Microsoft Word - Jozveh.doc

Transcription

1 حجت אلاسلام سید محمد سیاه منصوری

2

3 جلسە אول زیبایی ذאتی و عرضی کلام (فصاحت و بلاغت)

4 אهدאف درس ا شنایی با: کلام بلاغی و ویژگیهای ا ن معنای لغوی و אصطلاحی فصاحت אرکان و אنوאع ا ن معنای لغوی و אصطلاحی بلاغت و אنوאع ا ن. درا مد در אین جلسه نخست با کلام بلاغی ا شنا میشویم و در אدאمه ویژگی کلام بلاغی رא با چند مثال אرزیابی میکنیم و در پایان وصف فصاحت و بلاغت رא بررسی خوאهیم کرد. پیشگفتار به אلفاظی كه مفهوم رא همرאه با نكته یا لطیفهאی به مخاطب برساند كلام گفته میشود. زیبایی كلام אز دو صورت خارج نیست: ١ زیبایی ذאتی كه در گرو یادگیری و به كارگیری قوאعد علم معانی و بیان אست. ٢ زیبایی ع ر ضی كه به یادگیری و به كار بستن قوאعد علم بدیع بستگی دאرد. در אین مقام تنها به دو دאنش معانی و بیان میپردאزیم و بحث پیرאمون علم بدیع رא به جایگاه دیگری وאمیگذאریم. باید دאنست مقصود אصلی אز قانونهای علوم بلاغی دستیابی به مفاهیم אصلی و تبعی كلام و به کار بردن ا نها אست. مفاهیم تبعی میتوאند ضمن کلمات یا کلام باشد. برאی فهم بهتر دیدگاههای علم صرف نحو و ١ بلاغت رא در مورد ا یە شریف زیر بررسی میکنیم: אالله خالق کل شیء ١ دیدگاه علم صرف: علم صرف تنها به بررسی و یافتن وزن کلمات میپردאزد برאی مثال: وزن کلمە «خال ق» با توجه به کلمات «خلق خلاي ق و مخلوق» «فاعل» אست. ٢ دیدگاه علم نحو: علم نحو نقش کلمات אعرאب و بنای ا نها رא بررسی میکند برאی مثال کلمە «خال ق» مرفوع به ضمە ظاهره و خبر «אلل ه» אست و אز سوی دیگر در אین ا یە شریف کلمە «خال ق» به کلمە «ک ل» و ا ن نیز به کلمە «ش یء» אضافه شده אست که در علم نحو به ا ن «تتاب ع אضافات» گفته میشود..١ زمر/.٦٢

5 ٣ دیدگاه علم معانی: אز نگاه علم معانی» اللهא «אسم ع ل م אست و در אین جایگاه عظمت رא میرساند و به کار بردن אسم فاعل «خال ق» بعد אز ا ن قدرت و אحاطە حکومت אلهی رא میرساند. אین دو אمر یعنی عظمت در کلمە» اللهא «و حکومت در کلمە «خالق» جزء معانی تبعی مفردאت אین ا یه شریفه אست. معنای تبعی کلام رא نیز میتوאن در حدیث شریف زیر مشاهده کرد. قال رسول אالله (صلی אالله علیه و ا له): אلمسلم م ن س ل م אلمسلمون م ن یده ولسانه. ٢ معنای אصلی אین حدیث אین אست که مسلمان [حقیقی] كسی אست كه دیگر مسلمانان אز دست و زبان אو در ٣ אمان باشند אما معنای تبعی ا ن نفی صفت אسلام אز شخص موذی אست چرא كه شخص مو ذی سلامت نفس ندאرد. مثالی دیگر: قال رسول אالله (صلی אالله علیه و ا له): א قطع ل سان ه (للشاعر)... فذ هب ل یق طع لسان ه بالس كین. فا د ر كه ا میر אلمو منین (علیه אلسلام) و قال: אلمرאد: ا حس ن אلیه. شاعری مطلبی رא دربارۀ رسول אكرم (صلی אالله علیه و ا له) بیان كرد. אیشان به یكی אز صحابه فرمودند: «زبان אو رא بب ر!» ا ن صحابی مفهوم אصلی کلام رא فهمید و کارد بردאشت تا زبان אو رא ببرد. حضرت אمیر (علیه אلسلام) چون ا ن صحابی رא دیدند معنای تبعی جمله رא برאی אو بیان کردند و فرمودند: «مقصود پیامبر (صلی ٤ אالله علیه و ا له) אین אست که به אو نیکی کن!». مثالی دیگر: در همه عمر אز ا ن پشیمانیم (سعدی) هرچه گفتیم جز حکایت دوست معنای אصلی אین بیت אین אست که توجه به אغیار و روی برتافتن אز حضرت دوست به پشیمانی میאنجامد. هرگاه אین بیت بر فردی که دنیا رא ا مال و ا رزوی حقیقی خود بدאند خوאنده شود معنای تبعی که ا ن فرد אز ا ن میفهمد אین אست که: «دنیا رא قبلهگاه خود قرאر مده زیرא אین کار پشیمانی به بار میا ورد». אلقای هرچه بهتر مفاهیم אصلی و تبعی به مخاطب به یادگیری و به كارگیری دو علم معانی و بیان بستگی دאرد و یادگیری و به کار بستن قوאعد علوم معانی و بیان یکی אز رאههای دستیابی به فصاحت و ٥ بلاغت אست. ٢. قید حقیقی در حدیث شریف با אستفاده אز قوאعد علم بلاغت به دست ا مده אست چرא كه» لא «موصول بر سر لفظ «مسلم» معنای حصر رא میرساند. ٣. جوאهر אلبلاغه ص ٢٩٩ بحث אنوאع کنایه بخش تعریض: «ق ول ک للموذي: "אلم سل م م ن سلم אلم سل مون م ن ل سان ه و ی د ه" ت عریضا ب ن في ص ف ة אلاسلام ع ن אلموذي». ٤. ملاصالح مازندرאنی شرح אصول کافی ج ١٠ ص ٢٨٠. ٥. אما باید دאنست که فصاحت و بلاغت دو وصف نفسانی هستند و چه بسا صاحب ذوق سلیم بدون خوאندن אین قوאي د به طور فطری ا نها رא به کار گیرد. ٥

6 ١ ٢ ٣ فصاحت فصاحت در لغت فصاحت در لغت به معنای گشادهزبانی و سخندאنی אست و بر مفاهیم بیشماری אطلاق شده אست که قدر مشترک همە ا نها بیان و ظهور אست: ٦ و ا خ ی هار ون ه و ا ف ص ح م ن ي ل سانا سخن گفتن خوب و طبع روאن (فردوسی) جوאنی بیامد گشاده زبان ا فصح אلصبح ل ذي ع ی ن ی ن صبح ا شکار אست برאی ا ن کس که چشمی بینا دאشته باشد. معنای אصطلاحی فصاحت ٧ فصاحت در אصطلاح به معنی درستی و شیوאیی کلام אست به طوری که مقصود متکلم رא به خوبی بیان کند. فصاحت میتوאند وصف کلمه کلام یا متکلم باشد به عبارت دیگر فصاحت بر سه قسم אست: فصاحت کلمه فصاحت کلام و فصاحت متکلم. باید دאنست فصاحت وصفی אست كه در كلمه كلام یا متكلم ظاهر میشود. אگر אین وصف یا حالت در کلمه کلام یا متکلمی ا شکار نشود ا ن کلمه کلام یا متکلم رא غیرفصیح میگویند. در مقدمە کتب معانی ا مده אست: هرگاه کلمه با قوאعد صرفی و لغوی مطابق باشد ا ن رא «کلمە فصیح» میخوאنند. هرگاه کلام با قوאعد نحوی مطابق و دلالت ا ن بر معنای مقصود روشن باشد ا ن رא «کلام فصیح» میخوאنند. هرگاه متکلم بتوאند هر منظوری رא با کلام فصیح بیان کند אو رא «متکلم فصیح» مینامند. אما به نظر میرسد که فصاحت کلمه کلام یا متکلم به سه رکن אساسی بستگی دאرد: گویایی لفظ אرزشمند بودن معانی אستوאری ترکیب یا ساختار. אز אین رو بزرگان با وجود אختلافی که در جزي یات אین مطلب دאرند بر אین سه محور تا کید دאشتهאند که אز ا ن میان אفرאد زیر رא میتوאن نام برد: אبوهاشم جب اي ی: אو بر אین باور אست که کلام رא אز نظر لفظ و خوبی معنا فصیح میگویند و چنانچه لفظ فصیح אما معنا سست باشد کلام فصیح نخوאهد بود..٦ قصص/.٣٤ ٧. אلفصاح ة في ا صط لاح ا هل אلم عاني ع بار ة ع ن אلالفاظ אلبی نة אلظاه ر ة אلم ت باد ر ة ا لی אلف هم و אلما نوس ة אلاست ع مال بی ن אلک ت اب وאلش عرאء ل مکان ح س نها فصاحت در אصطلاح علم معانی عبارت אست אز אلفاظ گویایی كه معنا رא به رאحتی به ذهن مخاطب برساند و كاربرد אین אلفاظ در میان نویسندگان و شعرא رאیج باشد جوאهر אلبلاغه ص ٢٠. ٦

7 قاضی عبدאلجبار: شاگرد جباي ی معتقد אست که فصاحت سه جزء دאرد: لفظ رسا معنی خوب و درستی ساختار و تركیب كلمات که در אین میان رکن سوم مهمترین אین אرکان אست. جاحظ: معتقد אست که کلام فصیح بایستی نظمی شیوא دאشته باشد. نحویان بصره: معتقدند که کلام فصیح کلامی אست که لفظ ا ن درست باشد. گفتنی אست که فصاحت متکلم بر فصاحت کلام مبتنی אست و فصاحت کلام به فصاحت کلمه منوط אست. אز אینرو وقتی אز کلام فصیح صحبت میشود ناگزیر باید کلمه فصیح باشد. در نتیجه کلمە فصیح ا ن אست که لفظی فصیح دאشته باشد چه אینکه در زبان فارسی گفته میشود: فلان کلمه خوش ترکیب אست. ویژگی אیرאد کلام ا ن אست که پیام درست منتقل شود لفظ زیبا لطیف و رسا باشد و معنا ظاهر و به ذهن نزدیک باشد. بلاغت بلاغت در لغت بلاغت در لغت به معنای خوشبیانی و زبانا وری אست و بر مفاهیم بیشماری אطلاق شده אست که قدر مشترک همە ا نها وصول و אنتها אست: ٨ ح ت ی ا ذא ب ل غ م غ ر ب אلش م س ب ل غ אلع لی ب ک مال ه ک ش ف אلد جی ب ج مال ه ح س ن ت ج میع خ صال ه ص ل وא ع ل یه و ا له (سعدی) ب ل غ אلر جل ب لاغ ة ف ه و ب لیغ ا ذא ا حس ن אلت عبیر ع م ا في ن فس ه مرد ا نگاه به سر حد بلاغت رسد که ا نچه در دل دאرد به نیکویی بیان کند. معنای אصطلاحی بلاغت بلاغت در אصطلاح به معنی درستی و شیوאیی سخن و همرאهی ا ن با مقتضای حال אست. باید دאنست بلاغت وصفی אست که تنها در کلام و متکلم وجود دאرد. بلاغت در کلام (کلام بلیغ) אگر سخن در جایگاه مناسب و مطابق با مقتضای حال و مقام אیرאد شود ا ن رא کلام بلیغ گویند. ٩.٨ كهف/.٨٦ ٩. אلبلاغة في אلک لام م طاب ق ت ه ل ما ی ق ت ضیه حال אلخ طاب م ع فصاح ة ا لفاظ ه م فر د ها و م ر ک ب ها. ٧

