Английн ноёрхолын үед олон эрдэмтэд толь бичиг бүтээх ажлыг эзэн хааны зарлигаар л биелүүлнэ гэж бодож байсан. Гэвч тусгаар улс болсны дараа улсын оло

Size: px

Start display at page:

Download "Английн ноёрхолын үед олон эрдэмтэд толь бичиг бүтээх ажлыг эзэн хааны зарлигаар л биелүүлнэ гэж бодож байсан. Гэвч тусгаар улс болсны дараа улсын оло"

霏解
6 years ago
Views:

1 Энэтхэгийн их толь бичиг : Аптэгийн Санскрит хэлний толь бичиг Ниржа Самаждар Энэтхэг Нэрү Их Сургуулийн Солонгос хэлний тэнхмийн профессор 1. Оршил Энэтхэгт толь бичиг, шисурос(thesaurus) 1 ба нэр томьёоны түүврийн түүх нь вэда(veda) 2 -гийн үеийн манай эриний өмнөх 1500 жилээс эхлэх болсон. Дэлхийд хамгийн анхдагч бөгөөд одоо ч хэрэглэж буй шисурос Нигантү(Nighantu) -д 1,800 ширхэг вэда үгийг зүйлчиллээр хувааж тэмдэглэсэн байна. Үүнийг зохиосон Касшап(Kashyap) нь Пиражабти(Prajapti,өвөг дээдэс) гэдэг агуу их хүндэтгэлийг хүртэх болсон. Бас мэргэн хүн Яаск(Yask) нь Нигантү -гийн талаар бичсэн эрдэм шинжилгээний бүтээл нь <Нирүгт(Nirukt)> нь үг ба утгыг нарийн тодорхой тайлбарласан дэлхийн анхдагч толь бичиг болох магадлал өндөр байна. Түүний дараа олон Санскрит(Sanskrit) хэлний толь бичиг гарсан. Тэр дундаас Шавудакалпадрүм(Shabdakalpadrum) нь 29 зүйлчиллээр хуваагдаж бүтсэн нэг шисурос юм. Амар куши(amar Koshy) нь санскрит хэлний шисуросын дундаас хамгийн алдартай нь бөгөөд, үүнийг зохиосон Амар шин(amar Singh) нь шисуросийг Намалинганүшасан(Namalinganushasan) гэж нэрлэсэн. Бас 3 бүтцийн давхаргыг 25 бүлгээр хуваасан учраас Триканд(Trikhaand) гэсэн нэртэй болсон. Үүнд1,502 ширхэг Шүлука(Sholka) 3 ба нийт 8,000 үгийг тайлбарласан байна. Амар куши г хэзээ зохиосон нь тодорхойгүй боловч, ерөнхийдөө манай эриний 4-10 р зуунд зохиосон гэх санал их байдаг. Ихэнх эрт үеийн материалд зохиосон өдөр нь тэмдэглэгдээгүй байдаг. 6-р зуунд Пандит Гүнаражи(Pandit Gunaraj) гэдэг эрдэмтэн(guru) нь үүнийг хятад хэлээр орчуулсан гэдэг санал ч бий бөгөөд Хинди-Перс хэлний яруу найрагч Амир күсру(ameer Khusro) нь үүнээс санаа авч анх Перс хэл- Хинди хэлний толь бичиг болон шисурос(persian-hindi thesaurus-cumdictionary) -ийг бүтээсэн гэсэн яриа байдаг. Энэтхэг улс тусгаар тогтнохын өмнө олон эрдэмтэд хинди хэл, англи-хинди хэл болон хинди-англи хэлний толь бичгийг бүтээсэн удаа байсан. Тэр дундаас Нигари пирачарини саба(nagari PrachariniSabha) болон хинди хэлний сахитиа самелан(hindi Sahitya Sammelan) гэх бүтээл нь орчин үеийн толь бичгийг зохиох аргыг бий болгосон бөгөөд түүний үр дүнд агуу бүтээл бий болсон. Үүний дараа энэтхэг улс английн ноёрхолоос тусгаар тогтнож, толь бичиг зохиох үйл хэрэг хөгжиж эхэлсэн. 1 Мэдээлэл хайхын тулд хэрэглэдэг түлхүүр үг хоорондын холбоос, өөрөөр хэлбэл утга ижил үг, салбарласан үг, холбоот үг зэргийн хамаарлыг илэрхийлдэг толь бичиг. 2 Манай эриний өмнөх 1500 аас манай эриний өмнөх 600 оны орчим, эхний үе нь Ригвэда(Rigveda) үе болох манай эриний өмнөх 1000 жил хүртэл юм. Сүүл үе нь өөр вэда(veda) -г байгуулснаас хойш Үпанишяд(Upaniṣad) -ийг байгуулах хүртэл энэтхэгийн соёлын хүрээ бий болсон үе юм. 3 Шүлука нь санскрит хэлний вэда -гийн үг хэллэгийг хэлнэ.

