Microsoft Word - 2.babaee.docx

Transcription

1 rمطאلعאت אسאمی: فقه و אصول سאل چھل و چھאرم שمאرۀ پیאپی 90 پאییز 1391 ص * باز پژوهشى در ح جيت ظن مطلق بابايى ع ىل 1 آريا دאنשجوی دכتری دאنשگאه فردوسی مשھد ar_babaei.arya@yahoo.com عبدالكريم عبد اللهى نژاد دאنשیאر دאنשگאه فردوسی مשھد abdolahinejhad@um.ac.ir چكيده مسאلهی حج یت و عدم حج یت ظن مطلق אگرچه بאرھא مورد بررسی و پژوھש بزرگאن قرאر گرفته אست ولی ھنوز به بررسی و پژوھש بیשتر نیאزمند אست زیرא بررسیھא و پژوھשھאی אنجאم שده نوعא بر پیשفرضھאیی مبتنی אست כه אز بررسی و پژوھש بینیאز و مسل م אنگאשته שدهאند در حאلی כه فیאلوאقع אموری مسل م نیستند و به بررسی و پژوھש نیאز دאرند. אصل عدم حج یت ظن و אنحصאر حج یت ذאتی به قطع یכی אز אین پیשفرضھא אست כه نگאرنده به خود جرאت بאزنگری در אن رא دאده אست. وی پس אز بאز تعریف مفאھیمی بنیאدین چون «حج ی ت» و «علم» و حل محذورאت قول به אعتبאر ظن مطلق אین אمכאن رא یאفته אست כه به حج یت ذאتی ظن بאور یאبد و ضمن بررسی אدلهی منכرین אز אین حقیقت پرده بردאرد כه אیאت روאیאت و אقتضאي אت عقلی بر خאف אنچه پندאשته میשود نאفی حج یت ظن عقאیی نیست و ظن عقאیی بאلطبع حج ت אست. به אین ترتیب نگאرنده אز میאن عدم حج یت ظن مطلق و حج یت אن به دلیل אنسدאد رאه سومی رא میگשאید و אذعאن میدאرد כه در صورت نאتمאمی אین رאه بאید به عدم حج یت ظن مطلق گردن نھאد چرא כه دلیل אنسدאد نאتمאم אست. بא אین ھمه بאید گفت: ھدف غאیی نگאرنده אز نگאرש אین مقאله نه لزومא אثبאت حج یت ظن مطلق بلכه گשودن بאب پژوھשھ یא عمیقتر در אین بאره אست. واژههای كليدی: حج یت ظن ظن مطلق حجت ظن مطلق حجیت ذאتی. *. تاريخ وصول: 1389/11/20 تاريخ تصويب نهايي: 1390/07/ نويسنده مسي ول.

2 38 مقدمه مطالعات اسلامي- فقه و اصول پژوھש دربאرهی حج یت ظن مطلق مقتضی تقدیم چند אمر אست: يكم مراد از ح جيت شمارة 90 حج یت אسم مصدر برאی حج ت אست و حج ت در لغت אز مאدهی حجج (جوھری 1/ 303) و به معنאی چیزی אست כه موجب ظفر در خصومت بאשد (فرאھیدی 10). 3/ אبن אثیر در אلنھאیة حج ت رא معאدل دلیل دאنسته אست (אبن אتیر 329) 1/ ظאھر אن אست כه אصولیאن نیز אن رא در ھمین معنא به כאر بردهאند ولی אبو ھאل در אلفروق אللغویة تفאوتھאیی رא میאن אن دو ذכر כرده אست (אبوھאل 233) و אز برخی כلمאت אصولیאن نیز برمیאید כه میאن אن دو فرق نھאدهאند چرא כه دلیل رא مفید علم و حج ت رא مفید ظن خאص دאنستهאند (אبن غאزی ) چنאنכه مرحوم مظفر گفته אست: حج ت ھر چیزی אست כه متعل ق خود رא אثبאت כند و به حد قطع نرسد و نیز گفته אست: حجت ھر چیزی אست כه אز چیز دیگر כאשف و حאכی بאשد به نحوی כه אن رא אثبאت כند (مظفر אصول אلفقه 14/3). چنאنכه پیدא אست אز אین כאم و כلمאت مאنند אن بر میאید כه אصولیאن معنאی حج یت رא כאשفیت אز وאقع به שرط مثبت بودن دאنستهאند و אگر حج یت چیزی رא نپذیرفتهאند به אین جھت بوده אست כه یא אن رא مאنند שכ כאשف אز وאقع ندאنستهאند و یא مאنند ظن مطلق כאשف אز وאقع لכن غیر مثبت دאنستهאند. بא אین حאل حق אن אست כه معنאی حج یت כאשفیت אز وאقع אست و قید «مثبت بودن» برאی אن معنאی محص لی ندאرد چرא כه כשف وאقع عین אثبאت אن אست و سلب مثبتیت אز כאשف ممכن نیست. به عبאرت دیگر بنא بر مذھب حق כשف وאقع طریقیت دאرد نه موضوعیت و به ھر نحو כه حאصل שود حج ت אست و نمیتوאند حج ت نبאשد چرא כه وאقع אز אن حیث כه وאقع אست نه אز אن حیث כه مو د אی طریق خאص ی אست ملزم אست و ملزمی ت אز אن قאبل אنفכאכ نیست. אز אین رو معقول نیست כه چیزی כאשف אز وאقع بאשد ولی حج ت نبאשد. אز אینجא دאنسته میשود כه حج یت אز مقوאت عقلی غیر قאبل تخصیص אست و אز אعتبאرאت שرعی نیست و میتوאن گفت: حج یت אز مسאي ل אصولی و مقد می אست כه אز طریق عقل دאنسته میשود و אثبאت אن אز طریق שرع مستلزم دور یא تسلسل אست. אز אین رو وجه سخن אخوند خرאسאنی در نھאیة אلنھאیة روשن میשود כه گفته אست: و

3 پاييز 1391 باز پژوهشى در حج يت ظن مطلق 39 بאلجملة א بد אن تכون אلحجیة صאدرة من بאب אلعقل و א محیص عن אن یכون منאخ رحאل אلتכلیف ببאبه فصح אن یقאل: لیست אلحجة אא אلقطع אو אلظن علی אلحכومة (אخوند خرאسאنی 49/2). بر אین مبنא میتوאن گفت: تخصیص ح جیت نیز مאنند نفی אن نمیتوאند بא שرع صورت پذیرد چرא כه حج یت به معنאی כאשفیت אز وאقع مقولهאی حقیقی אست و تخصیص אن بא مقوאت אعتبאری ممכن نیست. حאصل אنכه ھر چیزی כه به نفس خود כאשف אز وאقع بאשد حج ت אست و ھر چیزی כه به نفس خود כאשف אز وאقع نبאשد حج ت نیست و جعل یא رفع حج یت محאل אست. אری ظאھر אن אست כه مرאد אصولیאن אز مثبتیت معذ ریت در صورت مخאلفت بא وאقع אست אمא حق אن אست כه در אین صورت نیز قید مذכور زאي د אست چرא כه אگر مرאد אز معذ ریت معذریت عقلی אست چنین معذ ریتی אزم כאשفیت אست چرא כه عقل عمل بر طبق כאשف رא مאدאمی כه مخאلفت אن بא وאقع כשف نשده אست عمل بر طبق وאقع میدאند و عمل بر طبق وאقع ذאتא خوب אست و تحت ھیچ عنوאنی نمیتوאند بد بאשد. אز אین رو عقא כسی כه بر طبق כאשف عمل כرده אست مطلقא שאیستهی سرزنש نمیدאنند بلכه כسی رא سرزنש میכنند כه وאقع رא به نحوی אز אنحאء כשف و بر خאف אن عمل כرده אست. אمא אگر مرאد אز معذ ریت معذریت שرعی אست چنین معذ ریتی برאی כאשف بنא بر قאعدهی مאزمه وجود دאرد بلכه چه بسא نمیتوאند وجود ندאשته بאשد چرא כه سلب معذ ریت אز כאשف عقא قبیح אست بلכه مאنند سلب حج یت אز قطع ممכن نیست. دوم مراد از ظن جوھری ظن رא بینیאز אز تعریف و در بسیאری אز موאرد معאدل علم دאنسته אست (جوھری 2160/6 ) ولی כسאنی כه אن رא تعریف כردهאند אن رא نאم چیزی دאنستهאند כه אز אمאره حאصل میשود و ھرگאه قو ت یאبد به علم میرسאند و ھرگאه بسیאر ضعیف שود אز حد وھم فرאتر نمیرود (رאغب אصفھאنی 317 ) به عبאرت دیگر ظن رجحאن یכی אز دو طرف אحتمאل אست بر خאف שכ כه عدم رجحאن یכی אز אن دو אست (אبوھאل 303) و אین ھمאن معنאی אصطאحی ظن در علوم عقلی אست (مא صدرא 518/4). אز אین رو ظن رא در כنאر یقین یכی אز دو قسم تصدیق دאنستهאند (مظفر אلمنطق 16) بر خאف שכ כه אز אقسאم تصدیق نیست. אین حאصل כلمאت כسאنی אست כه ظن رא تعریف כردهאند אم א حق אن אست כه تعریف ظن جز بא تعریف علم ممכن نیست.

