьдралын хэв маягийг тодорхойлсон өдөр тутмын дадал заншил, үзэл бодлын үеэс үед улиран дамжсан нийгмийн цогцын гадна байх боломжгүй. Соёлд тухайн нийгмийн хийдэг боддог юм бүхэн хамаатай. Тэгэхлээр хэл бол тухайн нийгмийн хүмүүсийн яаж бодож сэтгэдгийн илрэл болох юм. Хэлний агуулга нь соёлтой салшгүй холбоотой гэж (Э.Сепир:1993:1)өгүүлжээ.

27 Английн нэрт хүн судлаач Е.Б.Тайлор (Edward Burnett Tylor, ) Primitive Culture as that complex whole which includes knowledge, belief, art,morals, law, custom and any other capabilities and habits acquired by man as a member of society

28 Хэл бол харилцааны тэмдгийн тогтолцоо, хүн төрөлхтөний сэтгэхүйн хувьсал, хөгжил агуулга, цар хүрээ, тодорхой соёл хэлт үндэстэн угсаатны сэтгэлгээний онцлог, ертөнцийг үзэх үзэл, ертөнцийг таньсан байдлынх нь тусгал юм. (Ж.Баянсан, Соёл, хэл, үндэстний сэтгэлгээ, 2000)

29 Соёл судлалын судалгааны арга 1) ДИАХРОН АРГА. СОЁЛЫН ҮЗЭГДЭЛ,НӨЛӨӨЛӨХ ХҮЧИН ЗҮЙЛ, ҮЙЛ ЯВДЛЫГ ТЭДГЭЭРИЙН ҮҮСЧ ӨРНӨХ ЦАГ ХУГАЦААНЫ ДАРААЛЛААР НЬ СУДЛАХ АРГА 2) СИНХРОН АРГА. ХОЁР БУЮУ ХЭД ХЭДЭН СОЁЛЫГ ТОДОРХОЙ ЦАГ ХУГАЦААНЫ ХҮРЭЭНД ХООРОНДЫН ХАРИЛЦААГ СУДЛАХ АРГА 3) ТҮҮХЭН ХАРЬЦУУЛАЛТЫН АРГА. СОЁЛЫН ОНЦГОЙ СОНИН БАЙДАЛ, ӨВӨРМӨЦ ҮЗЭГДЛИЙГ ТҮҮХЭН БАЙР СУУРИНААС ЗЭРЭГЦҮҮЛЭН ХАРЬЦУУЛЖ МӨН ЧАНАРТ НЬ НЭВТРЭХ АРГА

30 4) БҮТЭЦ-ҮҮРГИЙН АРГА. СОЁЛЫН ОБЪЕКТИЙГ БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСГҮҮДЭЭР НЬ ЗАДЛАН ҮЗЭЖ, ТЭДГЭЭРИЙН ХОЛБОО, ХАРИЛЦААГ НЬ ИЛРҮҮЛЭХ АРГА 5) ХЭВ МАЯГЧЛАХ АРГА. СОЁЛЫН ТОГТОЛЦООНЫ БҮТЦИЙГ ХИЙСВЭРЛЭЛЭЭС ТОДОРХОЙДШИЛЖҮҮЛЭН ЭЛЕМЕНТҮҮДИЙН АДИЛ БА ЯЛГААТАЙ ТАЛЫГ ОЛОХ АРГА ХЭЭРИЙН СУДАЛГААНЫ АРГА. (УГСААТНЫ ЗҮЙН ХЭЭРИЙН СУДАЛГАА НЬ ОБЬЕКТУУДЫН ДҮРСИЙГ БАТАЛГААЖУУЛАХ ХЭРЭГЦЭЭ ГАРДАГ. БИЕЧЛЭН ЯРИЛЦАЖ МЭДЭЭЛЭЛ ЦУГЛУУЛАХ)

31 Соёл хэл шинжлэл нь хэл нь соёлтойгоо хэрхэн холбогдож соёл хэрхэн тусгаж байгааг судална. Танин мэдэхүйн чиглэлийн асуудлууд, харилцааны чиглэлийн асуудлууд юм. 1. Хүрээлэн буй ертөнц, энэхүү ертөнцөд хүний эзлэх байр суурийн тухай соёлын төсөөлөл, шашин шүтлэгийн, ахуй амьдралын, гоо сайхны, ёсзүйн, нийгмийн, хуулийн гэх мэт тухайн үндэстний хэлний ямар хэрэгслээр ямар байдлаар илэрч байна гэдгийг авч судална.