2 Английн ноёрхолын үед олон эрдэмтэд толь бичиг бүтээх ажлыг эзэн хааны зарлигаар л биелүүлнэ гэж бодож байсан. Гэвч тусгаар улс болсны дараа улсын олон улсын хөгжлийн төлөө англи хэл бол чухал дамжуулагч хэл гэж үзээд эрдэмтэд англи хэл-хинди хэл болон хинди хэл-англи хэлний толь бичиг шаардлагатай байгааг мэдэрч эхэлсэн бөгөөд хос хэлний толь бичгээр хинди хэл болон орос хэл, герман хэл зэрэг толь бичгийг зохиосон. Үүний дараа бага багаар хинди хэлний хэрэглээ багассан бөгөөд англи хэл нь засгийн газрын засаг захиргааны удирдлагаас эхлээд ерөнхий боловсрол хүртэлх бүх салбарт томоохон байр суурийг эзлэх болсон. Тус өгүүлэлд ийм олон янзын энэтхэг толь бичгүүд дундаас хамгийн эртний түүхт санскрит хэлний толь бичгийг голлон танилцуулах гэж байна. 2.Санскрит хэлний толь бичиг Санскрит хэл нь Брахма(Brāhma) 4 диваажингаас бууж ирээд дэлхийн мэргэн хүмүүсд бүтээж өгсөн хэл гэсэн яриа байдаг. Тийм болохоор санскрит хэлийг Дэв вани(dev Vani), өөрөөр хэлбэл бурханы айлтгал гэж нэрлэх нь ч бий. Дэлхий дээр хамгийн эртний хэл гэж хэлж байгаа санскрит хэлний түүх нь хэдэн мянган жилийн өмнөөс тэмдэглэгдсэн байдаг. 18-р зуунд санскрит хэл нь латин хэл грек хэлтэй адил төстэй болох нь илэрч, энэтхэг европ хэлний талаар олон судалгаа дэлгэрэх болсон. Энэтхэгийн сонгодог уран зохиол нь аман зохиолоор дамжуулж ирсэн бөгөөд хамгийн эхлээд санскрит хэлээр тэмдэглэгдсэн байсан. Энэ нь дэлхийд хамгийн эртний уран зохиол гэж үздэг. Санскрит хэл нь Пиракрит(Prakrit) 5 -руу хувьсаж хөгжин бичлэгийн аргыг ч шинээр гаргасан. 19-р зуунаас санскрит хэлийг Дэванагари(Devanagari) 6 үсгээр бичиж эхэлсэн. Хамгийн эртний санскрит хэлний уран зохиол нь Ригвэда(Rig- Veda), Самавэда(Sāma-Veda), Яжүрвэда(Yajur-Veda) болон Атарвавэда(Atharva-Veda) байдаг. Манай эриний өмнөх 4~5 зууны үеийн хэлзүйн эрдэмтэн Панини(Pānini) нь Санскрит хэлний хэлзүйг зохиосон бөгөөд үндсэн дүрмийн тодорхойлолтыг гаргасан. Тэр үед гаргасан Рамаяна (Rāmāyaṇa) ба Махабарада( 摩訶波羅多,Mahabharata) нь хамгийн чухал бүтээл юм. Магдунэл(Macdonell, 1927) нь Санскрит хэлний хэлзүйн зарчмыг нарийн тодорхой тайлбарлаж ойлгоход хамгийн амархан аргыг санал болгосон. Үүнд хэлзүйн хэдэн зарчмыг дараах хүснэгтээр тайлбарласан. 4 Хинди эцэг хүү ариун сүнс гурвын Брахма(Brāhma), Бишүнү(Viṣṇu), Шүйба(Śiva) дундаас огторгуйг шинээр бүтээхийг хариуцсан бурхан нь брахма юм. 5 Энэтхэгт ерөнхийдөө хэрэглэгддэг ард түмний хэл юм. Санскрит хэлтэй харьцуулахад авиа буюу хэлбэр нь хялбар боловч, удаан хугацааны турш тус нутгийн аялгаар хэрэглэх гэх мэт олон янзын хэлбэртэй байдаг. 6 Санскрит хэл, хинди хэл гэх мэт зарим энэтхэг хэлийг тэмдэглэхэд хэрэглэдэг үсэг.