4 40 مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 علم رא در لغت مصدر (אبن سכیت 268) و نقیض جھل (فرאھیدی 152/2) و به معنאی שنאخت دאنستهאند (جوھری 199/5). بنאبرאین علم ھر گونه שنאختی אست כه برאی אنسאن در برאبر جھل حאصل میשود خوאه כم بאשد و خوאه زیאد خوאه خאف אن محتمل بאשد و خوאه محتمل نبאשد. אز אین رو گאھی به ظن نیز علم گفته میשود (جوھری 2160). 6/ بא אین وصف میتوאن گفت כه علم אز قبیل אسمאء אجنאس אست כه به نحو عאم برאی موضوعله عאم وضع שده אست و در ھمهی مرאتب خود שאیع אست. אز אین رو عرف نیز علم رא אعم אز قطع و ظن میدאند چنאنכه گفتهאند: אلعرب تذھب بאلظن مذھب אلیقین (صدوق من א یحضره אلفقیه 52) 1/ و שرع نیز- چنאنכه خوאھد אمد- تאبع عرف אست و در بسیאری אز موאرد ظن رא علم نאمیده אست و אصل אن אست כه אین تسمیه حقیقی אست. ھمچنאنכه در معقول و منطق نیز علم رא حضور صورت שیء نزد عقل دאنستهאند (مظفر אلمنطق 13) כه منحصر به قطع نیست بلכه در وھم نیز وجود دאرد چرא כه در وھم نیز صورت שیء نزد عقل به نحو ضعیفی حאضر میשود جز אنכه عقل عدم אن رא رאجح میدאند. אز אین رو علم رא به چھאر مرتبهی حس ی خیא یل (ھمאن 11). وھمی و عقلی تقسیم כردهאند بنאبرאین حق אن אست כه علم مقسم قطع ظن שכ و وھم אست و قسیم אنھא نیست به عبאرت دیگر قطع ظن שכ و وھم مرאتب علمند ھمچنאنכه ھر یכ به نوبهی خود مرאتبی دאرند مگر שכ כه مשכ כ نیست. می توאن گفت: علم مאنند نور אست כه حقیقتی وאحد و دאرאی درجאتی گونאگون אست و گאھی שد ت و گאھی ضعف میپذیرد. پس ھرگאه ضعیف بאשد وھم و ھرگאه متوس ط در قو ت و ضعف بאשد שכ و ھرگאه قوی بאשد ظن و ھرگאه در نھאیت قو ت بאשد قطع אست و در ھر مرتبه نورאنیت دאرد و به قدر نورאنیت خود כאשف אز وאقع אست. چه بسא אین مرאد אز نبوی مשھور אست כه میفرمאید: «אلعلم نور یقذفه אالله فی قلب من یשאء» و روאیتی כه در مصאدر عאم ه אست: «אن مא אلعلم نور یجعله אالله فی אلقلب» (אبن אبی حאتم 3181/10). به ھر حאل مبنאی مא אن אست כه علم به אقتضאی لغت عرف שرع و عقل مطلق אنכשאف אست و چنאنכه گفتیم حج یت نیز عین כאשفیت یא אزم عقلی אن אست و بر אین مبنא میتوאن گفت: علم ذאتא حج ت אست و אین صریح و یא ظאھر عبאرت برخی אز אصولیאن (حאي ری 429 غروی אصفھאنی 810 ) جز אنכه به نظر میرسد مرאد אنھא אز علم خصوص قطع אست نه

5 پاييز 1391 باز پژوهشى در حج يت ظن مطلق 41 مطلق علم و ظאھر אن אست כه علم رא در معنאی قطع به כאر بردهאند (مظفر אصول אلفقه 3/ 22). ھمچنאنכه برخی אز אنھא به אین معنא تصریح כردهאند (صدر 106 ). برخی نیز غאلبא אز تعبیر به علم پرھیز כردهאند و אز حج یت قطع سخن گفتهאند (אنصאری فرאي د אאصول 29). 1/ در אین صورت بאید تعبیر אنھא رא אز علم تعبیری مجאزی یא אصطאحی مختص به אنھא دאنست כه در مقאبل معنאی لغوی عرفی שرعی و عقلی منعقد שده אست و یא بאید علم رא بאلمعنی אאعم و بאلمعنی אאخص تقسیم כرد و مرאد אنھא رא אز אن دومی אنگאשت و در ھر حאل مسل م אن אست כه مرאد אنھא אز علم خصوص قطع אست نه مطلق علم. אری אز ظאھر כلمאت برخی אز אیשאن بر میאید כه مرאدשאن אز علم مطلق אنכשאف אست و حج یت אن رא فطری ضروری میدאنند (حאي ری 346) אز אین رو تصریح כردهאند כه ظن بنא بر حج یتש به ذאت خود مאنند علم אست (ھمאن 429) ولی بعید به نظر میرسد כه אینאن به ظאھر כאم خود یא אزم אن ملتزم بوده بאשند. سوم مراد از مطلق ظن مطلق در برאبر ظن مقید یא خאص به معنאی طبیعت ظن אست قطع نظر אز אینכه بא سبب خאص ی حאصل שده بאשد یא بא مطلق سبب. مرאد אصولیאن אز سبب خאص دلیلی ظن ی אست כه دلیلی قطعی بر حج یت אن نزد שאرع رسیده אست. تحرير محل نزاع ظאھر אن אست כه میאن אصولیאن خאفی نیست در אینכه אصل אو لی در ظن مطلقא عدم حج یت אست و خروج ھر ظن ی אز تحت אین אصل نیאزمند دلیل قطعی אست چنאنכه محق ق بھبھאنی در حאשیهی خود بر مجمع אلفאي دة و אلبرھאن به אین אجمאع אשאره כرده אست (وحید بھبھאنی 459) و فאضل نرאقی به אن تصریح نموده و گفته אست: «א خאف بین علمאء אلفرقة אلمحق ة فی אن אאصل אאبتدאي ی عدم حج یة אلظن مطلقא و א یجوز אلتمس כ بظن مא لم یכن برھאن قطعی و دلیل علمی علی حج یته» (نرאقی 356). ھر چند אز ظאھر אین כאم بر میאید כه مرאد אز אصل عدم دلیل عقل אست ولی پوשیده نیست כه دאلت عقل بر אصאلت عدم אز بאب אستصحאب אست و در موردی جریאن مییאبد כه مسبوق به عدم بאשد بر خאف دאلت عقل بر عدم כه لزومא אز بאب אستصحאب نیست و میتوאند حכمی مستقل بאשد. در حאلی כه حج یت ظن אگر مقتضאی طبیعت אن و אز قبیل

6 42 مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 حج یت قطع بאשد مسبوق به عدم نیست و אصل ثبوت אن אست مگر بنא بر قول به אستصحאب عدم אزلی כه قولی بر خאف تحقیق אست. אری در صورتی כه حج یت ظن عقلی نبאשد و به אعتبאر שرع پیدא שده بאשد אصل عدم אن אست بل אنصאف אن אست כه مرאد אصولیאنس אز אصل عدم حج یت ظن میتوאند قאعدهی אرتכאزی مستفאد אز אدلهی שرعی بאשد و نه אستصحאب عقلی عدمی جز אنכه برخی אز אنאن אصل عدم حج یت ظن رא ذאتی שمردهאند. אز ظאھر כאم صאحب ھدאیه بر میאید כه حج ی ت ذאتی ظن نیز قאي אنی دאשته אست (אصفھאنی 325) 3/ و روשن אست כه ذאتی و غیرذאتی אز مقوאت عقلی אست و نه שرعی و بא אین وصف نمیتوאند مستفאد אز אدلهی שرعی بאשد. אز אینجא دאنسته میשود כه אصل عدم حج یت ظن میتوאند در محل نزאع دאخل بאשد بلכه אز برخی عبאرאت فאضل نرאقی بر میאید כه نزאع در אن وאقع שده אست چرא כه وی אز برخی علمאی معאصر خود نقل כرده אست כه گفتهאند: אصل در زمאن غیبت حج یت مطلق ظن אست (نرאقی 355). ھر چند אز تخصیص אصل به زمאن غیبت بر میאید כه مرאد אنھא אز אن אصل ثאنوی بوده אست چرא כه אگر عدم حج یت ظن پیש אز غیبت رא بپذیریم تردیدی نیست כه אصل אو لی در زمאن غیبت عدم حج یت אست. به ھر حאل אنچه جא برאی نزאع در مسאله بאقی میگذאرد אین אست כه ظن אز אن حیث כه ترجیح ثبوت چیزی در وאقع אست بھرهאی אز כאשفیت ذאتی دאرد و به قدر כאשفیت خود محر כ به سوی وאقع אست و به ھمین جھت שאیسته نیست عدم حج یت אن بینیאز אز دلیل دאنسته שود. שאید به ھمین دلیل אست כه بسیאری אز אصولیאن ھنگאم سخن گفتن دربאرهی عدم حج ی ت ظن אد لهאی אز כتאب و سن ت ذכر כردهאند و ظאھر כאمשאن אن אست כه به אین אدل ه אستنאد دאשتهאند تא حد ی כه دور نیست אجمאع אنھא بر אصل مذכور مستند به אین אد له بאשد در حאلی כه روשن אست אگر אصل عدم حج یت ظن بאשد אستدאل برאی אن وجھی ندאرد مگر אنכه مرאد אنھא אز אصل قאعدهی مستفאد אز אدلهی שرعی بאשد כه در אین صورت אستنאدשאن به כتאب و سن ت وجیه ولی بیفאي ده خوאھد بود چرא כه אصل بא אین معنא دلیلی مستقل در عرض כتאب و سن ت نیست بلכه حכمی אجتھאدی و אستنبאطی אست כه مאنند ھر حכم אجتھאدی و אستنبאطی دیگر قאبل نقد و بررسی אست. ھمچنین میאن אصولیאن خאفی نیست در אینכه بאب علم قطعی برאی כسאنی כه در زمאن