8 شرط بلاغت کلام ا ن אست که کلمات ا ن فصیح باشند. ١٠ بلاغت تنها ا وردن مفاهیم زیبا و אلفاظ ا شکار نیست بلکه אین אرتباط و ساختار אستوאر میان אین دو אست که به کلام بلاغت میبخشد. بلاغت متکلم هرگاه متکلم بتوאند هر منظوری رא مطابق مقتضای حال با کلام بلیغ بیاورد אو رא «متکلم بلیغ» گویند. گفتنی אست که אین אمر تنها پس אز ممارست و پیگیری کلام بزرگان و ب لغا حاصل میشود. אكنون که کلام فصیح و بلیغ و אحوאل متکلم رא شناختیم لازم אست که بدאنیم چه قوאعد و אسلوبهایی میان متکلم کلام و مقتضای حال خطاب وجود دאرد. אین אمر مسي لهאی אست که در علم معانی بررسی میشود. ١٠. אلکلام אلبلیغ ه و אل ذي ی ص و ر ه אلم ت ک ل م ب صور ة ت ناس ب ا حوאل אلم خاط ب ین کلام بلیغ کلامی אست که گوینده ا ن رא متناسب با حال مخاطب אلقاء میکند. حال אلخ طاب: ویسم ی ب الم قام ه و אلا مر אلحام ل ل لم ت ک ل م علی ا ن یور د ع بارت ه علی ص ور ة م خصوص ة دون א خری نام دیگر حال خطاب مقام אست مقام אمری אست که گوینده رא وאدאر میکند تا سخن رא به گونهאی خاص در کلام بیاورد. אلم قت ضی: یسمی אلا عت بار אلم ناس ب ه و אلص ور ة אلم خصوص ة אل تي تور د ع ل یها אلع بار ة. אلم دح حال ی دعو لا یرאد אلع بار ة علی صورة אلا طناب. אیرא د אلک لام ع لی ص ور ة אلا طناب م طابقة للم قت ضی. אلم دح حال وאلا طناب مقتضی. مقتضی که نام دیگر ا ن אعتبار مناسب אست ساختار ظاهری کلام אست که با مقام سخن تناسب دאرد برאی مثال مدح و ستایش حال و مقامی אست که متکلم رא وאدאر میکند تا کلام رא به صورت طولانی بیاورد. در نتیجه مدح مقام אست و کلامی که به شکل אطناب ا مده אست با مقتضی حال مطابق אست جوאهر אلبلاغه ص ٣٠. ٨

9 جلسە دوم علم معانی

10 ١ ٢ هدف درس ا شنایی با تعریف موضوع و فایدۀ علم معانی. درا مد در جلسە پیش کلام بلاغی رא אز نظر تعریف ویژگی و فصاحت و بلاغت ا ن بررسی کردیم. אکنون باید ببینیم که رعایت چه شاخصها و محورهایی باعث میشود که پیام متکلم به ا سانی به مخاطب برسد. برאی אین منظور باید علم معانی رא אز نظر تعریف فایده و موضوع بررسی کنیم تا در رعایت قوאعدی که به وصف بلاغی شدن کلام میאنجامد تسلط بهتری به دست ا وریم. پیشگفتار رسایی و دلنشینی هرچه بیشتر كلام بر چهار ركن و محور אساسی بستگی دאرد: گوینده مخاطب ٣ كلام ١١ ٤ مقتضای حال. بر אین אساس אگر در کلامی אرتباط میان هر یک אز אین אجزא אرتباطی هماهنگ و متناسب نباشد ا ن كلام شیوאیی خود رא אز دست خوאهد دאد و در نتیجه אثرگذאری شایسته و مورد نظر رא نخوאهد دאشت. אز میان چهار ركن مذکور «مقتضای حال» אهمیت بیشتری دאرد چرא که تمامی قوאنین و معیارهای کلی علم معانی بر مبنای مقتضای حال و خلاف مقتضای حال אستوאر אست. ١١. مقتضی: تشخیص אینكه چه نوع كلامی در مقامی خاص بیشترین تناسب رא با مخاطب دאرد مقتضی و אعتبار مناسب نامیده میشود. حال: مقام سخن.

11 ٢ ٣ تعریف علم معانی علم معانی دאنشی אست كه چگونگی همخوאنی و تناسب كلام با مقتضای حال یا خلاف ا ن رא بررسی و ١٢ אرزیابی میکند. ١٣ باهوش بودن مخاطب گوینده رא بر ا ن میدאرد كه كلام رא هر چه كوتاهتر بیان كند. אما אگر مخاطب ١٤ ك ندذهن باشد گوینده مجبور خوאهد شد كلام رא برאی فهم بهتر مخاطبش طولانیتر ا ورد. در علم معانی אین تغییر رویه در گفتار متكلم با در نظر گرفتن حال مخاطب مطابقت با مقتضای حال نامیده میشود. موضوع علم معانی پیگیری مفاهیم ثانویهאی كه غرض گوینده رא در كلام میرساند و نیز جستجوی ظرאیف و لطایفی كه گوینده متناسب با مقتضای حال مخاطب به אلفاظ میبخشد مهمترین موضوع علم معانی אست. در هر علمی אلفاظ אحكام و ویژگیهای خاص ا ن علم رא بازگو میكند برאی مثال در علم صرف אز جنبە אشتقاق و بنای كلمات به אلفاظ توجه میشود و در علم نحو אلفاظ رא אز جنبە نقش و جایگاه ا نها در جمله مورد بررسی قرאر میدهند. אما توجه به אلفاظ در علم معانی אز جنبە نكتهها و ظرאي ف بلاغی ا نها אست. אین نكتهها و ظرאیف بلاغی در علم معانی مفاهیم ثانویه (تبعی) نامیده میشود. אین مفاهیم ثانویه رא تنها אنسانهای خردمند و فرهیخته درمییابند و سیاق و ساختار كلام نیز به אین معانی אشاره میكند برאی مثال در ١٥ ا یە شریفە قال ر ب ا ن ي و ه ن אل ع ظ م م ن ي و אش ت ع ل אلر ا س ش یبا مفهوم ثانویە (تبعی) ا یه אظهار ضعف و ناتوאنی אست. فایدۀ علم معانی مهمترین فایدۀ علم معانی شناخت אنوאع سبكها و دستیابی به معارف و אسرאر بلاغت و فصاحت אست. گفتنی אست که سبكها بر سه نوع אست: ١ سبک علمی سبک אدبی سبک خطابی. در زیر به معرفی هر یک אز אین سبکها میپردאزیم: ١٢. در تعریف علم معانی گفته شده אست که علم معانی علم به אصول و قوאعدی אست كه به وسیلە ا نها كیفیت مطابقت كلام عربی و فارسی با مقتضای حال شناخته میشود. ١٣. به אین مطلب در علم بلاغت אیجاز گفته میشود. ١٤. به אین مطلب در علم بلاغت אطناب گفته میشود..١٥ مریم/.٤ ١١

12 ٢ ٣ ١ سبک علمی سبكی אست که در ا ن برאی رساندن پیام אز אلفاظی گویا و روאن با אسلوبی دلنشین אستفاده میشود و אز کاربرد אلفاظ مشترک كه مفاهیم گوناگون دאرند אجتناب میشود. پسندیده אست که در سبک علمی حتی אلامکان אز مجاز و صنایع بدیعی دوری كرد زیرא هدف אصلی אسلوب علمی فهمیدن و فهماندن مطلب אست אما به كار گرفتن صنایع بدیعی در سبک علمی تا ا نجا كه به فهم بیشتر معنا كمک میكند مانعی ندאرد. ٢ سبک אدبی سبكی אست كه در ا ن مفاهیم وאلای عقلی به شكلی محسوس و ملموس جلوهگر میشود و بیان محسوسات در قالب אمور عقلی ا شكار میشود. بارزترین ویژگی אین سبک زیبایی کلام אست و به كارگیری مضامین خیالی در ا ن فرאوאن אست. سبک خطابی سبكی אست كه در ا ن אدیب بتوאند حالات گوناگون (شعف شور غم و...) رא در شنوندگان پدید ا ورد. אز بارزترین ویژگیهای אین سبک تكرאر كلمات ترن م و אز حالتی به حالت دیگر رفتن אست. گفتیم که فایدۀ دیگر علم معانی دستیابی به معارف و אسرאر بلاغت אست. گفتنی אست که אین אمر تنها אز طریق پیگیری ا ثار אرزشمند و بررسی كلام بزرگان אمكانپذیر אست و אین پیگیری به منظور یافتن تناسبات گوناگون كلام אست. نتیجهگیری אز ا نچه گفته شد میتوאن بر نکات زیر به عنوאن نتیجه تا کید کرد: ١ کلام بر سه گونه אست: אلف)عالی: كه كلام وحی אست و אز ا ن به كلام نازل تعبیر میشود. ب) صاعد: كه كلام אنبیا و אولیای אلهی (علیهم אلسلام) אست. ج) متدאول: كه در محدودۀ كلام عالی یا صاعد نمیگنجد. وقوف بر אسرאر بلاغت به معنی אطلاع یافتن אز دورنما و אطوאر گوناگون هر ی ک אز אنوאع كلام برאی بازشناسی كلام بلیغ אز غیر ا ن אست. رونق بلاغت و فصاحت عربی به وאسطە كتاب مقدس خدא (قرا ن) و نیز אحادیث אي مه (علیهم אلسلام) بوده אست. ناگفته پیدאست که هر چیزی که אندک بهرهאی אز אصالت אین دو منبع عظیم گرفته باشد אز قبیل كلام אدبا شعرא و متفكرאن نیز به نوعی در شكوفایی بلاغت و فصاحت مو ثر بوده אست. ١٢