3 [Хүснэгт1] Магдунэлийн санскрит хэлний хэлзүйн зарчим

4 Магдунэл нь нийт 215 хэлзүйн зарчмыг хүснэгтээр товчлон цэгцэлж харуулсан бөгөөд Сурагчид зориулсан санскрит хэлний хэлзүй(a Sanskrit Grammar for Students) (1927)-д илүү дэлгэрэнгүй тайлбарласан байна оноос одоог хүртэл анхаарал татаж байгаа санскрит хэлний толь Аптэ санскрит хэл-англи хэлний толь бичиг(apte Sanskrit-English Dictionary) нь зохиолчийн шинэчилснээр 1890 онд сүүлийн удаа хэвлэгдсэн. Энэтхэгийн баруун урд зүгт байрладаг Кункан(Konkan) тосгонд төрсөн ваман аптэ(vaman Shivaram Apte) нь бага наснаасаа санскрит хэлэнд их сонирхолтой байсан бөгөөд ахлах сургууль төгсөх үед Жаганнат Санкаршет(Jagannath Shankarshet) гэдэг санскрит хэлний тэтгэлэгт хамрагдсан. Үргэлжлүүлэн баман аптэ нь олон эрдэм шинжилгээний шагнал авч санскрит хэлний салбарт нэр хүндтэй агуу эрдэмтэн болсон. Энэ хүн 34 насандаа нас барсан ч энэ богинохон амьдралдаа Санскрит хэлний зохион бичлэгийн гарын авлага(guide to Sanskrit Composition) (1881), Сурагчид зориулсан санскрит хэлний зохион бичлэгийн гарын авлага(the Students Guide to Sanskrit Composition) (1881), Сурагчид зориулсан англи хэл- Санскрит хэлний толь бичиг(the Students English-Sanskrit Dictionary) (1884), Сурагчид болон оюутнуудад зориулсан санскрит хэлний толь бичиг: Хэрэглээний санскрит хэл-англи хэлний толь бичиг(sanskrit Dictionaries for use in schools and colleges: The Practical Sanskrit-English Dictionary) (1890), Шат бүрийн дасгалтай сурагчын гарын авлага1 2: Санскрит хэл(the Students Hand-Book of Progressive Exercises, Part I and, II: Kusuma-mala) (1891) зэрэг бүтээлүүдийг туурвисан байна. Тэр дундаас Хэрэглээний санскрит хэл-англи хэлний толь бичиг(practical Sanskrit-English Dictionary) нь хамгийн алдартай бүтээл болсноор аптэ нь нэр хүндтэй болсон. Энэ хүн толь бичгийнхээ оршилд толь бичгийн бүтэц болон хэрэглэх аргыг тайлбарласан. Төгсгөлд нь 1,900 хуудсаар бүтээсэн энэ толь бичгийг Вэлиөм профессорын толь бичигтэй адил түвшинд бүтээхийг хичээсэн бөгөөд англи хэлний сурагчдад их тус болж байгаа Вэбстэр(Merriam-Webster) ба Огилвиэ(John Ogilvie)-гийн толь бичиг шиг санскрит хэлийг сурдаг сурагчдад тус нэмэр болоосой гэж хэлсэн байна. Аптэ нь энэтхэг эрдэмтдийн их хайр, хүндэтгэлийг хүлээж янз бүрийн үйл ажиллагааг явуулж байсан. Тиймээс түүний нас барсан нь энэтхэгт санскрит хэлний судалгаанд их нөлөөлсөн. Урьдын адил аптэгийн санскрит хэлний толь бичгүүд(санскрит хэл-хинди хэл, Санскрит хэл-англи хэл) нь хамгийн нэртэй. Аптэ нь Санскрит хэл-англи хэл толь бичиг -д 12 зүйлийн толь бичгийг хэрэглэх дүрмийг тайлбарласан. Үүндхамгийн чухал зүйл нь дагавар, угтвар ба жаахан өөр шинжтэй 2 үг нийлмэл үг болж өөрчлөгдөхгүй тэр хэвээрээ гарах тохиолдол байх бөгөөд хамт өөрчлөгдөж өөр дуудлагаар дуудагдах ч бий гэсэн үг юм. Тэр жишээг үзүүлбэл,