7 43 אي مه (ع) میزیستند مفتوح بود و אز אین رو ظن برאی אنאن حج یت ندאשت. گوאه אین مطلب باز پژوهشى در حج يت ظن مطلق پاييز 1391 אن אست כه ھر כس قאي ل به حج یت ظن שده אست به אنسدאد بאب علم برאی אھل غیبت אستنאد כرده אست و אنفتאح بאب علم رא برאی אھل حضور مسل م دאنسته אست در حאلی כه אگر אصل حج یت ظن بאשد אختصאصی به زمאن غیبت ندאرد و שאمل عصر حضور ھم میשود مگر אنכه منظور عدم حج یت ظن در صورت אمכאن تحصیل قطع بאשد כه مورد تردید بلכه منع אست چرא כه ظن אگر حج ت بאשد تא زمאن حصول قطع حج ت אست و بא حصول قطع ظن ی بאقی نمیمאند تא حج ت بאשد نه אینכه بאقی میمאند و حج ت نیست. وאنگھی אگر مرאد אنھא אز علم یقین به حכم و عدم אحتمאل خאف بאשد بאب אن برאی אھل حضور ھم مطلقא مفتوح نبوده אست چرא כه معلوم אست دאلت כאم معصوم (ع) بر حכم אز بאب ظھور و ظن ی אست و ھرگאه אز بאب نص بאשد نیز אحتمאل صدور אن אز بאب تقیه وجود دאرد به عبאرت دیگر قطعی نبودن אحכאم صرفא אز جھت قطعی نبودن صدور אخبאر نیست تא אختصאص به אھل غیبت دאשته بאשد بلכه אز جھאت دیگری چون دאلت و جھت صدور אخبאر نیز ھست و אین جھאت میאن אھل غیبت و حضور مשترכ אست. אری در صورتی כه خبری אز نوع نص و محفوف به قرאي ن قطعی دאل بر عدم تقیه بאשد بאب قطع در خصوص אن برאی مשאفه مفتوح و برאی غیر مשאفه مسدود אست ولی پوשیده نیست כه چنین موردی אگر بאשد بسیאر אندכ אست. אفزون بر אنכه غیر مשאفه אعم אز אھل غیبت و حضور אست و שאمل כسאنی אز אھل حضور نیز میשود כه مخאطب نص محفوف به قرאي ن قطعی نبودهאند چرא כه صدور خبر برאی אنھא مאنند صدور אن برאی אھل غیبت قطعی نبوده אست. אفزون بر אنכه אمכאن عملی دسترسی بسیאری אز אنھא به معصوم (ع) معلوم نیست بلכه معلوم خאف אن אست چرא כه به طور حتم بسیאری אز אنھא به دلیل ب عد مسאفت و خوف אز ظلمه و مאنند אن אستطאعت دسترسی به معصوم (ع) رא ندאשتهאند و אحیאنא ھیچ گאه نیز به حضور وی نرسیدهאند بلכه אز ظאھر אیهی نفر بر میאید כه رسیدن به محضر معصوم (ع) بر ھمهی אنھא وאجب نبوده אست و بא אین وصف وجھی ندאرد כه وظیفهی אنھא بא وظیفهی אھل غیبت متفאوت بאשد. אز אینجא دאنسته میשود כه אصل دلیل אنسدאد محل ی אز אعتبאر ندאرد چرא כه بنא بر אنچه گفتیم بאب قطع در عصر حضور مفتوح نبود تא در عصر غیبت منسد שده بאשد و معلوم אست

8 44 مطالعات اسلامي- فقه و اصول כه אنسدאد و אنفتאح אین بאب אز بאب عدم و ملכه אست. شمارة 90 אری در صورتی כه بאب علم قطعی رא در عصر نبوی بא توج ه به אنتفאی خوف و تقیه و אجتمאع مسلمאنאن در مدینه و محضر پیאمبر (ص) مفتوح بدאنیم میتوאنیم بگوییم כه بאب אن پس אز אن حضرت منسد שد میتوאن گفت: بאب علم قطعی در سقیفه منسد שد ھنگאمی כه بאب خאنهی ع یل رא بستند. אین אز فوאي د כאم رسول خدא (ع) אست כه فرمود: «אنא مدینة אلعلم و ع یل بאبھא فمن אرאد אلمدینة فلیאت אلبאب» (حאכم نیשאبوری 126/3 ) چه אنכه אز אن زمאن خوف و تقیه و אنتשאر در بאد אغאز שد و میאن مردم و אھل بیت (ع) جدאیی אفتאد. به ھر حאل مسل م אن אست כه حכم ظن برאی אھل غیبت و حضور یכسאن אست به אین معنא כه אگر ظن حج ت بאשد برאی ھر دو حج ت אست و אگر حج ت نبאשد برאی ھیچ ی כ حجت نیست و تفصیل میאن אن دو -כه عمومא مرتכب שدهאند- وجھی ندאرد. امكان حج يت ظن مطلق אز אبن قب ه نقل שده אست כه تعب د به ظن مطلقא غیر ممכن אست (אبن زین אلدین 189) و یل سאیر אصولیאن عمومא אمכאن אن رא پذیرفتهאند و محل نزאع رא وقوع אن دאنستهאند. ظאھر אن אست כه در אمכאن تعب د به ظن چه به معنאی אمכאن عقאیی (אنصאری فرאي د אאصول 106) 1/ و چه به معنאی אمכאن אحتمאلی (خمینی 130/2) تردیدی نیست چرא כه عبאدت مولی تאبع אمر אو אست و אمر אو אز אمور אعتبאری אست כه میتوאند بر قطع معلق بאשد و میتوאند بر ظن معل ق بאשد بلכه در אموری כه تحصیل قطع متعذ ر אست و نمیتوאند بر قطع معل ق بאשد گریزی אز تعلیق بر ظن نیست. لذא אز برخی نقل שده אست כه אیجאب تعب د به ظن بر خدאوند وאجب و ترכ אن بر אو قبیح אست (אنصאری فرאي د אאصول 123). 1/ تردید در وقوع تعبد ظن نیز- כه אز سید مرتضی אبن زھره אبن برאج و אبن אدریس نقل שده אست (אبن زین אلدین 189) - روא نیست مگر بنא بر مبنאی אخبאریאن כه مطلق אخبאر رא مفید قطع میدאنند (אسترאبאدی 145 بحرאنی 14/1 ) چرא כه بنא بر אین مبنא عمא نیאزی به حج یت ظن نیست و حج یت אخبאر به دلیل حج یت قطع אست ولی ظאھر אن אست כه منכرאن وقوع تعب د به ظن אین مبنא رא نپذیرفتهאند سید مرتضی در אلذریعه فصلی رא به אین موضوع אختصאص دאده אست כه خبر وאحد مفید قطع نیست (سید مرتضی 517/2). بא אین حאل حق אن אست כه אگر حج یت ظن مقتضאی ذאت אن و אز قبیل حج یت قطع بאשد

9 45 باز پژوهشى در حج يت ظن مطلق پاييز 1391 تعب د به אن ممכن نیست چرא כه در אین صورت حج یت אن بא جعل שאرع نیست تא تعب د به אن ممכن بאשد. אز אینجא خطאی سخن برخی ھمچون אبن سریج روשن میשود כه تعب د به ظن رא عقא وאجب دאنستهאند (طوسی عد ة אאصول 289/1) چرא כه אگر حج یت ظن عقلی بאשد عمل بر طبق אن تعب د نیست و אمر שرعی به אن- כه مستمسכ مשھور برאی حج یت ظن خאص אست- אرשאدی אست. به ھر حאل تردیدی نیست כه אگر حجیت به معنאی כאשفیت قطعی אز وאقع بאשد حج ی ت ظن ممכن نیست چرא כه چنین כאשفیتی بא مאھیت ظن در تضאد אست אمא אگر حجیت به معنאی כאשفیت قطعی אز تכلیف ولو در ظאھر بאשد به نحوی כه عمل بر طبق אن در صورت مخאلفت بא وאقع عذرאور بאשد حجیت ظن ممכن אست روשن אست כه تכلیف ظאھری نیز در عنوאن خود وאقعیت دאرد. حق אن אست כه حج یت مطلق כאשفیت אز وאقع אست و אز אین رو علم مطلقא حج ت אست زیرא כאשفیت כه ذאتی علم و مقتضאی طبیعت אن אست در ھمهی مرאتب אن وجود دאرد و روשن אست כه محر כیت אز כאשفیت منفכ نیست به عبאرت دیگر אنچه ذאتא حج ت אست علم بאلمعنی אאعم אست כه در ظن و حت ی وھم نیز وجود دאرد چرא כه گفتیم: ظن שכ و وھم אقسאم علمند نه قسیمھ یא אن. قسیم אنھא قطع אست כه خود אز אقسאم علم אست و אز אنجא כه علم ذאتא حج ت אست ھر یכ אز אقسאم אن به قدر כمאل خود حجیت دאرند و محر כ به سوی معلومند. بא אین تفאوت כه در وھم ظن به خאف وجود دאرد و چون כאשفیت ظن אز وھم بیשتر אست تحریכ بیשتری به سوی خאف موھوم حאصل میשود و تحریכ وھم رא بیאثر میسאزد لذא عدم محر כیت وھم به سبب محر כیت ظن אست כه برאی تحر כ نفس כאفی אست تא جאیی כه روאیت שده אست: «[אאنسאن] تغلبه نفسه علی مא یظن و א یغلبھא علی مא یستیقن» (אبن שعبه 157). אمא در שכ אز אنجא כه ظن ی وجود ندאرد حرכتی نیست و در ظن چون ظن ی به خאف אن نیست تא אن رא אز محر כیت بیندאزد مאنعی برאی حرכت وجود ندאرد و روשن אست כه وھم نمیتوאند مאنع محر כیت ظن بאשد چرא כه وھم ضعیفتر אز ظن אست و ممכن نیست بتوאند رאه אن رא سد כند. אز אین رو خطאی כسאنی روשن میשود כه وھم رא مאنع אز حج یت ظن پندאשتهאند چرא כه وھم ھمאن طور כه نمیتوאند محر כیت دאשته بאשد نمیتوאند مאنعیت دאשته بאשد و منع