32 2.Хэлний харилцааны ямар хэлбэр арга хэрэгслийг тухайн ард түмэн үндэстэн ястан хэрэглэж байна вэ 3.Хэлний үйл ажиллагаа хувьсал өөрчлөлтөнд хэл угсаатны соёл, сэтгэлзүйн хүчин зүйлүүд хэрхэн нөлөөлөхийг судална. Хэл бол үндэстэн угсаатны соёл нь үг хэллэгээр хэлбэржсэний илрэл юм. Үндэстний ертөнцийг харах цонх үндэстний оюун ухааны илрэл байдаг. Соёлоо хэлээрээ дамжуулан сурч, эзэмшиж хөгжүүлж, өөрчилж хойч үедээ дамжуулж байдаг. Хэл бол соёлын оршин тогтнох нөхцөл орчин бөгөөд соёлын бүтээл болж байдаг.

33 Хэл бол үндэстний соёлыг баталгаажуулан хуримтлуулах, дамжуулах үлдээх үүрэгтэй байдаг. Нүүдэлчдийн сэтгэлгээний өвөрмөц хэв шинж нь тэдгээрийн уламжлалт соёл, зан үйлээс үүтгэлтэй байх нь зайлшгүй юм. Үүнийг судлан тайлбарлахын тулд монгол газар шороон дээр таван хошуу малыг амьдралынхаа үндэс болгон эртнээс нааш аж төрж ирсэн нүүдэлчид ертөнцийг хэрхэн үзэж, яаж ойлгосон нь тэдний ердийн харилцаанд яаж илэрч байдгийг хэлнийх нь баримтаас тунгаан нягталж үзэх ёстой боломжтой. Тухайлбал,

34 Цагаан идээний нэр Сүү боловсруулах арга ажиллагаа маш нарийн үйл ажиллагаа юм. Энэ нь монголчуудын танин мэдэхүй, идээ ундааны соёлыг харуулдаг. Тухайлбал, Сүүг боловсруулахдаа хөдөлгөөнгүй боловсруулах, (сүү тавьж ээдүүлэх) хөдөлгөөнөөр боловсруулах (сүү бүлэх) хөрөнгөөр боловсруулах (айраглах), шахаж боловсруулах (шар ус шахах) шаргааж боловсруулах (хурууд хийх), усаар боловсруулах (сүү бүлэх, айраг нэрэх), галаар боловсруулах (өрөм хөөрүүлэх) гэх мэт

35 Гүүний сүүний ундаа ХАЛХ ӨВӨРМОНГОЛ БУРИАД ОЙРАД АЙРАГ ЦЭГЭЭ ЦЭГЭЭ ЦИГЭЭН Айраг исгэх, айраг бүлэх, айраглах, айрагшуулах, айрагдах гэх үйлийн нэршил нь айраг гэх үгтэй холбоотойгоор үүсч монгол соёл, ахуй амьдрал, зан үйлийгхаруулсан соёлын онцлогийг илрүүлдэг Цэгээ гэдэг нь цэхийх, цэхэр, цэгээн гэх мэт үгэнд давтагдаж өнгөөр нэрлэсэн нэрийдэл болдог.

36 Мөн гүүний сүүний ундаатай холбоотой нэг нэрийдэл бол исэг юм. <<МНТ>> -нд айраг эсгэх бүлэх талаар...гэрийн бэлгэ нь сүү түсрээд өсөгөө шөнөд өдөр цайтал бүлэх бөлгөө.... (Баяр галиг : 1980:180) гэсэн баримт байдаг. Хятад хадмал орчуулгад эсэг гэдгийг 马奶子 гүүний сүү гэж орчуулсан байна. (МНТ, Баяр,1980: 180) Хуа й и юү толь болон Мостэртын Ордос толь д эсүг гэдгийг 熟马奶子 гэж тайлбарлажээ. Үүнээс үзэхэд 13р зууны монголчууд гүүний сүү боловсруулж байсан нь тодорхой.