5 [Зураг 1] Толь бичиг хэрэглэх дүрэм

Мэргэжлийн нэр томьёоны талаар тодорхой тайлбар нь -ter(terminology) ба - ted(taddhita) 2 янзаар хувааж үгийн гарал үүслийн талаар тодорхой мэдэж болохуйц хийгдсэн байна.

6 Мэргэжлийн нэр томьёоны талаар тодорхой тайлбар нь -ter(terminology) ба - ted(taddhita) 2 янзаар хувааж үгийн гарал үүслийн талаар тодорхой мэдэж болохуйц хийгдсэн байна. Ялангуяа -ted(taddhita) нь дагаврын үүргийг гүйцэтгэж нэр үгэнд залгагдахдаа үүсмэл дагаврын үүрэгтэй. Товчилсон жагсаалтад эрдэмтэний нэртэй хамт хэлзүй буюу тэмдгийн товчлолыг гаргаснаар тодорхой тайлбарласан байна.

7 [Зураг 2] Товчилсон жагсаалт 3. Дүгнэлт Одоо хүртэл энэтхэгт уламжлалт буюу алдартай толь бичгийн талаарх судалгаа их хийгдээгүй байна. Олон хэлний орчин болох энэтхэгт толь бичгийг хэрэглэж өөр хэлийг сурах тохиолдол ч ховор биш юм. Гэвч гадаад хэлээр энэтхэг хэлийг сурах үед толь бичиг их үүрэг гүйцэтгэдэг нь зайлшгүй үнэн юм. Зөвхөн одоо энэтхэг хэлний толь бичиг нь гадаад хэлний толь бичигтэй харьцуулж үзвэл судалгаа буюу зэрэгцүүлсэн анализ тийм их дэлгэрээгүй байна. Тус өгүүллэлд энэтхэгийн олон хэлний дундаас хамгийн эртний түүхт аптэгийн санскрит хэлний толь бичгийг товчлон ажиглалт хийсэн бөгөөд хэлзүйн хэлбэрийг заасан арга ба заасан зүйлийн талаар товч судалсан. Гэвч бодит анализ дутмаг болохоор энэтхэг хэлний толь бичгийн талаар нарийвчилсан судалгааг бүх талаар хийж чадаагүй нь үнэн юм. Уг дутагдлаа хүлээн зөвшөөрч энэ талын судалгааг цаашид үргэлжлүүлэн хийх болно.

8 Номзүй Apte, VamanShivaram(1890), The Practical Sanskrit-English Dictionary, Shiralmar Publisher. (1884), The Students Guide to Sanskrit Composition, H.N. GokhalePulishers. (1891), Kusuma-mala, 20th edition (revised) by M.S. Apte(1929) Bombay L B.M. Apte for Apte Brothers. Macdonell, A.(1927), A Sanskrit Grammar for students, Oxford University Press, London. Gode, P. K. &Karve, C. G.(2008), Ed. Revised and enlarged edition: The practical Sanskrit-English dictionary, Poona: Prasad Prakashan. Andrew Dalby(1998), A guide to World Language Dictionaries, London: Library Association Publishing. Хэвлэсэн газар: БНСУ-ын Эх хэлний академи Сэтгүүлийн дугаар: 2016он 26-р боть 3дах дугаар Намар, Vol.202 Хуудас: Орчуулсан: Сон Ыйминь

汉语被动范畴和使动范畴研究 —基于语言类型学的考察

汉语被动范畴和使动范畴研究 —基于语言类型学的考察 Хэлзүйн айн асуудлыг хэлний хэв шинжийн үүднээс авч үзэх нь (хятад монгол хэлний жишээгээр) Б.Оюунчимэг /ХИС, доктор Ph.D/ 2018-04-20 Маркер Хэв шинжийн маркер Прагийн дэг Н.С.Трубецкой: нэг ай илрүүлэгчтэй,