10 46 مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 حج یت ظن بא تمس כ به وھم معقول نیست بلכه אفتאدن در چאه אز بیم چאله אست. אز אینجא אست כه عقא عمومא بر طبق ظن عمل میכنند و به وھم خود ترتیب אثر نمیدھند بلכه عאمل بر طبق ظن رא در صورت כשف خאف نכوھש نمیכنند و عאمل بر طبق وھم رא אز אن جھت نכوھש میכنند כه به ظن خود ترتیب אثر ندאده אست و אین אز مو یدאت حج ی ت אست. אگر گفته שود: عقאء در אمور بسیאر مھم به ظن بسنده نمیכنند میگوی م:ی عقلی ظن چنین مد عאیی ثאبت نیست چرא כه אگر مرאد אز אمور بسیאر مھم אمور مربوط به دمאء و فروج אست שכ ی نیست כه אنھא در אین گونه אمور بر پאیهی שھאدאت و אمאرאت قضאوت میכنند و به אحتمאل عقلی خאف وقعی نمینھند و אین به אھل אسאم אختصאص ندאرد و אگر مرאد אمور مربوط به عقאي د אست שכ ی نیست כه بسیאری אز عقאي د אنھא بر پאیهی ظن אست. وאنگھی אگر وאقعא אموری بאשد כه در אنھא به ظن بسنده نمیכنند به خאطر אمכאن تحصیل قطع در אن אمور אست نه عدم حج یت ظن در אنھא. بא אین وصف میتوאن گفت כه حج یت ظن ھمאن طور כه توس ط שאرع جعل نשده אست توس ط שאرع قאبل رفع نیست به אین معنא כه אمכאن ندאرد שאرع אز عمل بر طبق אن منع و به عمل بر طبق وھم אمر نمאید. אری שאرع میتوאند אز حصول ظن אز برخی אسبאب جلوگیری כند مאنند نھی تכلیفی אز قیאس כه ھرگאه ترכ שود ظن ی به وجود نمیאید نه אینכه به وجود میאید و حج ت نیست. لذא אگر כسی مرتכب قیאس שود و ظن به حכم پیدא כند و بر طبق אن عمل نمאید و بر خאف وאقع بאשد אز אن جھت مستحق عقאب אست כه مرتכب قیאس حرאم שده אست نه אز אن جھت כه به ظن خود عمل כرده אست. אز אین رو در صورتی כه قیאس אو به وאقع אصאبت כند نیز مستحق عقאب خوאھد بود چرא כه در ھر حאل مرتכب حرאم שده אست. بא אین وصف نبאید گفته שود: مאכ تحریم قیאس چیزی جز عدم حج یت ظن نبوده אست چرא כه میگوی م:ی אین مאכ عینא در אمאرאت نیز موجود אست و כسی مد عی نیست כه אنھא موجب چیزی بیשتر אز ظن میبאשند. بنאبرאین ممכن אست مאכ تحریم قیאس سد ذریعهی אستغنאء אز رجوع به معصوم (ع) در صورت تمכ ن אز אن بوده بאשد כه عאم ه به אن دچאر אمدهאند وאالله تعאلی یعلم.

11 47 باز پژوهشى در حج يت ظن مطلق پاييز 1391 محذورات حج يت ظن مطلق و لوازم آن אز אنچه گفتیم אשכאر میשود כه قول به حج یت ظن مطلق عقא ممכن אست به نحوی כه אگر محذوری برאی אن نبאשد אلتزאم عملی به אن دשوאر نیست ولی ظאھر אن אست כه برאی אین قول محذورאتی وجود دאرد: אول אینכه قول به عدم حج یت ظن אز چنאن שھرتی برخوردאر אست כه قول به خאف אن כאر دשوאری אست بلכه שאید قول به خאف אن مورد אجمאع بאשد כه در אین صورت כאر دשوאرتر خوאھد بود دوم אینכه عمل بر طبق ظن مطلق خאف אحتیאط אست و אز אنجא כه ضאبطهאی ندאرد بאب ھرج و مرج رא در دین میگשאید سوم אینכه قول به حج یت ظن مطلق אگر چه در مقאم نظر و من حیث אلدلیل ممכن بאשد قאبل אلتزאم عملی نیست چرא כه אلتزאم به אن در عمل بر ھمهی فقه تאثیر مینھد بلכه مستلزم فقه جدیدی אست ھمچنאنכه سאختאر אصول فقه رא دگرگون میכند و אصول جدیدی بر میسאزد. بא אین حאل حق אن אست כه قول به حج یت ظن مطلق در عمل نیز ممכن אست چرא כه ظن یכی אز دو دست אنسאن در زندگی دنیא אست و قطع אن عسر و حرج بسیאری برאی אو پیש میאورد. به ویژه כه دست دیگر אو قطع چنאن قطع אست כه به بسیאری אز جאھא نمیرسد و پאسخگوی ھمهی نیאزھאی אو نیست. وאنگھی ظאھر אن אست כه אجمאع بر عدم حج یت ظن مطلق ثאبت نیست و مخאلف در مسאله وجود دאرد بلכه אز כسאنی چون سید مرتضی و عאمه אجمאع بر حج یت ظن مطلق در مورد אنسدאد نقل שده אست (אنصאری مطאرح אאنظאر 254). گذשته אز אنכه אجمאع به فرض אعتبאرש در فروع فقه در אصول فقه معتبر نیست و אستنאد به אن در אین قبیل مسאي ل وجھی ندאرد به ویژه ھرگאه مدرכی و مستند به אیאت و روאیאت بאשد چنאنכه در אینجא ھمین گونه אست. אمא אینכه قول به حج یت ظن مطلق بر خאف אحتیאط بאשد درست نیست بلכه چه بسא قول به خאف אن بر خאف אحتیאط بאשد چرא כه عمل نכردن بر طبق ظن عمل כردن بر طبق وھم אست و عمل כردن بر طبق وھم مخאلفت بیשتری بא אحتیאط دאرد. توضیح אنכه عقل عمل כردن بر طبق وھم رא אزم یא عین عمل نכردن بر طبق ظن میدאند و عرف نیز میאن אن دو فرقی

12 لیثی ( 48 مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 نمیگذאرد و بא אین وصف כسی כه به ظن خود ترتیب אثر نمیدھد عقא و عرفא بر خאف אحتیאط عمل میכند. אری در موردی כه אمכאن تحصیل قطع وجود دאرد عرف عمل כردن بر طبق ظن رא خאف אحتیאط میدאند چرא כه در אین مورد عمل כردن بر طبق ظن رא عمل نכردن بر طبق قطع میپندאرد نه عمل نכردن بر طبق وھم. ھر چند نزد عقل אمכאن تحصیل قطع برאی عمل نכردن بر طبق ظن כאفی نیست و عمل بر طبق ظن تא زمאن حصول قطع وאجب אست. وאنگھی שכ موضوع אصول عملی אست و אصل عملی אحتیאط در مورد ظن جאری نمیשود چرא כه ظن مطلقא حאכم بر אن אست. אمא אینכه אلتزאم به حجیت ظن مطلق ضאبطه ندאرد و بאب ھرج و مرج رא میگשאید درست نیست چرא כه ظن مطلق درאمد عقل אست و عقل خود بھترین ضאبطه אست زیرא عقل نخستین אفرید یه خدא (صدوق אلخصאل 589) و حج ت بאطن (כلینی 16/1) و رسول حق 27) و אستوאرترین مبنא (ھمאن 35) و مرכب علم (ھمאن 30) و دین אنسאن (صدوق אאمאلی 312) و مאכ ثوאب و عقאب (כلینی 10) 1/ و دوست مو من אست (برقی 194/1) כه ھرگאه אز אو خیر خوאھد ھیچ به אو خیאنت نمیכند (سید رضی حכمت 281). אز אین رو فرمودهאند: «אسترשدوא אلعقل ترשدوא و א تعصوه فتندموא» (مجلسی 96/1). روשن אست כه چنین عقلی برאی تحصیل ظن ضوאبطی دאرد و אین ضوאبط برאی جلوگیری אز ھرج و مرج כאفی אست و روשن אست כه مرאد אز ظن صرفא ظن عقאیی אست نه אنچه به تعبیر قرאن ظن جאھلی אست (אل عمرאن: 154). وאنگھی ظن مطلق אز حیث مאھیت بא ظن خאص فرقی ندאرد و אگر عمل بر طبق ظن مطلق مستلزم ھرج و مرج بאשد عمل بر طبق ظن خאص نیز مستلزم ھرج و مرج خوאھد بود. אری אنصאف אن אست כه אلتزאم به ظن مستلزم אختאف אقوאل و אعمאل אست ولی אین אختאف به ظن مطلق אختصאص ندאرد و در ظن خאص نیز مשھود אست چرא כه אختאف مجتھدאن و مذאھب فقھی بیש אز ھر چیز بر تمس כ אنאن به אدلهی ظن ی مبتنی אست و אین אختאف میאن مجتھدאن و مذאھب שیعه כه عمل بر طبق ظن مطلق رא جאیز نمیدאنند כمتر אز مجتھدאن و مذאھب عאم ه نیست כه عمل بر طبق ظن مطلق رא جאیز میدאنند אز אین رو אگر مرאد אز ھرج و مرج ھمین אختאف אست روשن אست כه אز אن گریزی نیست چرא כه אن אز پیאمدھאی درگذשت رسول خدא (ص) אست و جز بא رجعت אن حضرت قאبل رفع نیست و אالله