37 Хуурай сүүтэй холбоотой нэрийдлийг дараах жишээнээс харж болно. хуурай сүү, борцолсон сүү, богшоосон сүү хатаамал сүү, хатаасан сүүг Өвөрмонголын Ордост дашмаг гэдэг бол халхад аялгуунд Дашмаг усны савыг хэлдэг, Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь -д 1. аянд хэрэглэх зориулалттай шингэн зүйл агуулах модон бөглөөтэй үүрэг сав, архины дашмаг, гуулин дашмаг (2008:684) гэж тайлбарлажээ. Эндээс үзэхэд нэрийдэл адил боловч ерөнхий заагдахуун нь тэс өөр зүйл байх жишээтэй.

38 дуурмаг /ингэний сүүний / (дундговь аймаг) боз зуурмаг буцалгаа /хоормогийн буцалгаа, ээдмийн буцалгаа, цөрмийн буцалгаа / сазаа хөөрцөг /хөөрүүлэг/ гэх мэтчлэн монгол хэлний үгийн сангийн өвөрмөц онцлогийг илрүүлэн гаргаж байна.

39 Архитай холбоотой нэр Дам үйлдэхүүнээр нэрлэсэн Хүндэтгэ лийн нэр Хийх үйлээр нэрлэсэн Сувс Нанчид Хуршаасан архи Нутгийн аялгууны нэр Зориг Ордос Арз Сархад Дагнасан архи Сөн Ойрад Хорз Дармал архи Цэнгэл ойрад Шарз Нэрмэл Санзай Архангай Борз Шим

40 сүүний архи, саалийн архи, тогооны архи, сүүний охь, шимийн архи нэрмэлийн архи цагаан архи хар архи монгол архи

41 Хэл-соёл судлалын гол судлагдахуун нь тогтвортой хэллэг байдаг учраас тогтвортой хэллэгийг соёлын тэмдэг-илэрхийлэл болох талаас нь судалвал өөр хоорондоо гарцаагүй харилцан хамаарал бүхий гурван үндсэн асуудал чухал учир холбогдолтой болно. Үүний нэг дэх гол асуудал бол үндэстний соёлын өвөрмөц байдлын илэрхийлэл болдог хэлц нэгжүүдийн бүрэлдэхүүнийг хэлний нэрлэлтийн сан хөмрөгөөс ялгаруулан тодорхойлох шаардлагатай болно.

42 Хоёр дахь гол асуудал нь угсаатны хэлшинжлэл, хэл-соёл судлалын үүднээс хэл, соёл хоёрын харилцан хамаарлыг судлахдаа тогтвортой хэллэгийн соёлын утгазүйг шинжлэн тодорхойлж, товчоолон тайлбарлах арга, хүрсэн үр дүнд ямар ялгаа, ямар хамаарал байгааг тодруулах явдал юм.

43 Гурав дахь чухал асуудал бол хэл, соёл хоёрын аль алинд нь нийтлэг үйлчилэхүйц аргазүйн талбарыг зөв тодорхойлох явдал юм. Аргазүйн ийм нийтлэг суурьтай болсноор соёлын хэл -ний тэмдгийн үүргээр харилцаанд сэргэн хэрэглэгдэж, үндэстний соёлын тухай мэдлэг, түүнийг хэлээр илэрхийлэх арга чадамжийг үеэс үед өвлүүлэн эзэмшүүлж байгаа тогтвортой нэгжүүдийг судлан тайлбарлах аргыг боловсруулж ашиглах юм.

44 Малтай холбоотой үг хэллэг Хургаа голсон хонь шиг энэрэл эргэцэлгүй Тэлээ хурга шиг танхи дураараа Өттэй ямаа/тэмээ шиг тогтвор сууршилгүй Дөрлүүлсэн бух шиг дуулгавартай Дөргүй бух шиг өөрийнхөөрөө зүтгэх Хонины морь шиг номхон Нуруугаа авсан морь шиг халирхай Уургын морь шиг уулгамч

45 монголчуудын нэн эртний үеэс амьдарлагынхаа үндэс болгож ирсэн уламжлалт мал, аж ахуй, түүнийг эрхлэх явцад бий болсон танилт, зан үйл зэргээс шууд шалтгаацан хамаарч үүссэн болох нь илэрхий байна. Жишээлбэл, хаврын тэнгэр шиг ааштай хүн гэдэг адилтгал

46 монгол хэлэнд Харамч хэмээх концептийг Жишээлбэл, - хорголоо тоолох, нарийндаа хатах, гарын алга дээшээ нь харуулахгүй, гар татуу, гар чангатай, гаднах нь гэртээ, гэртэх нь гэдсэндээ ороогүй, айлд намар, гэртээ хавар, лонхонд унгаж нохойд зайлж өгдөг гэх мэт маш олон хэллэгээр илэрхийлнэ.