13 جلسە سوم تقسیم كلام به خبر و אنشاء

14 ` אهدאف درس ا شنایی با: تعریف كلام אدبی و אنوאع ا ن در علم معانی ویژگی كلام خبری אهدאف و אغرאض بیان خبر. درا مد در جلسات گذشته ساختار کلام رא אز نظر زیبایی ذאتی و عرضی بررسی کردیم و در پی ا ن علم معانی و ویژگیهای ا ن رא אز نظر گذرאندیم. אکنون کلام رא אز دیدگاه عام بررسی میکنیم. ا نگاه مفاهیمی رא که אز گفتار אدبی به دست میا ید در علم معانی به دقت بررسی خوאهیم کرد و سپس אنوאع کلام خبری و אنشایی رא بیان خوאهیم کرد. پیشگفتار کلام عبارت אست אز אلفاظی كه برאی رساندن پیام و אرتباط میان אفرאد به كار میرود. باید دאنست كلام در علم منطق با موضوع و محمول سر و كار دאرد و אز אین طریق حمل (معنا) رא به مخاطب אلقا میكند. אما در دאنش فلسفه كلام با محكوم علیه و محكوم به אرتباط دאرد و به אین وسیله حكم (معنا) رא به مخاطب تفهیم میكند. حال باید دید که كلام در دאنش אدبیات به ویژه در علم معانی با چه אموری سر و كار دאرد و אرتباط ا ن با هر یک אز אین אمور چگونه אست تعریف كلام در علم معانی به مجموعهאی אز אلفاظ كه مفاهیم אصلی و تبعی (ثانوی) رא همرאه با ظرאیف و لطایف بلاغی متناسب با مقام

15 مخاطب بیان میكند كلام אدبی گفته میشود برאی مثال متکلم هنگام مشاهدۀ نزאع بین دو برאدر برאی توجه و تنب ه אز برאدر بزرگتر میپرسد: «ا یا אین فرد كه با אو نزאع میكنی برאدر توست» معنی אصلی אین جمله پرسشی אست كه برאی طلب فهم به كار میرود אما معنای تبعی ا ن كنار گذאشتن خوی حیوאنی אست. همچنین بیت زیر نیز نوعی کلام אدبی אست: تا جنینی کار خونا شامی אست (مولوی) سختگیری و تعصب خامی אست معنای אصلی אین بیت دور شدن אز صفت ناپسند تعص ب אست אما هرگاه شخصی که ناخوאسته در مقام نزאع قرאر گرفته אست ا ن رא برאی مخاطب (شنوندۀ) خود بخوאند معنی تبعی بیت אین خوאهد بود که אین رفتار حیوאنی אست و فرد مورد نظر אز عالم حیوאنی به عالم پختگی که مقام אنسانی و אلهی אست نرسیده אست. אز אین رو هرگاه سخن فاقد אرزش بلاغی باشد و یا مناسبتی با مقتضای حال و مقام مخاطب ندאشته باشد کلام אدبی به شمار نمیرود. همانگونه كه كلام אنسان مست در عرف אجتماع אعتباری ندאرد. אبنمالک و سیوطی نیز كلامی رא كه بدون قصد אیرאد شده باشد فاقد אرزش אدبی میدאنند. ویژگیهای كلام אدبی در علم معانی كلامی كامل אست كه دو ویژگی زیر رא دאشته باشد: ١ كلامی گویا روشن و به אندאزۀ نیاز باشد. ٢ كلامی تا ثیرگذאر باشد به گونهאی كه مقصود و مفاهیم مورد نظر متكل م (אز قبیل אیجاد شادی غم و...) رא در مخاطب به وجود ا ورد. برאی نمونه به אین کلام توجه کنید: قال علي (علیه אلسلام): «ا لهي! كفی بي فخرא ا ن تكون لي رب ا وكفی بي عز א ا ن ا كون ١٦ لك عبدא ا نت كما ا حب فاج علني کما ت حب». אین کلام هر دو ویژگی پیشگفته رא دאرאست. همچنین אست אین بیت مولانا که میفرماید: بل ز صد لشکر ظفرאنگیزتر تیغ حلم אز تیغ ا هن تیزتر אنوאع كلام در علم معانی در علم معانی بر دو نوع خبری و אنشایی تقسیم میشود که در אدאمه אین دو نوع אز کلام رא بررسی میکنیم. ١٦. بار אل ها مایە مباهات من אست که تو پروردگار من هستی و مایە عزت و شرف من אست که من بندۀ تو هستم. تو ا نگونهאی که من دوست میدאرم پس مرא ا نگونه که تو میپسندی قرאر ده. ١٥

16 كلام خبری ١ ١٧ کلام خبری کلامی אست که بازگوكنندۀ حقایق و وقایع خارجی باشد در توضیح אین تعریف میتوאن گفت که خبر كلامی אست كه مفهوم (مدلول) ا ن بدون سخن گفتن در عالم خارج وجود دאشته باشد برאی مثال وقتی میگوییم: «علم سودمند אست» «سودمندی علم» אمری אست كه در جهان خارج محق ق אست چه ا ن رא بازگو بكنیم یا نكنیم. אلبته باید دאنست كه אلفاظ تنها אز وאقعیت موجود در عالم خارج حكایت میكنند. ویژگی كلام خبری كلام خبری سه نسبت ذهنی كلامی و خارجی دאرد. هرگاه ذهن אنسان میان دو شیء אرتباط برقرאر كند אین אرتباط رא نسبت ذهنی مینامند. حال אگر אین אرتباط ذهنی به وسیلە وאژگان و كلمات بیان شود به אین پیوستگی و تركیب אلفاظ دאرאی تناسب نسبت كلامی میگویند. אگر אین دو نسبت بر حقیقت عالم وאقع (خارج) منطبق شود ا ن خبر رא صادق و در غیر אین صورت كاذب مینامند. تفاوت خبر אدبی با خبر منطقی در علم منطق به كلامی خبر گویند كه بدون در نظر گرفتن مطابقت یا عدم مطابقت ا ن با جهان خارج قابلیت تصدیق و تكذیب رא دאشته باشد. אما در علم معانی کلام خبری کلامی אست که بازگوكنندۀ حقایق و وقایع خارجی باشد. باید دאنست که هرگاه كلام تنها دאرאی دو ركن مسند و مسند אلیه باشد ا ن رא كلام مطلق مینامند مانند حدیث شریف אمیر مو منان (علیه אلسلام) که میفرماید: «אلا یمان قول مقبول و عمل معمول و عرفان بال ع قول» و مانند عبارت «خیر אل كلام ما ق ل ود ل» و אین مصرع مولوی که میفرماید: «عشق אست بر ا سمان پریدن». אما هرگاه كلام علاوه بر مسند و مسند אلیه دאرאی معمولات دیگر همچون مفعول به مفعول مطلق و... نیز باشد ا ن رא كلام مقید مینامند. אین قیود در كلام برאی توضیح معنا به كار میرود. رسول אکرم (صلی אالله علیه و ا له) میفرمایند: «م ن ق رع بابا و ل ج و ل ج.» گفت پیغمبر كه چون كوبی دری عاقبت زאن در برون ا ید سری (مولوی) אندر دو ك و ن جانا بیتو طرب ندیدم دیدم بسی عجایب چون تو عجب ندیدم (مولوی) אهدאف و אغرאض بیان خبر کلام خبری دو هدف אصلی و فرعی دאرد که در אدאمه هر کدאم אز אین אهدאف رא بررسی میکنیم. ١٧. تعریفی كه در كتب بلاغت אز خبر بیان كردهאند אین אست که خبر كلامی אست كه به طور ذאتی قابلیت تصدیق و تكذیب دאشته باشد و بتوאن ا ن رא رאست یا دروغ دאنست. (معالم אلبلاغه) توضیح: אین كلام كه متا ثر אز تعاریف دאنش منطق אست با وجود فوאیدی كه برאی ا ن ذكر شده אست אز مسامحه خالی نیست چرא که صدق و كذب אز لوאزم گفتار متكل م אست یعنی لازمە سخن ا دمی مطابق بودن یا نبودن ا ن با وאقع אست. حال ا نكه خبر אدبی تنها با عالم وאقع سر و كار دאرد یعنی تنها به وجود یافتن یا نیافتن אمری در جهان بیرون میپردאزد. ١٦

17 ١ ٢ אلف) پیام אصلی كلام هدف אولیه و אصلی אز אیرאد جملات خبری منتقل كردن پیام (א خبار) به مخاطب אست. مخاطب در برאبر پیامی كه אز متكل م دریافت میكند دو حالت بیشتر ندאرد: در صورتی که مخاطب אز پیام متكل م ا گاه نباشد אز گفتار אو بهرهمند میشود و فایدهאی به אو میرسد که در אین حالت پیام گفتار متكلم رא فایدۀ خبر مینامند مانند: و م م ن ح و ل ك م م ن אل ا ع رאب م ناف ق ون و م ن ا ه ل ١٨ אل م د ین ة م ر د وא ع ل ی אلن فاق... پیام אین ا یه (فایدۀ خبر) אین אست که عدهאی אز کسانی كه در كنار مسلمانانאند منافق هستند. אما אگر مخاطب אز پیام گوینده ا گاهی دאشته باشد. در אین حالت به پیام سخن متكل م لازم فایدۀ خبر میگویند مانند: «لقد ا د ب ت بنیك ب الل ین و אلر فق لا بال قسو ة و אل ع قاب» در אین جمله مخاطب خود אز بهكارگیری نرمی و مدאرא در تربیت فرزندאنش ا گاه אست אما متكل م برאی تا یید אین مطلب جملە فوق رא بیان كرده אست. ب) پیام ثانوی كلام مقاصد و אغرאض فرعی كلام محدود نیست بلكه دریافت ا ن به طبع سلیم بستگی دאرد و אین هنری אست كه אز عنایت אلهی و تفر ج در كلام بزرگان אدب حاصل میشود. אکنون برخی אز אغرאض ثانوی جملات خبری رא ١٩ بیان میکنیم: ١ درخوאست جلب توجه یا طلب دאدرسی (אسترحام) ٢٠ قالا ر ب نا ظ ل م نا ا ن ف س نا و ا ن ل م ت غ ف ر ل نا و ت ر ح م نا ل ن ك ون ن م ن אل خاس ر ین در אین ا یه حضرت ا دم و حضرت حو א (علیهما אلسلام) با אین عبارت אز خدא ا مرزش و ترحم طلب میكنند. دست من گیر كه بیچارگی אز حد بگذشت سر من دאر كه در پای تو ریزم جان رא (سعدی) ٢ אظهار ناتوאنی و بیچارگی ٢١ قال ر ب ا ن ي و ه ن אل ع ظ م م ن ي و אش ت ع ل אلر ا س ش یبا در אین ا یە شریف جناب زكریا (علیه אلسلام) با אین كلام ناتوאنی خود رא بیان میکند. صد هزאرאن دאم و دאنهست אی خدא ما چو مرغان حریص بینوא (مولوی) ٣ אندوه و دریغ خوردن بر چیزی ٢٢ ا ين و ض ع ت ها א ن ثی در אین ا یە شریف زن حضرت عمرאن (علیه אلسلام) אندوه خود رא אز ناتوאنی در אدאی نذر بیان میكند..١٨ توبه/.١٠١ ١٩. علاوه بر موאرد فوق علمای بلاغت موאرد زیر رא نیز אز אغرאض ثانوی جملههای خبری ذکر کردهאند: مدح ذم تحذیر ذكر به تفاوت مرאتب אظهار شادی و شعف تسل ی و دلدאری دאدن بر حوאدث ناگوאر بیان نقصان و عیب بیان شكوه و عظمت אمری مهم بیان אمری محال و ناممكن سرزنش و ملامت و.....٢٠ אعرאف/.٢٣.٢١ مریم/.٤ ٢٢. ا ل عمرאن/ ٣٦. ١٧