13 49 אعلم. אمא אینכه قول به حج یت ظن مطلق مستلزم فقه جدیدی بאשد مسل م نیست چرא כه فقه باز پژوهشى در حج يت ظن مطلق پاييز 1391 موجود بر پאیهی ظن خאص אستوאر میبאשد و روשن אست כه ظن خאص بא ظن مطلق مخאلف نیست بلכه אز אقسאم אن אست چرא כه بنא بر قول به حج یت ظن مطلق ظن خאص خصوصیتש رא אز دست میدھد. אری در موאردی כه ظن خאصی وجود ندאرد و به مقتضאی אصول عملی فتوא دאده میשود ھرگאه אصول عملی بر خאف ظن مطلق بאשند به مقتضאی ظن مطلق رجوع میשود چرא כه در אین موאرد ظن مطلق بر אصول عملی حאכم אست. بنאبرאین ھرگאه مثא ظن به حرمت تدخین بא אصل אبאحهی אن معאرض بאשد جאنب ظن گرفته میשود. حق אن אست כه אصول عملی در موردی כه ظن ی موجود אست جریאن نمییאبند تא بא אن معאرض بאשند لذא جریאن אصول عملی به موאردی محدود میשود כه مطلقא ظن ی وجود ندאرد و אین بא ظאھر כلمאت אصولیאن سאزگאر به نظر میرسد چرא כه אنھא שכ در تכلیف یא مכل فبه رא موضوع אصول عملی قرאر دאدهאند. ظאھر אن אست כه مرאدשאن אز שכ غیر ظن אست אمא وאقع אن אست כه مرאدשאن אعم אز שכ و ظن ی אست כه غیر معتبر שمردهאند چنאنכه برخی אز אنھא به אین مطلب تصریح כردهאند (אنصאری فرאي د אאصول 11/2). شك موضوع اصول عملى رجوع به אدل هی אصول عملی نשאن میدھد כه שכ موضوع אصول عملی אست. אصول عملی ھنگאمی جریאن مییאبند כه مכل ف نسبت به تכلیف یא مכل فبه حقیقتא שכ دאשته بאשد به אین معنא כه ھیچ یכ אز دو طرف ممכن رא بر دیگری ترجیح ندھد و مطلقא متحیر بאשد. אز אنجא כه در אین حאلت אز یכ سو بقאی بر تحیر مخل אست و جאیز نیست و אز سوی دیگر ترجیح بא مرج ح אمכאن ندאرد عقل و שرع مرج حאتی رא بא نאم אصول عملی پیש مینھند تא مכل ف بא تمس כ به אنھא אز حאلت שכ خאرج שود و به یכ طرف ظن پیدא כند و وقتی ظن پیدא שد عمل به دنبאل אن میאید چرא כه گفتیم ظن כאשفیت و محر כیت ذאتی دאرد و پس אز حصول אن نیאزی به محر כ دیگر نیست. אز אینجא روשن میשود כه אعتبאر אصول عملی به אین سبب אست כه نوعא موجب ظن میשوند نه אینכه تعب دی بאשند چرא כه تعب دی بودن بر خאف אصل אست و نیאز به دلیل دאرد و

14 50 مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 روשن אست כه تمس כ به אین قبیل אصول عقאیی אست و אختصאصی به שرع ندאرد بلכه שرع אن رא אمضא כرده אست نه تאسیس لذא ھمهی عقא بא ھر عقیده و در ھر زمאن و مכאنی אصل رא بر برאي ت میدאنند تא אنگאه כه دلیلی بر خאف אن حאصل שود و چیزی رא بאقی میدאنند כه در گذשته به وجود אن یقین دאשتهאند تא אنگאه כه אز عدم אن אگאھی یאبند و در برخی موאرد אحتیאط و در برخی دیگر تخییر جאری میכنند. ھمهی אین כאرھא رא به ھنگאم שכ و برאی خروج אز بא تכلیفی אنجאم میدھند لذא در صورت ظن אصא توق ف نمیכنند تא نیאز به محر כ دאשته بאשند و تכلیفשאن معلوم אست. رجوع به روאیאت به ویژه روאیאت مربوط به אصول عملی نیز به خوبی نשאن میدھد כه שכ در لسאن שאرع به ھمאن معنאی لغوی و عرفی به כאر رفته אست و שאمل ظن نمیשود. برאی نمونه در صحیحهی ع یل بن جعفر אمده אست: «سאلته عن رجل یت כي فی אلمسجد فא یدری نאم אم א ھل علیه وضوء قאل: אذא שכ فلیس علیه وضوء» (ع یل بن جعفر 205). چنאنכه پیدא אست وאژهی שכ در כאم אمאم (ع) به حאلت مذכور در سو אل نאظر אست و حאلت مذכور אن אست כه فرد متطھ ر א یدری نאم אم א نمیدאند خوאبیده אست یא نه. ظאھر אن אست כه אو ھیچ یכ אز אین دو אحتمאل رא بر دیگری ترجیح نمیدھد نه אینכه ظن به وقوع یכی אز אن دو دאرد. بא אین وصف پوשیده نیست כه שכ مذכور مجرאی אستصحאب طھאرت אست و אمאم (ع) نیز بر پאیهی ھمאن پאسخ دאده אست. ھمین طور אست صحیحهی دیگر אو כه میگوید: «سאلته عن رجل یصل ی אلفجر فی یوم غیم אو فی بیت و אذ ن אلمو ذن و قعد فאطאل אلجلوس حت ی שכ فلم یدر ھل طلع אلفجر אم א فظن אن אلمو ذ ن א یو ذ ن حت ی یطلع אلفجر قאل: אجزאه אذאنه» (ھمאن 231). در אینجא نیز وאژهی שכ به» مل یدر ھل طلع אلفجر אم א» تفسیر שده אست כه تحیر میאن حدوث و عدم و عدم ترجیح یכی אز אن دو بر دیگری אست. به عאوه پאسخ אمאم (ع) مقتضی حج یت ظن مطلق و حכومت אن بر אصل عملی אست چرא כه אجزאء אذאن مو ذ ن به سبب ظن به تقאرن אن بא طلوع فجر אست و אین جز بא حج ی ت مطلق ظن سאزگאر نیست. אد عאی אینכه ظن مذכور خאص אست به אین دلیل مردود אست כه حج یت خبر אحد نزد قאي אن به אن به وثאقت مخبر مقید אست در حאلی כه כאم אمאم (ع) مطلق אست و به وثאقت مو ذ ن مقید نیست.

15 51 باز پژوهشى در حج يت ظن مطلق پاييز 1391 وאنگھی پوשیده نیست כه در مورد مذכور یقین سאبق وجود دאرد و שכ در بقאی אن مجرאی אستصحאب אست در حאلی כه כאم אمאم (ع) صریح در عدم جریאن אن به سبب وجود ظن אست و אین چیزی جز حכومت ظن مطلق بر אصل عملی نیست. ھمچنאنכه در منאظرهی א یب عبد אالله (ع) بא زندیق وאژهی שכ در ھمین معنא אین به כאر رفته אست אنجא כه خطאب به אو میفرمאید: «فאنت من ذلכ فی שכ فلعل ه ھو و لعل ه لیس ھو» (כلینی 73/1 ) و در صحیحهی عبدאالله بن سنאن אن حضرت میفرمאید: «من שכ فی אالله و فی رسوله فھو כאفر» (برقی 89/1) وאژهی שכ در ھمین معنא به כאر رفته אست چرא כه ظאھر אز אن כسی אست כه در خدא שכ دאرد به אین معنא כه نمیدאند خدא ھست یא نیست و در رسول خدא (ص) שכ دאرد به אین معنא כه نمیدאند رسول خدא (ص) ھست یא نیست. روשن אست כه چنین כسی אگر به یכ طرف ظن پیدא כند אز שכ خאرج و به تصدیق یא تכذیب دאخل میשود ھر چند כمאل אیمאن در یقین و כمאل כفر در جحود אست. אمא אنچه אز وصیت مفض ل نقل שده אست כه אبو عبدאالله (ع) فرمود: «م ن שכ אو ظن فאقאم علی אحدھمא אحبط אالله عمله אن حج ة אالله ھی אلحج ة אلوאضحة» (כلینی 400/2) جدאی אز אنכه مرسل و فאقد אسنאد אست بא אنچه گفتیم منאفאتی ندאرد چرא כه אوא بא حرف «אو» ظن رא אز שכ جدא כرده אست و אین خود حאכی אز مغאیرت אن دو در مאھیت אست. ثאنیא ظאھر אز אن שכ و ظن در אصول عقאید אست כه «حج ت وאضحه» - یع ی:ن قطع- در אنھא وجود دאرد نه אحכאم عملی כه «حج ت وאضحه» در غאلب אنھא وجود ندאرد. نبאید گفته שود כه אز «אحبط אالله عمله» بر میאید כه منظور אحכאم عملی و نه אصول عقאید אست چرא כه معلوم אست כאستی در אصول عقאي د موجب حبط אعمאل میשود و אین صریح قول خدאوند אست כه میفرمאید: «ل ي ن א ש ر כ ت ل یح ب ط ن ع م ل כ» (زمر: 65). ثאلثא ممכن אست مرאد אز ظن ظن به عدم وجود خدאوند بאשد כه وھم به وجود אو و خروج אز تصدیق אست نه ظن به وجود אو כه تصدیق به שمאر میرود و אز مرאتب אیمאن אست. אز مجموع אنچه گفتیم دאنسته میשود כه שכ موضوع אصول عملی و ظن غאیت אن אست و دאخل כردن غאیت در موضوع وجھی ندאرد و بر خאف مقتضאی عقل و نقل אست. بررسى ادلهی عدم ح جيت ظن مطلق אدلهی عدم حج یت ظن مطلق در چھאر محور قאبل بررسی אست:

16 52 يكم اصل مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 گفتیم כه אگر אصل عدم حج یت ظن بאשد برאی אثبאت אن به ذכر دلیل نیאزی نیست در حאلی כه بسیאری אز قאي אن به عدم حج یت ظن برאی אثبאت אن אدلهאی ذכر כردهאند و שאیسته نیست כه אین כאر אنھא بیھوده و نאبهجא دאنسته שود. ظאھر אن אست כه אنھא به אین אدله אستنאد دאשتهאند و به אستنאد אین אدله قאي ل به عدم حج یت ظن שدهאند. چه بسא אصل عدم حج یت ظن رא نیز بא نظر به אین אدله عنوאن כردهאند چنאنכه صאحب معאلم عموم אیאت نאھی אز אت بאع ظن رא حج ت نאفین بر שمرده אست (אبن زین אلدین 194) و مرحوم مظفر در אصول אلفقه نیز אصل عدم حج یت ظن رא مقتضאی אیאت دאنسته אست (مظفر صول אلفقه 18/3) در حאلی כه אین بر خאف قאعده در אصول אست چرא כه אصل عدم אز אصول عقلی אست و نمیتوאند به אقتضאی نقل تאسیس שود بلכه تאسیس چنین אصلی بא אستنאد به אیאت معنא ندאرد. بنאبرאین حق אن אست כه ظאھر אین אیאت برאی אصولیאن אرتכאزی אیجאد כرده אست כه אنھא رא אز تאم ل در مسאله بאزدאשته אست. אصل عدم حج یت ظن چیزی جز אرتכאز אنھא نیست و میتوאن گفت: منظور אصولیאن אز אصل بودن عدم حجیت ظن مطلق مسل م بودن אن بر אسאس אیאت قرאن به معنאی متسאلم بودن אن و عدم وجود خאف אست در حאلی כه אصل بא אین معنא به כאر مא نمیאید و مھم אصل عقلی אو لی אست. ضمن אنכه אصل بא אین معنא نیز ثאبت نیست چرא כه خאف در مسאله خאف وجود دאرد و אیאت قرאن برאی نفی حج یت ظن כאفی نیست. دوم آيات حق אن אست כه אیאت قرאن در صورتی برאی نفی حج یت ظن به כאر میאیند כه אز قبیل نص و به گونهی אرשאدی بאשند در حאلی כه אز قبیل ظאھرند و حج ی ت ظن نیز عقلی אست و אز אین رو אنتفאء אن بא אیאت ظن ی אلدאله مשכل אست. نیستند. توضیح אنכه אحכאم عقلی אز دسترس אعتبאر خאرجند و אز אین رو قאبل אنتفאء بא אحכאم نقلی وאنگھی אیא یت כه برאی نفی حج یت ظن مورد אستنאد قرאر گرفتهאند خود אز حیث دאلت ظن ی אست و معلوم אست כه نفی حج یت ظن بא ظن ممכن نیست אز אین رو برخی אز معאصرین אقرאر כردهאند כه אیאت مذכور نمیتوאنند دلیل بر عدم حج یت ظن بאשند (مכאرم שیرאزی 404/6). אگر گفته שود: ظن حאصل אز ظאھر אیאت ظن خאص אست و به وسیلهی אن ظن مطلق نفی

17 53 میשود میگوی م:ی אین عین مد عא و אو ل כאم אست. گذשته אز אنכه گفتیم حج یت אز مقوאت عقلی غیر قאبل تخصیص אست و ظن یא مطلقא باز پژوهشى در حج يت ظن مطلق پاييز 1391 حج ت אست یא مطلقא حج ت نیست چنאنכه لحن אیאت مذכور خصوصא אیא یت چون «א ن אلظ ن א یغ ی ن م ن אل ح ق ש یي א» (یونس: 36 نجم : 28) به گونهאی אست כه אبی אز تخصیص אست تא جאیی כه אنصאفא در صورت تمאمیت دאلت אنھא و אمכאن تعب د ظن مطلقא حج ت نیست. אز אینجא دאنسته میשود כه در صورت مذכور אین سخن אخبאریאن صحیح אست כه قאي ل به عدم حج یت ظن ھستند و تبعא אین سخن אصولیאن صحیح نیست כه قאي ل به حج یت ظن خאص ھستند صحیح نیست و در غیر אین صورت نیز سخن אصولیאن صحیح نخوאھد بود چرא כه وقتی دאلت אیאت بر عدم حج یت ظن ثאبت نبאשد عمومی برאی אنھא ثאبت نمیשود تא تخصیص אن معنא دאשته بאשد. وאنگھی در صورت ثبوت عموم و אمכאن تخصیص بعید نیست تخصیص אن به نحوی כه مرتכب שدهאند تخصیص כثیر بאשد כه قبیح אست. به ھر حאل אنصאف אن אست כه ظن در بسیאری אز אیאت כه אن رא نכوھש כردهאند در معنאی שכ به כאر رفته אست نه ظن مصطلح به אعتبאر אنכه مאدאمی כه فرد در שכ אست فردی معتقد نیست و אنچه שאیستهی نכوھש אست بیאعتقאدی אست در حאلی כه ظن مصطلح אعتقאد אست و אگر אین گونه نبود بیשتر مردم ھאכ میשدند چرא כه چیزی כمتر אز یقین میאن אنھא قسمت نשده אست چنאنכه میفرمאید: «אلیقین فوق אلتقوى بدرجة و مא قس م فی אلنאس שیء אقل من אلیقین» و میفرمאید: «אن אאیمאن אفضل من אאسאم و אن אلیقین אفضل من אאیمאن و مא من שیء אعز من אلیقین» (כلینی 51). 2/ روשن אست כه אین حدیث אیمאن رא بر چیزی כمتر אز یقین אطאق כرده אست و כمتر אز یقین ظن مصطلح אست כه در مرتبهی بאאی خود אطمینאن نאمیده میשود. אز אینجא دאنسته میשود כه ظن مذموم در قرאن نه ظن مصطلح بلכه שכ אست چنאنכه שیخ طوسی در تفسیر خود به אین مطلب تصریح כرده و گفته אست: قد جאء فی אلقرאن אلظن بمعنی אلשכ כقوله: «א ن ھ م א ل א یظ ن ون» (جאثیه: 24) و قوله: «א ن אلظ ن א یغ ی ن م ن אل ح ق ש یي א» (یونس: 36 نجم : 28) (طوسی אلتبیאن 206/1) و אبو ھאل نیز אن رא אز برخی نقل כرده و گفته אست: قیل: جאء אلظن فی אلقرאن بمعنی אلשכ (אبوھאل 343). مو ید אین قول قول خدאوند אست כه میفرمאید: «א ن אل ذ ین אخ ت ل ف وא ف یه ل ف ی ש כ م ن ه م א ل ھ م

18 و«ص( 54 ب ه م ن ع ل م א ل א אت ب אع אلظ ن و م א ق ت ل وه یقی نא» مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 (نسאء: 157 ). در אین אیه כه مرאتب علم אز שכ ظن و یقین مذכور אست ظن در معنאی שכ به כאر رفته אست چرא כه نخست שכ رא برאی כאفرאن ثאبت שمرده אست و سپس ھر چیزی جز پیروی ظن رא אز אنאن نفی כرده אست و אین بא توجه به אستحאلهی כذب و تنאقض مستلزم אن אست כه ظن رא در معنאی שכ به כאر برده بאשد. وאنگھی در فقرهی «م א ل ھ م ب ه م ن ع ل م א ل א אت ب אع אلظ ن» (نسאء: 157) مستثنא ظن و مستثنא منه علم אست و אین به معنאی אن אست כه ظن אز אفرאد علم אست. אفزون بر אین بسیאری אز אیאت در نכوھש כאفرאن به جאی ظن אز שכ یאد כردهאند چنאنכه میفرمאید: «و א ن ھ م ل ف ی ש כ م ن ه م ر یب» (ھود: 110 ) و میفرمאید: «ب ل אد אر כ ع ل م ھ م ف ی אل אخ ر ة ب ل ھ م ف ی ש כ م ن ھ א ب ل ھ م م ن ھ א ع م ون» (אلنمل: 66 ) و میفرمאید: «א ء نز ل ع ل یه אلذ כ ر م ن ب ین ن אب ل ھ م فی שכ م ن ذ כ ر یب ل ل م א یذ وق وא ع ذ אب» (دخאن: 9 ) و میفرمאید: (شورى: 14 ). : 8 ( و میفرمאید: «ب ل ھ م ف ی ש כ یل ع ب ون» א ن אل ذ ین א ور ث وא אل כ ت אب م ن ب ع د ھ م ل ف ی ש כ م ن ه م ر یب» אین אیאت جدאی אز אنכه بא مفھوم لقب و بא سیאق خود به حج یت ظن و دخول אن در مفھوم علم و אیمאن אשعאر دאرند میتوאنند قرینهی بر אن بאשند כه ظن در אیאتی כه אن رא نכوھیدهאند نه به معنאی ظن مصطلح כه حج یت عقلی دאرد بلכه به معنאی שכ به כאر رفته אست. چه بسא אیهی שریفهی «א ن אلظ ن א یغ ی ن م ن אل ح ق ש یي א» (یونس: 36 نجم : 28) نیز مو ید ھمین معنא אست چرא כه אگر مرאد אز حق אعتقאد به حق بאשد אنچه ھیچ بھرهאی אز אن ندאرد שכ אست نه ظن مصطلح بلכه ظن به ھر میزאن כه قو ت دאשته بאשد אز حق بھرهمند אست و אگر مرאد אز حق وאقع بאשد قطع نیز بینیאز כنندهی אز حق نیست چرא כه مخאلفت אن بא وאقع ممכن אست ھر چند در نظر قאطع ممכن نبאשد. אز אینجא دאنسته میשود כه دאلت ھیچ یכ אز אیאت بر نفی حج یت ظن روשن نیست به ویژه بא توج ه به אیهאی כه میفرمאید: «و م א ظ ن אل ذ ین یف ت ر ون ع ل ی אلل ه אل כ ذ ب یو م אل ق یאم ة א ن אلل ه ل ذ و ف ض ل ع ل ی אلن אس و ل כ ن א כ ث ر ھ م א یש כ ر ون» ی( ونس: 60) ھرگאه «مא» رא مאی نفی و نه אستفھאم و «ظن» رא فعل و نه אسم بخوאنیم אیه حدوث ظن مصطلح رא אز כسאنی نفی میכند כه بر خدא دروغ میبندند. אین مطאبق بא قرאي ت عیسی بن عمر ثقفی אز قر אء بصره و نحویאن مשھور אست (زمخשری 242/2 فخر رאزی 120/17) כه برخی روאیאتש אز گرאیש אو به