47 Гэтэл хятад хэлэнд энэ концептийг төмөр тахиа гэдэг хэллэгээр илэрхийлдэг нь өндөг өгдөггүй, өдийг нь авч болдоггүй гэсэн ухаарлаас үүдэлтэй гэдэг. Ингэхлээр өөр өөр соёл хэлтэнд нэг зүйлийн концептийг илэрхийлэх арга өөр өөр ч байж болно. Заримдаа ижилдүү ч байж болно. аль нь байсан тэдгээрийн сэтгэлгээний онцлог ба нийтлэг шинжээр нөхцөлдсөн болохыг нарийн шинжлэн тодорхойлох учиртай болно.

48 Even reckoning makes long friends Тооцоогоо тэгш хуваах нь нөхөрлөлийг бэхжүүлдэг гэсэн утгатай зүйр үг. Монгол логикоор мөнгөө нарийн тооцох нь нөхөрлөлийг сулруулж, найз нөхдөө өөрөөсөө холдуулж ч болох бол англи сэтгэлгээр харин ч улам бэхжүүлдэг ажээ. Зарим хүмүүс нарийн тооцоотой хүнийг харамч амьтан гэж ад шоо үздэг бол англичууд сайн нөхөр хэмээн үнэлдэг байх нь. Эндээс мөн адил англичуудын сэтгэлгээний онцлог харагдаж байна.

49 Ялихгүй юмнаас ямааны гарз Жижиг зүйлийн төлөө том зүйлийг битгий золиосло гэсэн утгатай энэхүү хэлцийн англи хувилбар нь Burn not your house to rid it of the mouse гэсэн үг байдаг

50 Монгол ёс заншил, зан үйл нь монгол соёл, монголчуудын ертөнцийг үзэх үзлийн нэгэн тод илрэл болдог. Байгал дэлхийгээ хайрлах, ахмад настнаас хүндэтгэх, мал сүргээ өсгөн үржүүлэх зэрэг арга ухааныг заан сургаж төдийгүй бэлгэдэл эрхэмлэх ухаан их байдаг. Идээ ундааны ёс заншилд холбогдох үг хэллэг нь: хүндэтгэлийн, бэлгэдлийн, сурган хүмүүжлийн, цээрийн шинжтэй байдаг.

51 Идээ ундааны ёс заншил бол дэлхийн бусад үндэстнүүдээс ялгагдах монголчуудын гол онцлогийн нэг бөгөөд ялангуяа дайлах, цайлах, зочломтгой зангаараа харийнхны анхаарал сонирхлыг татдаг шагшин хэлэлцдэг нэг гол сэдвийн нэг байдаг. далны ерөөл, шүүсний ерөөл, аман хүзүүний ерөөл асуух нурууны асуулт асуух гэх мэт байдаг.

52 сүү шиг цагаан мөртэй яваарай идээний дээд цагаан сүү, итгэлийн дээд цагаан сэтгэл амьдралыг минь ивээн тэтгэ, хол яваа хүний үйл хэрэг бүтэг, ойр байгаа бүхэнд жаргал баяр хайрла жилийн цайг хамарт нь тулгана гэх хэллэг ураг хуримын үед гэрийн ерөөл ёс Болсон хоолноос бүү зайл, болшгүй үгэд бүү ор ганзага түгэтхүй шорлог

汉语被动范畴和使动范畴研究 —基于语言类型学的考察

汉语被动范畴和使动范畴研究 —基于语言类型学的考察 Хэлзүйн айн асуудлыг хэлний хэв шинжийн үүднээс авч үзэх нь (хятад монгол хэлний жишээгээр) Б.Оюунчимэг /ХИС, доктор Ph.D/ 2018-04-20 Маркер Хэв шинжийн маркер Прагийн дэг Н.С.Трубецкой: нэг ай илрүүлэгчтэй,