18 دریغ و درد كه تا אین زمان ندאنستم كه كیمیای سعادت رفیق بود رفیق (حافظ) ٤ تشویق شنونده بر אمری ٢٣... و ت ن ذ ر یو م אل ج م ع لا ر ی ب ف یه ف ر یق ف ي אل ج ن ة و ف ر یق ف ي אلس ع یر در אین ا یە شریف معنای ت ب عی سخن تشویق شنونده بر رאهیابی به سوی بهشت و دوری אز جهنم אست. رאهی به سوی عاقبت خیر میرود رאهی به سوء عاقبت אكنون مخی ری (سعدی) ٥ אفتخار و بیان فضیلت ٢٤ و و ه ب نا ل دאو د س ل یمان ن ع م אل ع ب د ا ن ه ا و אب در אین ا یه فضیلت و אفتخار حضرت سلیمان (علیه אلسلام) با אین وصف كه אو بندهאی אست كه همیشه در حال بازگشت به سوی پروردگار خویش אست بیان شده אست. ك ن ت ك ن زא مخفی ا فا حب ب ت ا ن ا ع ر ف... (حدیث قدسی) یوسف كنعانیאم روی چو ماهم گوאست هیچ كس אز ا فتاب خط و گوאهی نخوאست (مولوی).٢٣ شوری/.٧ ٢٤ ص. /.٣٠ ١٨

19 جلسە چهارم אنوאع خبر

20 אهدאف درس ا شنایی با: אنوאع خبر با در نظر گرفتن حال شنونده کیفیت خروج خبر אز مقتضای ظاهر دلایل ا وردن تا كید در كلام. درا مد در جلسە پیشین با تعریف خبر و مفاهیم אصلی و تبعی ا ن ا شنا شدیم. אینک אنوאع کلام אعم אز אبتدאیی طلبی و אنکاری رא بررسی میکنیم. אنوאع خبر (אبتدאیی طلبی و אنکاری) با توجه به حال شنونده אگر جملات خبری رא به دقت بررسی کنیم خوאهیم دید كه برخی אز ا نها دאرאی تا كید هستند مانند: ا ن ا ك ل ٢٥ ش يء خ ل ق ناه ب ق د ر ٢٦ مرא به جان تو سوگند و صعب سوگندی كه هرگز אز تو نگردم نه بشنوم پندی ٢٧ همچنین برخی אز ا نها نیز تا كیدی ندאرند مانند: و خ ل ق אل ا ن سان ض ع یفا دوش אز جناب ا صف پیک بشارت ا مد كز حضرت سلیمان عشرت אشارت ا مد (حافظ) تنها دلیل تفاوت אین جملات (موك د و غیرموك د) کیفیت ظاهر حال مخاطب در برخورد با گویندۀ كلام אست. אز אین رو باید حالات گوناگون مخاطب رא بررسی کرد. لازم به ذكر אست كه گاهی كلام گوینده به طور کامل با ظاهر حال مخاطب تناسب دאرد یعنی كلام بر אساس ا نچه كه حال مخاطب طلب میكند بیان شده אست برאی مثال برאی אنسان عال م و ا گاه كلامی كوتاه گویا و خالی אز تا كید میا ید تا با ظاهر حال אو همخوאنی دאشته باشد..٢٥ قمر/.٤٩ ٢٦. אدאت تا كید در ا یە فوق «ا ن ا» و در بیت فارسی «سوگند صعب سوگند و هرگز» אست..٢٧ نساء/.٢٨

21 ١ گاهی نیز كلام گوینده با ظاهر حال مخاطب تناسب تام ندאرد بلكه گوینده به خاطر نكتهאی خاص كلام رא متناسب با ظاهر حال مخاطب نمیا ورد برאی مثال در برخورد با عال م بیعمل با אینکه مقتضای ظاهر علم عال م كوتاه موجز و بدون تا كید ا وردن كلام אست ولی گوینده אز אین تناسب ظاهری چشمپوشی میکند و كلام خود رא به صورت موك د میا ورد אین نوع سخن رא در אصطلاح אدبی خلاف مقتضای ظاهر مینامند که در אنتهای بحث אین جلسه به تفصیل אین مطلب رא توضیح خوאهیم دאد. אز אین رهگذر אنوאع خبر אز نظر توجه به حال شنونده (مخاطب) بر سه نوع אست: كلام אبتدאیی (ا غازین) אین كلام تنها در پی رساندن پیام به شنوندهאی אست كه אز مفهوم پیام گوینده אطلاعی ندאرد. אز ویژگیهای كلام אبتدאیی بدون تا كید بودن ا ن אست زیرא غرض در אین نوع كلام تنها رساندن پیام به مخاطب אست ٢٨ مانند: אلل ه אل ذ ي خ ل ق אلس ماوאت و אل ا ر ض و ما ب ین ه ما ف ي س ت ة ا یام در אین ا یە شریف خدאوند אز ا فرینش زمین ا سمانها و ا نچه میان ا ن دو אست در شش روز (مرحله) خبر دאده אست אین نوع كلام رא كلام ا غازین میگویند. حالتی رفت كه محرאب به فریاد ا مد (حافظ) در نمازم خم אبروی تو به یاد ا مد ٢ كلام طلبی (خبر خوאستاری) خبر هنگامی طلبی אست كه شنونده دربارۀ محتوאی پیام شک و تردید دאشته باشد به طوری که אین تردید با تا کیدی אندک برطرف شود. אز ویژگیهای אین نوع خبر ا ن אست كه ا وردن تا كید در ا ن جایز و نیكو אست ٢٩ مانند: ت بار ک אل ذي ب ی د ه אل م ل ک خبر مقد م مبتدאی مو خر برخی گمان میکنند که ولایت یا همان پادشاهی معنوی با تحصیل علوم ظاهری به دست میا ید و هر کس که אز صفات حمیده برخوردאر باشد به אین م لک (ولایت אلهی) خوאهد رسید. אز אین رو در ا یە مذکور برאی برطرف شدن شک אین אفرאد خبر بر مبتدאی معرفه مقد م شده אست كه אفادۀ حصر میدهد و אین حصر نشانە تا کید אست. ٣٠ אین سرאیی אست كه אلبته خلل خوאهد یافت خ ن ک ا ن قوم كه در بند سرאی دگرند (سعدی).٢٨ سجده/.٤ ٢٩. پیشتر در توضیح ا یە ا ن ي جاع ل ف ي אلا ر ض خ ل یف ة پیرאمون אین مطلب سخن گفتیم. م لک (پادشاهی معنوی) «جعل» אست و تنها به دست خدאوند אنجام میگیرد. تقدیم خبر در אین ا یه برאی ا ن אست که شک رא אز مخاطب برطرف کند. ٣٠. در ا یە فوق تقدیم خبر بر مبتدא معنای تا كید رא میرساند. در بیت فارسی نیز وאژۀ אلبته אین معنا رא میرساند. ٢١

22 ١ ٢ ٣ كلام אنكاری هنگامی كه مخاطب مفاد خبر رא منكر باشد یا אعتقادی بر خلاف معنی خبر بیانشده دאشته باشد در אین صورت گوینده ا ن رא با אدوאت وאژهها و عبارאت بیشتری مو کد میكند. אز ویژگیهای كلام אنكاری אین אست که بایستی با تا کید همرאه باشد. باید دאنست که میزאن تا كید در אینگونه جملات با אنكار مخاطب אرتباطی مستقیم دאرد هرچه אنكار شدیدتر باشد تا کیدهای بیشتری رא میطلبد مانند: ٣١ ا لا ا ن ه م ه م אلس ف هاء ٣٢ چندאن كه زدم لاف كرאمات و مقامات هیچم خبر אز هیچ مقامی نفرستاد (حافظ) نتیجهگیری אز تقسیمبندی سهگانە خبر (אبتدאیی طلبی و אنكاری) با توجه به مقتضای ظاهر حال شنونده مطالب زیر رא میتوאن بردאشت کرد: ١ كلام אبتدאیی برאی مخاطب خالی אلذهن (ا ن كه به مضمون خبر ا گاه نیست) بیان میشود ٢ كلام طلبی برאی مخاطبی ا ورده میشود كه تردید و شک دאرد ٣ كلام אنكاری نیز برאی مخاطب منك ر ا ورده میشود. خروج خبر אز مقتضای ظاهر هرگاه خلاف حال شنونده (مخاطب) در نظر گرفته شود ممكن אست كلام طلبی یا אنكاری رא برאی مخاطب خالی אلذهن كلام אبتدאیی یا אنكاری رא برאی مخاطب مرد د و كلام אبتدאیی و طلبی رא برאی مخاطب منکر بیاوریم. ٣٣ و لا ت خاط ب ن ي ف ي אل ذ ین ظ ل م وא ا ن ه م م غ ر ق ون در אین ا یه حضرت نوح (علیه אلسلام) نسبت به وحی אلهی خالی אلذهن אست ولی حضرت حق جل و علا אیشان رא به منزلە مخاطبی مرد د فرض کرده אست אز אین رو ا یە... ا ن ه م م غ ر ق ون با تا كید «ا ن» همرאه شده تا شک و تردید אحتمالی رא برطرف كند. ٣٤... ا ن م و ع د ه م אلص ب ح ا ل یس אلص ب ح ب ق ر یب مخاطبان אین ا یه در رسیدن فرج و رهایی شک دאرند لذא אین ا یه مخاطبان رא به منزلە مخاطبانی منك ر فرض كرده و كلام رא به صورت مو ك د ا ورده אست..٣١ بقره/.١٣ ٣٢. در ا یە شریف אدאت تا كید «ا لا ا ن» و در بیت فارسی «هیچم و هیچ» معنای تا كید رא میرساند..٣٣ هود/.٣٧.٣٤ همان/.٨١ ٢٢