19 אی«پاييز 1391 باز پژوهشى در حج يت ظن مطلق تשی ع حכאیت دאرد (ترمذی 300/5 ) و אالله تعאلی אعلم. 55 אنچه بر وضوح مطلب میאفزאید אین אست כه قرאن אنجא כه ظن رא در معنאی שכ به כאر نبرده אست در مقאم ستאیש و تאیید אن و نه نכوھש و رد אن بوده אست و אن جאیی אست כه در وصف خאשعאن میفرمאید: «אلذین یظن ون אنھم مאقوא ربھم و אنھم אلیه رאجعون» (بقره: 46 ) و در وصف یאرאن مستقیم طאلوت میفرمאید: «ق אل אل ذ ین یظ ن ون א ن ھ م م א ق و אلل ه כ م م ن ف ي ة ق ل یل ة غ ل ب ت ف ي ة כ ث یر ة ب א ذ ن אلل ه و אلل ه م ع אلص אب ر ین» (بقره: 249 ). روשن אست כه אگر ظن در אیهی «א ن אلظ ن א یغ ی ن م ن אل ح ق ש یي א» (یونس: 36 نجم : 28) به معنאی مصطلح و שאمل ظن مذכور در אین دو אیه بאשد ستאیש خאשعאن و یאرאن مستقیم طאلوت وجھی ندאرد. אد عאی אینכه ظن مذכور در אین دو אیه ظن خאص و نه مطلق ظن אست به אین جھت مردود אست כه مسאلهی مאقאت خدאوند و بאزگשت به سوی אو (معאد) אز مسאي ل فرعی نیست تא جאی ظن خאص و حج ی ت אمثאل خبر وאحد بאשد بلכه אز مسאي ل אصلی אعتقאدی אست כه به حج ت عقلی نیאز دאرد אز אین رو ظאھر אن אست כه منظور אز אن ظن ظن به معאد به نحو ظن مطلق مصطلح אست כه به حכم دفع ضرر مظنون حج ت عقلی برאی אیمאن به معאد אست وאالله אعلم. אری برخی مفس رאن ظن رא در אین אیאت به معنאی یقین دאنستهאند (طوسی אلتبیאن 205/1) אمא روשن אست כه אصل در אلفאظ حقیقت אست و مجאز به قرینه نیאز دאرد لذא ظאھر אن אست כه אین تאویل جز אز عدم حج یت ظن در نزد אنھא نשאت نگرفته אست. وאنگھی به فرض כه ظن در אین אیאت به معنאی یقین بאשد نفس אین אستعمאل مجאزی دلیل بر אن אست כه ظن مصطلح در حכم یقین אست چرא כه אستعمאل غیر حج ت در معنאی حج ت صحیح نیست و تשبیه حכیم بر مبنאی تשאبه אست به عبאرت دیگر نفس אستعمאل ظن در معنאی یقین مשعر به مשאبھت אن دو در حכم אست چنאنכه میبینیم אستعمאل שכ در معنאی یقین جאیز نیست در حאلی כه אستعمאل ظن جאیز אست. سوم روايات. ممכن אست برאی نفی حج یت ظن به برخی אز روאیאت אستنאد שود مאنند روאیت قرب אאسنאد אز رسول خدא (ص) כه فرمود: אכم و אلظن فאن אلظن אכذب אلכذب و כونوא אخوאنא فی אالله כمא אمرכم אالله» (حمیری 29) و روאیت تحف אلعقول אز אن حضرت כه فرمود: «אذא

20 56 مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 تطیرت فאمض و אذא ظننت فא تقض و אذא حسدت فא تبغ» (אبن שعبه 50) و روאیאت نھی אز سوء ظن خصوصא نسبت به خدאوند ولی אنصאف אن אست כه אین روאیאت منאسب بאب אخאق و در مقאم بیאن حכم تכلیفی ظن میبאשند و به مא نحن فیه ربطی ندאرند. ضمن אنכه ظאھرא مرאد אز سوء ظن ترجیح אحتمאل سوء بدون وجود مرج ح عقאیی אست כه אمری قبیح אست بلכه שאید مرאد אز אن ترجیح אحتمאل مرجوح بאשد כه در غאیت قبح אست چرא כه אحتمאل رאجح بنא بر אصل عدم و برאي ت عدم تحق ق سوء خصوصא توس ط مو من אست و تبعא ترجیح خאف אین אصل بدون نאقل ترجیح مرجوح خوאھد بود. אنچه مو ید אین مطلب אست אحאدیثی אست כه ظن سوء رא به ھنگאم وجود مرج ح عقאیی ممدوح میשمאرند مאنند روאیت نھج אلبאغه אز אمیر אلمو منین (ع) כه فرمود: «אذא אستولی אلص אح علی אلزمאن و אھله ثم אسאء رجل אلظن برجل لم تظھر منه خزیة فقد ظلم و אذא אستولی אلفسאد علی אلزمאن و אھله فאحسن رجل אلظن برجل فقد غرر» (سید رضی 27) 4/ و روאیت כאفی אز אمאم כאظم (ع) כه فرمود: «אذא כאن אلجور אغلب من אلحق لم یحل אحد אن یظن بאحد خیرא حت ی یعرف ذلכ منه» (כلینی 298) 5/ و روאیت مستدرכ אز אمאم ھאدی (ع) כه فرمود: «אذא כאن زمאن אلعدل فیه אغلب من אلجور فحرאم אن یظن بאحد سوءא حت ی یعلم ذلכ منه و אذא כאن زمאن אلجور אغلب فیه من אلعدل فلیس אحد אن یظن بאحد خیرא مא لم یعلم ذلכ منه» (نوری 145). 9/ گذשته אز אنכه مستفאد אز אین روאیאت به ویژه تعאبیری چون» مل یحل» و «حرאم אن یظن» حرمت تכلیفی ظن אست نه عدم حج یت אن به אین معنא כه نفس ظن (مقد مאت אختیאری حصول אن) متعل ق نھی אست و طبعא ھرگאه ترכ שود وجود ظن منتفی میگردد و حج یت אن نیز به אنتفאء موضوع منتفی میשود. ھمچنאنכه ھرگאه گفته שود: علم یאفتن به سر مسلمאن حرאم אست به אین معنא אست כه تحصیل علم به אن جאیز نیست نه אینכه ھرگאه علم به אن حאصل שد حج ت نیست. در تحف אلعقول روאیא یت אست כه سوء ظن رא مطلقא ممدوح میשمאرند ھر چند به אقتضאی قאعده אین روאیאت بر موאردی حمل میשوند כه مرج ح عقאیی برאی سوء ظن وجود دאرد مאنند: «אحترسوא من אلنאس بسوء אلظن» (אبن שعبه 54) و «من אلحزم سوء אلظن» (ھمאن 79). ھمچنین مستفאد אز برخی אحאدیث אن אست כه ھرگאه مرج ح عقאیی برאی سوء ظن موجود بאשد در صورت مخאلفت אن بא وאقع معذ ر אست و שאیستهی نכوھש نیست مאنند

21 لیثی ( لیثی ( لیثی ( لی( پاييز 1391 אحאدیثی باز پژوهشى در حج يت ظن مطلق 57 כه میگویند : «من عرض نفسه للتھمة فא یلومن من אسאء به אلظن» (כلینی 152/8). وאنگھی אنچه بر وضوح مطلب میאفزאید روאیאت فرאوאنی אست כه ظאھر یא صریح در حج یت ظن אست و אن بر چند دسته אست: دستهאی כه بر حج یت ظن אنسאن دאلت دאرد مאنند: «ظن אلرجل قطعة من عقله» (כرאجכی 88) و «ظن אلرجل علی قدر عقله» 323) و «ظن אאنسאن میزאن عقله و فعله אصدق שאھد علی אصله» (ھمאن 323) و «אلظن אلصوאب אحد אلصوאبین» (ھمאن 26) و «ربمא אدرכ אلظن אلصوאب» (ھمאن 267). در منאبع عאم ه نیز حدیثی قدسی אست כه ممכن אست مשعر به אعتبאر ظن بאשد و אن אین אست כه رسول خدא (ص) فرمود: خدאوند میفرمאید: «אنא عند ظن عبدی بی» (بخאری 8/.(199 دستهی دیگر بر حج یت ظن عقא دאلت دאرد مאنند: «ظن ذوی אلنھی و אאلبאب אقرب שیء من אلصوאب» «ظن אلعאقل אصح من یقین אلجאھل» 324) و «אلظن אلصوאب من שیم אولی אאلبאب» (نجفی 361/6) و 323) و «ظن אلعאقل כھאنة» (ھمאن 324). «אلعقل אאصאبة بאلظن و معرفة مא لم یכن بمא כאن» (אبن אبی אلحدید 331/20). دستهی سوم بر حج یت ظن مو من دאلت دאرد مאنند: «ظن אلمو من כھאنة» ثی 323) و «אت قوא ظنون אلمو منین فאن אالله تعאلی جعل אلحق علی אلسنتھم» (سید رضی 73) 4/ و نیز אز אبو جعفر (ع) روאیت שده אست כه فرمود: «قאل رسول אالله (ص) : אت قوא فرאسة אلمو من فאن ه ینظر بنور אالله ثم تא: א ن ف ی ذ ل כ אیة ل ل م و م ن ین» (حجر: 75) (صفאر 377). שیخ مفید در אلمسאي ل אلعכبریة در שرح حدیث אخیر میگوید: ھو אلخبر عن صحة ظن אلمو من فی אכثر אאשیאء... و قد قیل אن אאنسאن א ینتفع بعلمه مא لم ینتفع بظنه אرאد بذلכ אنه متی لم یכن ذכیא فطنא متیقظא صאفی אلطبیعة لم یכد یعلم כثیرא من אאשیאء و אنمא یכثر علم אאنسאن بخلوص طبیعته من אلשوאي ب و שد ة ذھنه و אجتھאده و طلبه و متی כאن כذلכ صدقت ظنونه (مفید 93-95). حدیث رضوی «אحسن אلظن بאالله فאن אالله عز وجل یقول: אنא عند ظن عبدی אلمو من بی אن خیرא فخیرא و אن שرא فשرא» (כلینی 72/2) بא توج ه به ظאھر אن مطאبقت ظن مو من بא وאقع אست نه تبعیت وאقع אز ظن مو من. روשن אست כه دאلت אین אحאدیث بر حج یت ظن אنسאن אز אن حیث כه عאقل یא مو من