23 ٣ ٣٥ و ا له ك م ا له وאح د... در אین ا یه خدאی تعالی مخاطبان منك ر ا یه رא به منزلە مخاطبان خالی אلذهن در نظر گرفته و ا یه رא به صورت كلام אبتدאیی ا ورده אست چرא كه نزد مخاطبان دلایلی عقلی وجود دאرد كه אگر به ا ن توجه كنند אز אنكار خود دست برمیدאرند. ٤ روزی جهودی אز אحبار אیشان به حضرت مولانا مقابل אفتاد. گفت: دین ما بهتر אست یا دین شما! فرمود: ٣٦ دین شما. فیאلحال مسلمان شد. در توضیح حكایت فوق باید گفت که حضرت مولانا مخاطب جهود رא كه در باطن خویش منكر مطلب אست به منزلە فردی خالی אلذهن تصو ر كرده و برאی אز بین بردن אنكار אو خود رא با אو هماهنگ کرده و كلام رא به صورت كلام אبتدאیی ا ورده אست. אز אین رو تا ثیر كلام شگرف شده و אز هر نوع كلام مو ك دی تا ثیرگذאرتر شده אست. مباحث تكمیلی در تكمیل אین بحث بیان چند نكته ضروری אست: ١ معیار و میزאن در حمل كلام بر خلاف مقتضای ظاهر وجود نشانه یا א مارهאی در مخاطب אز جمله رفتارهای ظاهری ذهنیت قبلی אز مخاطب یا وجود علم אست كه باعث میشود مخاطب رא در جایگاه یكی אز مخاطبان (ناا گاه مردد یا منك ر) قرאر دهیم. ٢ ا وردن تا كید در كلام برאی دستیابی به یكی אز אهدאف زیر אین אست: אلف) گاهی هدف אز ا وردن تا كید رفع شک و אنكار مخاطب אست. در אین مورد ا وردن تا كید (فرאوאن) برאی אز بین بردن אنکار و شكی אست كه در ذهن مخاطب پیرאمون پیام كلام وجود دאرد مثلا در ا یە قال وא ر ب نا ی ع ل م ٣٧ ا ن ا ا ل یك م ل م ر س ل ون مخاطبان گروهی هستند كه بارها و بارها رאهنما و هدאیتگری به سوی ا نها فرستاده ٣٨ شده אست ا ذ ا ر س ل نا ا ل یه م אث ن ین و ا نها كاری جز تكذیب و אنكار در پیش نگرفتهאند فكذ بوهما אز אین رو پیام جدیدی كه به אین مخاطبان منك ر میرسد حتما باید تا كیدهایی متناسب با درجە אنكار ا نها دאشته باشد که در אین ا یه אلفاظ «ا ن ا» «لام» تا كید جملە אسمیه و... همگی بر تا كید جمله میאفزאید. ب) گاهی نیز هدف אز ا وردن تا كید نشان دאدن عظمت و وאلایی پیامی אست كه به مخاطب אلقا میشود مثلا ٣٩ در ا یە ا لا ا ن ا و ل یاء אلل ه لا خ و ف ع ل یه م و لا ه م ی ح ز ن ون هدف אز ا وردن تا كیدهای فرאوאن (ا لا ا ن جملە אسمیه «لا...» و «لا...») رفع אنکار مخاطب منكر نیست بلكه نشاندهندۀ عظمت و وאلایی مقام אولیای אلهی אست. ٣ אلفاظ تا كید بیشمارند که אز مهمترین ا نها در زبان عربی میتوאن به «ا ن ا ن لام אبتدאي یت حروف تنبیه و قسم و زאي د قد حروف و אلفاظ شرط אلفاظ و حروف حصر ضمیر فصل نون ثقیله و خفیفه تكرאر كلمه جمله.٣٥ بقره/.١٦٣ ٣٦. شمسאلدین אفلاکی אلعارفی مناقب אلعارفین تصحیح تحسین بازیجی אنتشارאت دنیای کتاب چاپ سوم ١٣٧٥ ص ٣٢٥. ٣٧ سی. /.١٦.٣٨ همان/.١٤.٣٩ یونس/.٦٢ ٢٣

24 و אقسام ا ن» و در زبان فارسی به «אلبته همانا سخت رאستی نیک تكرאر كلمه یا جمله אنوאع سوگندها و ق سمها و...» אشاره كرد. ٢٤

25 جلسە پنجم אنشاء

26 אهدאف درس ا شنایی با: אنوאع אنشاء אمر و אلفاظ ا ن معنای אصلی و فرعی אمر. مروری بر مباحث پیشین در جلسە گذشته با کلام خبری و אنوאع ا ن ا شنا شدیم. אکنون با אنشاء و אنوאع ا ن ا شنا میشویم. پیشگفتار كلام بر دو گونه אست: ١ جملاتی كه אز پدیدههای هستی אطلاع میدهند که به אینگونه جملات خبر میگویند. אین جملات در حقیقت به عالم وאقع (خارج) نظر دאرند. ٢ جملاتی كه بازگوكنندۀ طلب هستند كه به אینگونه جملات אنشاء میگویند. אین طلب یا אز هیي ت ظاهری אلفاظ فهمیده میشود كه به ا ن «אنشاء طلبی» میگویند و یا אز قرאي ن و شوאهدی كه همرאه كلام میا ید فهمیده میشود كه به ا ن «אنشاء غیرطلبی» میگویند. אنشاء אنشاء در لغت به معنای אیجاد אست אما אرאي ە تعریف אصطلاحی ا ن به خاطر گوناگون بودن אنوאع אنشاء ممكن نیست. بنابرאین אبتدא بایستی אنوאع אنشاء رא شناخت ا نگاه تعریف אصطلاحی هر یک אز ا نها رא بیان کرد.

27 אنوאع אنشاء ١ אنشاء طلبی אگر مفهوم و مقصود متكلم هنگام طلب وجود ندאشته باشد و طلب تنها در پی אیرאد אلفاظ پدید ا ید ا ن رא ٤٠ «אنشاء طلبی» گویند به عبارت دیگر متكلم در אین مقام به وאسطە אلفاظی چند مطلوب و مرאد خویش رא אز شنونده درخوאست میکند. אین نوع אز אنشاء شامل אمر نهی אستفهام تمنی و ندא אست. برאی نمونه به مثالهای زیر توجه كنید: ٤١ אمر: وאع ب د وא אالله ٤٢ نهی: ف لا ت ز ك وא ا ن ف س ك م ٤٣ אستفهام: ق ل ه ل ی س ت و ي אل ا ع می و אل ب ص یر ٤٤ تمن ی: یا ل یت ن ي ك ن ت ت رאبا ٤٥ ندא: یا ع باد ي אل ذ ین ا س ر ف وא ع لی ا ن ف س ه م لا ت ق ن ط وא م ن ر ح م ة אلل ه در ا یە אول درخوאست عبودیت אلهی با هیي ت אمر «א فع لوא» بیان شده אست. در ا یە دوم אز مخاطبین خوאسته شده אست كه خود رא پاک ندאنند و אین مطلب با هیي ت نهی «لا ت ف ع لوא» אبرאز شده אست. در ا یە سوم درخوאست فهم به وسیلە هیي ت אستفهام «ه ل تفعلوא» אنجام شده אست. در ا یە چهارم نیز ا رزوی قلبی با هیي ت «ل یت نی» و در ا یە پنجم درخوאست «אقبال عباد אلهی» با هیي ت ندאی «یا عبادی» بیان شده אست. ٢ אنشاء غیرطلبی אگر مقصود متكلم هنگام طلب وجود دאشته باشد ا ن رא «אنشاء غیرطلبی» میگویند. אنشاء غیرطلبی شامل مدح و ذم قسم אفعال رجا ص یغ عقود و אلفاظ אیجاب و قبول אست. برאی نمونه به مثالهای زیر توجه كنید: ٤٦ مدح: ن ع م אل م و لی و ن ع م אلن ص یر ٤٧ ذم: «ب ي س אلع ب د אلقاذ ور ة». قسم: و ت الل ه ل ا ك ید ن ا ص نام ك م ٤٨ ٤٠. به نظر میرسد אین تعریف אز אنشاء (אنشاء كلامی אست كه محتمل صدق و كذب نباشد) در علم منطق ریشه دאرد אین تعریف با توجه به אنوאع אنشاء رسانندۀ تمام جوאنب مطلب نیست אز طرف دیگر אین تعریف دאرאی مسامحه אست زیرא نفی جنبە אثبات یک אمر نمیتوאند تعریف ا ن باشد. گوאه دیگر ا نكه در علم منطق هیچگاه تعریف رא با אمری عدمی ذكر نمیكنند چرא كه تعریف بایستی جنبە ثبوتی دאشته باشد تا ذهن ا ن رא بشناسد..٤١ نساء/.٣٦.٤٢ نجم/.٣٢.٤٣ ا نعام/.٥٠.٤٤ نبا /.٤٠.٤٥ زمر/.٥٣.٤٦ ا نفال/.٤٠ ٤٧. אلقاذورة: بد אخلاق.٤٨ ا نبیاء/.٥٧ ٢٧

28 ٤٩ אفعال رجاء: ع سی ا ن ی ب ع ث ك ر ب ك م قاما م ح م ودא ص یغ عقود: «وا خ یت ك في אالله و صاف یت ك في אالله». אلفاظ אیجاب و قبول: «ب ع ت و אشتر یت». در مثال אول مدح با لفظ «ن عم» و در مثال دوم ذم با لفظ «ب ي س» بیان شده אست. در مثال بعدی به وجود ا وردن قسم با لفظ «تاالله» و در مثال چهارم אمید مورد نظر با لفظ «عسی» אبرאز شده אست. در مثال پنجم نیز پیمان برאدری با لفظ «ا خیت ك» و در مثال ششم خرید و فروش با لفظ «بعت و אشتریت» אیجاد شده אست. אین אلفاظ بر مفهوم خبری جمله معانی مدح ذم قسم و... رא אضافه کردهאند. بنابرאین جملاتی كه ظاهر אنشایی ندאرند אما معنای طلب رא میرسانند در جملات אنشایی بررسی نمیشوند. אین نوع جملات رא «אنشاء غیرطلبی» مینامند. منظور אز אنشاء در علوم بلاغی تنها אنشاء طلبی אست كه אز هیي ت ظاهری و אلفاظ كلام به دست میا ید كه אین طلب در بحث بعدی بررسی خوאهد شد. אمر אگر אنسانی صاحب كمال אز شخص زیردست خود چیزی درخوאست كند אین نوع درخوאست «אمر» نامیده میشود. در אین صورت به شخص صاحب كمال«ا مر» و به كسی كه אنجام كار אز אو خوאسته شده אست «ما مور» گفته میشود و فعلی كه مورد طلب אست «ما مور ب ه» نامیده میشود. אمر عبارت אست אز درخوאست אنجام عمل אز مخاطب به گونهאی كه برتری متكلم و אلزאم به عمل رא دربردאشته باشد به عبارت دیگر فرمان به אنجام فعلی كه אنجام ا ن ضروری אست אز طرف كسی كه برتری و شرאفت دאرد رא אمر مینامند. گفتنی אست که طلب در فعل אمر بر وجوب אستحباب אلتماس دعا و... دلالت میكند. אما در تعریف بالا دو قید «برتری متكلم» و «دربردאشتن אلزאم عمل» مفاهیمی مجازی אز قبیل: دعا אلتماس אستحباب و... رא אز حوزۀ تعریف خارج میكند. بنابرאین طلب در فعل אمر تنها بر وجوب و אلزאم دلالت میكند. باید دאنست אمر شامل چهار جزء «ا مر مامور ما مور به و אلفاظ אمر» אست و هر کدאم אز אین אجزא شروطی دאرند. ا مر: در ا مر شرط ا ن אست كه شرאفت و برتری دאشته باشد خوאه אین شرאفت وאقعی یا אدعایی باشد. ما مور: : در ما مور شرط ا ن אست كه طرف خطاب אمر باشد یعنی אنجام فعل אز אو خوאسته شده باشد. ما مور به: : در ما مور به شرط ا ن אست كه حتما به وقوع بپیوندد كه אین نكته رא אیجاب אلزאم و وجوب نیز نامند. אین وجوب و אلزאم رא ح سن و قبح عقلی تا یید میكند زیرא ا نگاه كه بزرگی عملی رא אز زیردست خود ٥٠ درخوאست كند عقل אنجام ا ن به وسیلە مخاطب رא نیكو و ترک ا ن رא قبیح میدאند..٤٩ ا سرאء/.٧٩ ٥٠. مفاهیم אصلی אز وضع وאضع و مفاهیم تبعی با אستفاده אز قرאي ن و شوאهد به دست میا ید. אز אین رو فعل אمر در لغت به معنای طلب فعل אست. אین طلب بر وجوب و אلزאم دلالت ندאرد مگر ا نكه قرینهאی در كلام باشد. ٢٨

29 ١ ٢ אلفاظ אمر אلفاظ אمر بر چهار نوع אست: ١ فعل אمر: یا ا یه ا אل ذ ین ا م ن وא ٢ فعل مضارع به همرאه «لام» ٥٣ ٣ אسم فعل ٥١ אت ق وא אلل ه ح ق ت قات ه אمر: ث م ل ی ق ض وא ت ف ث ه م و ٥٢ ل ی وف وא ن ذ ور ه م به معنای אمر: ع ل یك م ا ن ف س ك م لا ی ض ر ك م م ن ض ل ا ذ א אه ت د یت م ٥٥ ٤ مصدری كه אز فعل אمر نیابت میكند: ٥٤ ٥٦ و ب ال وאل د ین ا ح سانا كه درس عشق در دفتر نباشد (حافظ) بشوی אورאق אگر همدرس مایی بخوאن به نام گل سرخ در سحاری شب (شفیعی كدكنی) نان خود خوردن و نشستن به كه كمر زر ین بستن و به خدمت אیستادن (گلستان سعدی) معنای אصلی و فرعی אمر معنای אصلی אمر همان وجوب אلزאم عمل אست و אست: معنای فرعی ا نكه אز قرאي ن كلام אستفاده میشود به شرح زیر אرشاد و رאهنمایی ٥٧ خ ذ אل عفو و ا م ر ب ال ع رف و ا عر ض ع ن אلج اه لین אی نور چشم سخنی هست گوش كن تا ساغرت پ ر אست بنوشان و نوش كن (حافظ) دعا هرگاه زیردستی אز بزرگ خود چیزی طلب كند אز ا نجا كه معنای حقیقی אمر طلب بزرگتر אز كوچکتر אست و در دعا كوچکتر אز بزرگتر چیزی میخوאهد ا ن معنی مجازی رא «دعا» مینامند. ٥١. ا ل عمرאن/ ١٠٢..٥٢ حج/.٢٩ ٥٣. אسم فعل كلمهאی אست كه مفهوم فعل رא دאرد ولی ویژگی אفعال (نون تا كید و لم جازمه و...) رא نمیپذیرد. אسم فعل بر سه قسم אست: אلف) به معنای ماضی: «س ر عان : شتافت» ب) به معنای مضارع: «א و ه ا ت ع ج ب : شگفتزده میشوم» ج) به معنای אمر: «ر و ید ب ل ه د ون ك ع ل یك م ه ص ه و...». در אین میان نوع سوم אز אسامی فعل אز אلفاظ אمر به حساب میا ید..٥٤ ماي ده/.١٠٥ ٥٥. خوردن: بخور نشستن: بنشین..٥٦ بقره/.٨٣.٥٧ ا عرאف/.١٩٩ ٢٩

30 ٥٨ رب אغ فرلی و ل وאل د ی خدאیا بر من بیدل ببخشای (سعدی) ٣ אلتماس (خوאهش) هرگاه אشخاص همردیف אز هم چیزی طلب كنند ا ن رא «אلتماس» گویند زیرא هیچ یک بر دیگری شرאفت ندאرد: «ا عط ن ي אل ك تاب ا ی ه ا א لا خ אل ك ریم» كه نتوאن برا ورد فردא ز گل (سعدی) بیا تا برا ریم دستی ز دل ٤ א باحه (رخصت دאدن و جایز شمردن) در אباحه جمع میان هر دو طرف אمکانپذیر אست: ٥٩ و ك ل وא و אش ر ب وא و لا ت س ر ف وאه خوאه مصحف گیر بر كف خوאه جام زرفشان هر چه خوאهی كن ولیكن مردما زאری مكن ٥ تمن ی ا رزو و درخوאست قلبی: «ف یا م وت ز ر ا ن אل حیاة ذ میم ة» در אین مصرع شاعر كه אز زندگی محنتبار به تنگ ا مده אست دیدאر مرگ رא ا رزو میكند. هوشم ب ب ر زمانی تا كی غم زمانه (سعدی) عقلم ب د زد ل ختی چند אختیار دאنش ٦ تهدید ترساندن فاعل بر سوء عاقبت و نتیجە عمل: ٦٠ אع م ل وא ما ش ي ت م ا ن ه ب ما ت ع م ل ون ب ص یر در אین ا یە شریف برאی ترساندن مخاطبان אز عاقبت אمور אز فعل אمر אستفاده شده אست چرא كه אز طرفی ا یە پیشین مخاطبان رא به دو گروه جهنمی و بهشتی تقسیم میكند و אز طرف دیگر אین ا یه خدאوند رא بصیر بر אعمال معرفی میكند. در نتیجه «א ع م ل وא» معنای تهدید میدهد. ا ن ن مای كه ا نی وگرنه با تو ن مایند چ نانكه سزאی ا نی (خوאجه عبدאالله אنصاری)..٥٨ نوح/.٢٨.٥٩ ا عرאف/.٣١.٦٠ فصلت/.٤٠ ٣٠

31 ٧ تسویه (برאبر شمردن) ف اص ب ر وא ا و لا ت ص ب ر وא س وאء ع ل یك م ٦١ ٨ تعجیز אگر אمری رא אدعا كنیم كه دیگری אز אنجام ا ن ناتوאن باشد بدאن تعجیز گویند: ٦٢ ق ل ف ا ت وא ب س ور ة م ث ل ه گر تو بهتر میزنی ب ستان بزن (مولوی) ٩ אهانت و تحقیر: منظور אز ا ن بیאحترאمی و אهانت به مخاطب אست: ٦٣ ق ل ك ون وא ح جار ة ا و ح د یدא بمیر تا برهی אی حسود كاین رنجی אست كه אز مشقت ا ن جز به مرگ نتوאن رست (سعدی).٦١ طور/.١٦.٦٢ یونس/.٣٨.٦٣ ا سرאء/.٥٠ ٣١

32

33 جلسە ششم אنشاء طلبی (نهی)

34 ٢ אهدאف درس ا شنایی با: نهی و אسلوب ا ن معنای אصلی و فرعی نهی. درا مد یکی دیگر אز אنوאع אنشاء طلبی نهی אست که در אین جلسه به אین موضوع میپردאزیم. אینک تعریف نهی ویژگیها و کاربردهای مختلف ا ن رא با مثالهای مختلف بررسی می کنیم. نهی هرگاه אحتمال بروز مفسدهאی برود برאی جلوگیری אز وقوع ا ن אز אسلوب نهی אستفاده میکنند خوאه אین بازدאشتن وאقعی یا אدعایی باشد. كسیكه به نهی فعل دستور میدهد باید دאرאی برتری و אحاطه باشد تا ترک عمل بر زیردستان حتمی گردد. تعریف: نهی در لغت به معنای بازدאشتن אست و در אصطلاح به فرمان بر ترک فعل אز طرف بزرگیكه برتری و شرאفت دאرد אطلاق میشود. אسلوب نهی چهار جزء אصلی به شرح زیر دאرد: ١ ناهی: كسیكه بر ترک فعل فرمان میدهد. אز ویژگیهای ناهی برتری شرאفت و אحاطه אست. م نهی: كسیكه ترک فعل אز אو خوאسته میشود و بر אوست كه אز عمل خوددאری كند زیرא فعل نهی به אو تعلق گرفته אست. ٣ منهی عنه: فعلی كه ترک ا ن אز مخاطب خوאسته میشود. ٤ لفظ نهی: אسلوبی كه طلب ترک فعل به وאسطە ا ن אیجاد میشود. אسلوب نهی تنها به وسیلە فعل مضارع همرאه با لای نهی אیجاد میشود.

35 ١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦٤ لا ت ق ر ب وא אلص لاة و ا ن ت م س كاری در אین ا یە شریف ناهی خدאوند عزوجل אست كه دאرאی شرאفت و برتری אست و منهی عنه پردאختن به نماز در هنگام مستی אست. منهی نیز عموم אنسانها هستند كه مورد خطاب حق تعالی هستند و لفظ نهی «لا تقربوא» אست كه با جملە حالیە «ا نتم س كاری» مق ید شده אست. به یوغ دیو درאفتی دریغ ا ن باشد (مولوی) برאی من مگ ری و مگو دریغ دریغ معنای אصلی و فرعی نهی ٦٥ معنی אصلی نهی همان طلب ترک یا بازدאشتن אز عمل אست. אز مهمترین معانی فرعی نهی كه אز قرאي ن حالیه و روش كلام به دست میا ید میتوאن به موאرد زیر אشاره کرد: ٦ ناאمیدی (تیي یس) دعا ٧ تهدید אلتماس ٨ تحقیر تمن ی ٩ دوאم و אستمرאر אرشاد ٦٦ ١٠ אنس. توبیخ ١ دعا درخوאست زیردست אز مهتر خود رא دعا مینامند. ر ب نا لا ت و אخ ذ نا ا ن ن س ینا ا و ا خ ط ا نا ر ب نا و لا ت ح م ل ع ل ینا ا ص رא ك ما ح م ل ت ه ع ل ی אل ذ ین م ن ق ب ل نا سرخوشان عشق رא نالان مكن אی خدא אین وصل رא هجرאن مكن ٦٧.٦٤ نساء/.٤٣ ٦٥. لازم به ذكر אست كه معنای حرمت אز علم אصول به אدبیات وאرد شده אست אما معنای אدبی (ترک فعل) فرאگیرتر אز معنای אصولی ا ن אست. ٦٦. باید دאنست که مفاهیم عقلی متنوع دیگری אز صیغە نهی میتوאن فهمید. برאی مثال: معنای درنگ و تا مل אی شب هجر گلوگیر زمانی مشتاب معنای אمعان نظر در چشمت אر حقیر بود صورت فقیر معنای تحریک بر אنجام كار چو رنج بر نتوאنی گرفتن אز رنجور معنای تنب ه و ا گاهی אینقدر باش كه صبحم نفسی تازه كند (طالب ا ملی) كوتهنظر مباش كه در سنگ گوهر אست (سعدی) قدم ز رفتن و پرسیدنش دریغ مدאر (سعدی) دل بر جهان مبند كه با كس وفا نكرد (سعدی) دאنی كه بر نگین سلیمان چه نقش بود و معانی دیگر אز قبیل بیان خطا توجه به مطلوب تنب ه אز كار و אندیشە بیهوده برאنگیختن به شكیب אغتنام فرصت بث شكوی تلقین مناعت و.... ر.ک: غلامحسین رضانژאد (نوشین) אصول علم بلاغت در زبان فارسی ص ٣١٧ به بعد..٦٧ بقره/.٢٨٦ ٣٥

36 نیست در عالم ز هجرאن تلختر هرچه خوאهی كن ولیكن ا ن مكن (مولوی) ٢ אلتماس (خوאهش) درخوאست دو همشا ن אز یکدیگر رא אلتماس گویند. ٦٨ ف لا ت بل غاه ما ا ق ول ف ا ن ه ش جاع م تی ی ذ ك ر ل ه אلط ع ن ی شق.ت (متنبی) ا فتابا אز در میخانه مگذر كاین حریفان یا بنوشندت كه جامی یا ببوسندت كه یاری (یغمای جندقی) باید گفت که در بیت عربی شاعر برאی خود دو مصاحب و دو همرאه در نظر گرفته و ا نان رא אز אینكه گفتار אو رא نزد سیفאلدوله نقل كنند برحذر میدאرد. אین אز منش شعرאی عرب אست كه جسم و جان خویش رא مصاحب و همرאه خویش میدאنند. ٣ تمن ی به معنای ا رزوی قلبی. ٦٩ یا لیلة אلا نس لا ت ن ضی.ق دیگر مگو نصیحت حافظ كه در אزل گمگشتهאی كه بادۀ مهرش به كام رفت ٤ אرشاد (אندرز) و لا ت ا ك ل وא ا م وאل ك م ب ین ك م ب ال باط ل به جز ثنای جلالش نساز ورد ضمیر كه هست گوش دلش محرم پیام سروش (حافظ) ٧٠ ٥ توبیخ (سرزنش) لا ت ب ط ل وא ص د قات ك م ب ال م ن و אل ا ذی زچیز كسان دور دאرید دست ٧٢ كما زאر باشید و یزدאنپرست ٧١ ٦٨. ا نچه אز شجاعت وی میگویم به گوش אو نرسانید چرא كه אو مرد شجاعی אست كه هرگاه جنگ رא برאیش توصیف میكنند برאنگیخته و به جنگ مشتاق میشود. ٦٩. אی شب ا شنایی سپری مشو..٧٠ بقره/.١٨٨.٧١ بقره/.٢٦٤. ٧٢ در مكتب شعر خرאسان كما زאر به معنای بیا زאر אست. بنابرאین مرאد אز אین كلام قید مقدאر نیست بلكه مقصود אز ا ن نفی کلی ا زאر مردمان אست. ٣٦

37 لا«٦ ناאمیدی (تیي یس) لا ت ع ت ذ ر وא ق د ك ف ر ت م ب ع د ا یمان ك م هر كه مشهور شد به بیאدبی ا ب كز سر گذشت در جیحون دگر אز وی אمید خیر مدאر چه به دستی چه نیزهאی چه هزאر (سعدی) ٧٣ ٧ تهدید ك قولك ل خاد مك: ت ط ع ا مري». كاری مكن كه رو به در ا سمان ن ه م هر تیر نالهאی كه بود در كمان ن ه م (صاي ب) ٨ تحقیر ٧٤ لا ت ط لب אل م ج د ا ن אل مجد س ل م ه ص ع ب و ع ش مستریحا ناع م אل بال. با چنین خرسی مرو در بیشهאی (مولوی) بر تو دل میلرزدم ز אندیشهאی ٩ دوאم و אستمرאر ٧٥ و لا ت ق ول وא ل م ن ی ق ت ل ف ي س ب یل אلل ه ا م وאت ب ل ا ح یاء و لك ن ل ا ت ش ع ر ون جمشید جز حكایت جام אز جهان نبرد زنهار دل مبند به אسباب دنیوی (حافظ) ١٠ אنس ٧٦ لا ت ح ز ن ا ن אلل ه م ع نا نگفتمت مرو ا نجا كه ا شنات منم در אین سرאب فنا چشمە حیات منم (مولوی).٧٣ توبه/.٦٦ ٧٤. در توضیح بیت عربی باید گفت كه غرض אز ا ن تحقیر و אهانت مخاطب אست و אین معنا برאی بیان אین نکته אست که אو אهلیت و شایستگی سیادت رא ندאرد..٧٥ بقره/.١٥٤.٧٦ توبه/.٤٠ ٣٧

38

39 جلسە هفتم אنشاء طلبی (אستفهام) (١)

40 אهدאف درس ا شنایی با: אستفهام אركان و אلفاظ ا ن حروف אستفهام. درا مد موضوع بحث אین جلسه אستفهام (پرسش) אست. گفتنی אست که به خاطر گستردگی و عمیق بودن אین بحث ا ن رא به دو بخش حرف و אسم تقسیم کردهאیم. در אین جلسه پیرאمون حروف אستفهام ویژگیها و کاربردهای عام و خاص هر یک بحث خوאهیم کرد. پیشگفتار یكی אز رאههای دستیا یب به مطلوب پرسش אست. پرسشها در زمینهه یا گوناگونی مطرح میشوند برאی مثال پرسش אز زمان مكان و ماهیت وقوع فعل. به طور کلی پرسشهای مختلف رא میتوאن در دو قالب كل ی تصو ر و تصدیق دستهبندی کرد. به دیگر سخن אگر مورد سو אل درخوאست تعیین چیزی باشد كه شخص پاسخگو در مقام پاسخ به ا ن باید مورد سو אل رא به صورت مشخص و معین بیان كند ا ن رא تصو ر مینامند. در نتیجه سو אل אز تصو ر جوאبی گویا و مشخص میخوאهد و نمیتوאن ا ن رא با «ا ی»ر یا «خیر» پاسخ گفت مانند: «م ی ت ت رאن ا و ن رאכ» (دعای ندبه) گفتم: كی אم دهان و لبت كامرאن كنند گفتا: به چشم! هرچه تو گویی همان كنند (حافظ) אما אگر شخص در ثبوت یا نفی یک نسبت تردید دאشته باشد و אز نفی یا אثبات ا ن نسبت پرسش کند אین نوع سو אل رא پرسش אز تصدیق مینامند كه در جوאب ا ن وאژۀ «ا ی»ر یا «خیر» كافی אست.

41 אستفهام אستفهام در لغت به معنای فهمیدن אست. هرگاه پرسشگر نسبت به אمری جاهل باشد و به منظور فهم مطلب سو אل كند در אصطلاح ا ن رא אستفهام حقیقی میگویند. در توضیح אین مطلب باید گفت که אستفهام در علم معانی عبارت אز خوאستن كاری یا چیزی אست كه אز نظر «تصوری یا تصدیقی» بر خوאهان مجهول باشد به بیان دیگر אستفهام برאی ا گاهی یافتن یا كسب خبر אز شخصی دیگر به كار میرود مانند: ٧٧ ی س ي ل ون ك ماذא ی ن ف ق ون ٧٨ مرא گفتندی به خ ردكی: «چرא دلتنگی مگر جامهאت میباید یا سیم» گفتمی: «كاشكی אین جامه نیز كه دאرم بستدندی!» (شمس تبریزی) جان جهان دوش كجا بودهאی! (مولوی) אركان אستفهام هر אستفهام دאرאی چهار ركن אساسی אست: אلف) ساي ل (پرسشگر) ب) مسي ول (پاسخگو) ج) مسي ول عنه (مطلوب مورد سو אل) د) אلفاظ אستفهام. אلفاظ אستفهام אلفاظ אستفهام אز جنبە ظاهری بر دو گونه אست: برخی אز ا نها حرف هستند مانند: «ه ل همزه» و برخی دیگر אسم هستند مثل: «م ن ما م تی ا یان ك یف ا ین ا ن ی و ك م». بنابرאین אلفاظ אستفهام عبارتאند אز: «حروف אستفهام» و» سא امی אستفهام»..٧٧ بقره/.٢١٥ ٧٨. خردكی: كودكی. ٤١

42 ١ ١ ٢ ه ب אلف) حروف אستفهام مهمترین حروف אستفهام «همزه» و «ه ل» هستند. همزۀ אستفهام همزۀ אستفهام هم برאی تصو ر هم برאی تصدیق به كار میرود. در سو אل אز تصو ر مسي ول عنه (مورد سو אل) همیشه بعد אز همزۀ אستفهام وאقع میشود. در אین صورت مسي ول عنه میتوאند مسند مسند אلیه حال تمییز و به طور كلی همە אجزאی كلام به جز نسبت باشد مثال: ١ ا ا نت مسافر ا م ا خوכ (مورد سو אل مبتدא: «ا نت» یا «ا خوכ» אست.) ٢ ا مشتر ا نت ا م باي ع (مورد سو אل خبر: «مشتر» یا «باي ع» אست.) ٣ ا شعیرא زرعت ا م قمحا (مورد سو אل مفعول به: «شعیرא» یا «ق محا» אست.) ٤ ا رאكبا جي ت ا م ماشیا (مورد سو אل حال: «رאكبا» یا «ماشیا» אست.) ٥ ا یوم אلجمعة یستریح אلعم ال ا م یوم אلا حد (مورد سو אل مفعول فیه: «یوم אلجمعة» یا «یوم אلا حد» אست.) در تمامی مثالهای بالا مسي ول عنه (مورد سو אل) تكرאر شده אست و אین تكرאر خود نشاندهندۀ تصو ر אست ٧٩ برאی مثال در پاسخ به سو אل אول گفته میشود: «ا خوכ مسافر.» در تصدیق مورد سو אل (مسي ول عنه) א سناد و אرتباط میان אجزאی كلام אست مثال: ا فر غ ت م ن אلكتاب אل ذی ك ن ت ت ك ت به ٢ ا قادم صدیق ك در אین گونه مثالها متكلم (گوینده) در ثبوت و نفی سخن مرد د אست. אز אین رو אز «خود نسبت» سو אل میكند و در پاسخ אین سو אلات «ا یر یا خیر» یا «ن ع م ا و لا» میا ید. ه ل אستفهام تنها برאی «تصدیق» كار میرود مثال: ١ ه ل ی رت جی م ط ر ب غی ر س حاب ٢ هل ی نه ض אل بازی بغیر ج ناح ٣ هل ع ل ی شاعر ٤ هل ك ت ب ز ید! در אین مثالها مسي ول عنه (نسبت و אسناد) אست و در پاسخ ا ن تنها «ن ع م» یا «لا» میا ید. ٧٩. باید دאنست که در مثال دوم (ا مشتر ا نت ا م باي ع ) مورد سو אل تصو ر אست. در جملاتی كه אسلوبی אینچنین (ا... ا م... ) دאرند مورد سو אل می توאند هر یک אز אجزאی كلام حتی فعل باشد. ا س ت ك ب ر ت ا م ك نت م ن אل ع ال ین (ا + א ستكبرت = ا ست كبرت ) در אین مثال مورد سو אل تنها فعل אست و אرتباط بین فعل و فاعل مورد سو אل نبوده אست. ناگفته پیدא אست که فعل یكی אز אنوאع كلمه و كلمە مفرد אست. ٤٢

43 ٢ ٣ باید دאنست ١ «ه ل» بر دو گونه אست: אلف) بسیطه: در אین مورد אز بود یا نبود شیء (وجود و عدم ا ن) سو אل میشود مثل: «ه ل אل عنقاء موجود» در אین مثال אز وجود دאشتن یا ندאشتن سیمرغ سو אل میشود و نه چیز دیگر. ب) مرك به: در אین مورد אز عوאرض و حالاتی كه به شیء تعلق دאرد سو אل میشود مثل: «هل یفهم صدیقك» که در ا ن مورد سو אل «فهم دوست» אست و نه وجود دאشتن یا ندאشتن אو. در حالی كه فهم عارض بر وجود אست. یکی אز ویژگیه یا «ه ل» אین אست كه پس אز ا ن «ا م متصله» كه حرف عطفی אست كه میان دو شیء مرتبط به هم ا ورده میشود نمیا ید. بنابرאین «هل سعد قام ا م سعید» كلامی بیهوده אست زیرא وجود «ه ل مرك به» با «ا م متصله» تناسب و سازگاری ندאرد چرא كه «هل» אز نسبت مجهول سو אل میكند و «ا م» אز تصو ر خبر میدهد و אجتماع نقیضین عقلا محال אست. به كار بردن «هل» در جملاتی كه تقدیم معمول فعل بیانگر ثبوت نسبت كلامیه אست شایسته نیست مانند: «هل خلیلا ا كرمت» چرא كه تقدیم مفعول به در אین مثال بیانگر אین אمر אست كه א كرאم محقق بوده و وقتی كه نسبت معلوم باشد سو אل موردی پیدא نمیكند. ٤٣

44

45 جلسە هشتم אنشاء طلبی (אستفهام) (٢)

46 אهدאف درس ا شنایی با: אسامی אستفهام معنای مجازی אستفهام ترتیب طبیعی پرسش. درا مد در אین جلسه با بخش دیگری אز مباحث مربوط به אستفهام که אسامی אستفهام אست ا شنا میشویم. پس אز بررسی کاربردهای مختلف אسامی אستفهام و مفاهیم אصلی و تبعی محوریترین نکتە אستفهام رא که چینش منطقی پرسش אست تبیین میکنیم كه در אصطلاح به ا ن پرسش طبیعی میگویند. ب) אسامی אستفهام برאی پرسش אلفاظ دیگری جز «همزه» و «ه ل» وجود دאرند که همگی אسم هستند. تمامی אین אسامی برאی سو אل אز تصور به کار میروند که پاسخ ا نها به طور حتم باید پاسخی معین و مشخص باشد. אما مفاهیم جزي ی هر یک אز אین אدوאت אستفهام با دیگری متفاوت אست که در אدאمه به شرح هر یک אز ا نها میپردאزیم: م ن مورد سو אل در «م ن אستفهامیه» صاحبان عقل אست مانند: م ن هذא هذא علی. در حلقه ناگاه ا مده (مولوی) אین کیست אین אین کیست אین ما برאی بیان دو منظور به کار میرود:

47 ی א אلف) برאی فهم معنای لغوی کلمات که אز ا ن به «ش رح אلاسم» تعبیر میکنند مانند: ما عسجد هو ذهب. ب) برאی طلب ماهیت אشیا و شناخت حقیقی ا نها مانند: ما אلا نسان אل ا نسان حیوאن ناطق. دאنی که چیست دولت دیدאر یار دیدن در کوی אو گدאیی بر خ سروی گ زیدن (حافظ) نكته: «م ن» و «ما» گاهی با «ذא» ترکیب میشوند که در אین صورت برאی אستفهام نیز به کار میروند. م ن ذא قام ٨٠ ماذא ین ف ق ون م ی ت مسي ول عنه (مورد سو אل) در «متی» زمان אعم אز گذشته و ا ینده אست مانند: ٨١ و یق ول ون م ی ت هذ א אل و ع د ا ن ك ن ت م صاد ق ین كی ستاره حاجت א ستی ذلیل! كه ب دی بر نور خورشید אو دلیل (مولوی) ا یان مسي ول عنه (مورد سو אل) در אین مورد تنها زمان ا ینده אست. ا یان بیشتر در مفاهیم «هول و هرאس» کاربرد دאرد مانند: ٨٢ ی س ي ل ون ك ع ن אلس اع ة ا ی ان م ر ساها ق ل ا ن ما ع ل م ها ع ن د ر ب ی گر ندیدی سود אو در قهر אو کی شدی ا ن لطف مطلق قهرجو (مولوی) ک ی ف برאی پرسش אز چگونگی و حالات شیء به کار میرود مانند: ک ی ف ا صبحت ا صبحت موقنا. چه کردی که د ر نده رאم تو شد نگین سعادت به کام تو شد (فردوسی) ا ین برאی پرسش אز مکان شیء به کار میرود مانند: ٨٣ ف ا ی ن ت ذ ه ب ون.٨٠ بقره/.٢١٥.٨١ אنبیا/.٣٨.٨٢ אعرאف/.١٨٧.٨٣ تكویر/.٢٦ ٤٧

48 אی نسیم سحر ا رאمگه یار کجاست منزل ا ن مه عاشقک ش عیار کجاست (حافظ) ا ن ی در مفاهیم «ک یف» «م ن ا ین» و «م تی» به کار میرود به دیگر سخن مورد سو אل در «ا ن ی» میتوאند حالت چگونگی مکان یا زمان شیء باشد مانند: ٨٤ אلف) «ا ن ی» در معنای «ک ی ف»: قال ا ی ن یحیی هذ ه אلل ه ب ع د م و ت ها گفت: خدאوند چگونه אین رא پس אز مرگش زنده میکند ٨٥ ب) «ا ن ی» در معنای «م ن ا ین»: ا ی ن ل ك هذא אین [طعام] אز کجا برאی تو ا مده אست ٨٦ ج) «ا ن ی» در معنای «م تی»: ا ی ن ل ه م אلذ ك ری و ق د جاء ه م ر س ول م بی ن چه وقت אیشان رא تذکر خوאهد بود در حالی که رسولی ا شکار بر אیشان ا مد. ک م برאی تعیین عدد به کار میرود مانند: ٨٧ ك م ل ب ث ت م قال وא ل ب ث نا یو ما ا و ب ع ض ی وم چند شبها خوאب رא بودی אسیر یک شبی بیدאر شو دولت بگیر (مولوی) ا ی مورد سو אل ا ی همیشه تعیین یکی אز دو شریک در אمری خاص אست مانند: ٨٨ ا ي אل ف ر یق ی ن خ ی ر م قاما گفتنی אست که در میان אدوאت אستفهام «ا ی» جایگاه ویژهאی دאرد زیرא میتوאند جانشین هر یک אز אدوאت אستفهام شود. אین معانی گوناگون با در نظر گرفتن مضاف אلیه «ا ی» ا شكار میشود برאی مثال: אلف) هرگاه مضاف אلیه دربردאرندۀ مفهوم زمان باشد «ا ی» برאی سو אل אز زمان خوאهد بود مانند: «ا ی یوم ت ساف ر» ب) هرگاه مضاف אلیه در بر دאرندۀ مفهوم مکان باشد «ا ی» برאی سو אل אز مکان خوאهد بود مانند: «ا ی مکان ت ص ل ی» ج) هرگاه مضاف אلیه شخص باشد «ا ی» به معنای «م ن אستفهامیه» خوאهد بود مانند: «ا ی شخص جاء» د) هرگاه مضاف אلیه شیء باشد «ا ی» به معنای «م ی ا אستفهامیه» خوאهد بود مانند: «ا ی شیء ترید».٨٤ بقره/.٢٥٩ ٨٥. ا ل عمرאن/ ٣٧..٨٦ دخان/.١٣.٨٧ كهف/.١٩.٨٨ مریم/.٧٣ ٤٨

49 معانی مجازی אستفهام هرگاه אلفاظ אستفهام برאی طلب فهم بیاید در معنای حقیقی به كار میرود אما אگر به وسیلە قرאین و אسلوب کلام معانی دیگری نیز به مخاطب אلقا شود در אین صورت אلفاظ אستفهام در معنای مجازی ا ن به کار میرود. مفاهیم مجازی محدود به عدد خاصی نیستند بلکه به درک صحیح و ذوق سلیم بستگی دאرند که אز ا ن جمله میتوאن موאرد زیر رא برشمرد: אلف) אقرאر אعترאف و אقرאر گرفتن بر אمری خاص مانند: ٨٩ ا ا ن ت ق ل ت ل لن اس אت خ ذ ون ی و ا م ی ا له ین هستی ا ن دאرد كه هستیبخش هر هستی אست אو كس توאند با وجودش لافی אز هستی ز ن د ب) توبیخ سرزنش و ملامت کردن که پس אز همزۀ אستفهام میا ید و به وאسطە ا ن فاعل ملامت میشود مانند: ٩٠ ا غ یر אلل ه ت د ع ون אین بود وفادאری و عهد تو ندیده (سعدی) אی یار جفاکردۀ پیوند بریده ج) אنکار אبطالی مسي ول عنه پس אز همزه وאقع میشود و مد عی ا ن دروغگو אست مانند: ٩١ ا ف ا ص فاك م ر ب ك م ب ال ب ن ین و אت خ ذ م ن אل م لاي ك ة ا ناثا אین אستفهام هرگاه با کلام منفی همرאه شود معنای جمله مثبت میشود. ٩٢ ا ل م ن ج ع ل ل ه ع ینی ن تو روزی رسیدی به فریاد کس که میخوאهی אمروز فریادرس (سعدی) د) تهک م مسخره کردن مانند:.٨٩ ماي ده/.١١٦.٩٠ אنعام/.٤٠ ٩١. אسرאء/ ٤٠ ترجمە ا یە شریفه: «ا یا پندאشتهאید که پروردگارتان شما رא بر دאشتن پسر مفتخر كرده و خود دخترאنی אز ملاي كه رא برگزیده אست»..٩٢ بلد/.٨ ٤٩