22 58 مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 אست אز دאلت אحאدیث مذכور بر عدم حج یت אن بسیאر روשن تر אست بلכه אحאدی ث مذכور در مقאم بیאن حכم تכلیفی ظن غیر عقאیی אست و אز אین حیث معאرض אین אحאدی ث نیستند ضمن אنכه ضعف سند برخی אز אین אحאدیث بא שھرت אنھא و موאفقتשאن بא حכم عقل و مدلول אیאت جبرאن میשود و אز אین رو میتوאن אعتبאر عقلی ظن عقא رא مو ید به دلیل نقلی دאنست. چهارم عقل ظאھر אن אست כه برخی אز אصحאب عدم حج یت ظن رא عقلی دאنستهאند. אز برخی ھمچون میرزא محم د אخبאری در مصאدر אאنوאر حכאیت שده אست כه محل نزאع در مسאله عقلی بودن یא نقلی بودن عدم حج یت ظن אست (אبن שאذאن 35). ظאھر אز אین سخن אن אست כه برخی حج یت عقلی ظن رא پذیرفتهאند و حج یت שرعی אن رא אنכאر כردهאند حאل אنכه אین بא אجمאع אنھא بر אصאلت عدم حج یت ظن سאزگאر نیست چرא כه گفتیم אصل אو لی در مسאله عقلی אست و نمیتوאند שرعی بאשد و אگر حج یت عقلی ظن رא بپذیریم رفع אن توس ط שرع ممכن نیست אز אین رو برخی چون שیخ محم د تقی در ھدאیة אلمسترשدین (אصفھאنی 321/3) و שیخ אنصאری در حאשیهی خود بر قوאنین (אنصאری 112) عدم حج یت ظن رא مقتضאی عقل و نقل שمردهאند. به ھر حאل אز تتب ع در כلمאت אصولیאن بر میאید כه وجود אحتمאل خאف در ظن رא به معنאی عدم حج یت אن دאنستهאند چنאنכه محق ق عرאقی به אین مطلب تصریح כرده و گفته אست: و אمא فی אلظن فא שبھة فی אن אحتمאل خאفه مאنع عن طریقیته אلذאتیة لقصوره حیني ذ عن אאرאءة אلذאتیة אلتאمة وجدאنא... و بھذه אلجھة نقول بאن אلظن بنفسه א یغ ین من אلحق שیي א بل یحتאج فی אلتحریכ علی وفقه אلی جعل من قبل אلمولی כی به تصل אلنوبة אلی אلمرتبة אאولی من حכم אلعقل (عرאقی 2 / 13). حج یت چیزی جز כאשفیت אز وאقع نیست و כאשفیت אز وאقع مرאتبی دאرد כه بعث به سوی وאقع در ھمهی אنھא موجود אست و تردیدی نیست כه بعث مقتضی אنبعאث אست مگر אنכه مאنعی مسאوی یא אقوی برאی אن وجود دאשته بאשد و روשن אست כه مאنع אضعف برאی אمتنאع כאفی نیست. گذשته אز אنכه مرאد אز عقل عقل فلسفی نیست تא به אین قبیل دق ت نظرھא حאجتی بאשد بلכه مرאد אز אن عقאنیتی אست כه در عرف عقא مשھود אست. عقא در بسیאری אز موאرد ظن

23 59 باز پژوهشى در حج يت ظن مطلق پاييز 1391 رא مאنند یقین میدאنند و به אحتمאل خאف وقعی نمینھند مאنند: אمتنאع אنھא אز طی طریق به ھنگאم ظن به خطر و אمتنאعשאن אز אכل طعאم مظنون אلسم یه و אقدאم אنھא به تجאرت در صورت ظن به سود و אلتزאمשאن به אوאمر طبیب و موאرد دیگر. بא אین وصف نبאید گفته שود: אگر حج یت ظن به دلیل قطعی نیאز دאשته بאשد ذאتی نیست و אگر به دلیل ظن ی نیאزمند بאשد دور אست چرא כه حج یت ذאتی אصא به دلیل نیאز ندאرد و عین مאھیت כאשف אست وگرنه אשכאل به نحو معכوس بر حج یت قطع نیز وאرد אست אز אین رو אنصאف אن אست כه عقل مقتضی حج یت مطلق ظن אست. שאید به ھمین دلیل عمدهی אستنאد אسאطین به دلیل نقل بوده אست نه دلیل عقل. אز ظאھر כאم بسیאری אز אصولیאن بر میאید כه دאلت عقل بر حج یت ظن مطلق رא پذیرفتهאند چرא כه برאی אثبאت حج یت ظن خאص به وجوھی אستنאد כردهאند כه میאن ظن خאص و ظن مطلق مשترכ אست مאنند: لزوم دفع ضرر مظنون כه عאمه برאی אثبאت حج ی ت خبر وאحد به אن אستدאل כرده (عאمه حلی 205) و قبح ترجیح مرجوح כه صאحب معאلم برאی حج ی ت خبر وאحد به אن متمس כ שده אست (אبن زین אلدین 193) در حאلی כه روשن אست وجوب دفع ضرر مظنون و قبح ترجیح مرجوح به خبر وאحد אختصאص ندאرد و در مطلق ظن موجود אست. لذא אگر دאلت אن دو تאم بאשد حج یت مطلق ظن ثאبت میשود و אگر دאلت אن دو تאم نبאשد حج یت خبر وאحد نیز ثאبت نمیשود. אری حق אن אست כه دאلت אن دو تאم אست ھر چند مورد نقض و منאقשهی برخی אز بزرگאن قرאر گرفته אست زیرא در نزد عقل تردیدی نیست כه مخאلفت بא ظن مستلزم ظن به ضرر אست و دفع ضرر مظنون - دنیوی بאשد یא אخروی- ضرورت دאرد. אد عאی אختصאص ضرورت مذכور به ضرر دنیوی در غאیت سقوط אست ھمچنאنכه אد عאی تدאرכ ضرر אخروی بא ترخیص שאرع به عدم دفع ضرر مظنون مردود אست به دلیل منع ترخیص שאرع بلכه قبح אن و عدم אمכאن אجتمאع אن بא ظن به ضرر אخروی. بدین سאن אد عאی حכومت قبح عقאب بא بیאن بر وجوب دفع ضرر مظنون نیز خאف تحقیق אست چرא כه ظن مطلق بنא بر قول به حج یت אن بیאن محسوب میשود و فرقی بא ظن خאص ندאرد. אمא عدم حج یت خبر فאسق و אمثאل אن אز نאحیهی صغرאی قضیه אست نه כبرאی אن چرא כه وجدאنא خبر فאسق ظن אور نیست به ویژه در موאردی כه فسق אو אز نאحیهی כذب אو אست نه

24 60 مطالعات اسلامي- فقه و اصول אینכه ظنאور אست و ظن حאصل אز אن حج ت نیست. شمارة 90 אز אین جא دאنسته میשود כه عدم حج یت ھمه یא برخی אز چیزھאیی כه غیر حج ت دאنسته שدهאند میتوאند به جھت ظنאور نبودن אنھא بאשد نه عدم حج یت ظن و אالله אعلم. ھمچنین تردیدی در אین نیست כه אخذ به جאنب مرجوح بر خאف مقتضאی عقل אست و אد عאی אنכه ترכ جאنب رאجح אخذ به جאنب مرجوح محسوب نمیשود گونهאی تحכ م אست چرא כه אخذ به جאنب مرجوح عقא و عرفא چیزی جز ترכ جאنب رאجح نیست و نمیتوאن بא ھیچ تقریری میאن אن دو فرق نھאد بא אین وصف אدعאی אنכه ترجیح وאجب نیست و میتوאن توق ف نمود وאضح אلبطאن אست چرא כه د و رאن میאن رאجح و مرجوح د و رאن میאن فعل و ترכ אست כه אز قبیل وجود و عدم و אز بאب نقیضین אست و אرتفאع نقیضین ممכن نیست. אز אینجא دאنسته میשود כه جوאب שیخ אنصאری به אد عאی مذכور نאبهجא אست چرא כه وی توقف در ترجیح ھر یכ אز رאجح و مرجوح رא نیز قبیح دאنسته אست (אنصאری 381/1) در حאلی כه قبیح نیست بلכه محאل אست. אین توھ م مردودی אست כه برخی پندאשتهאند ظن به حכم بא ظن به عدم مשروعیت عمل به ظن تعאرض دאرد بلכه ظن به ضرری כه بر ترכ جאنب مظنون مترتب بא نھی אز عمل به ظن در אیאت قرאن زאي ل میשود (محقق حل ی 221) چه אینכه ظن به عدم مשروعیت عمل به ظن مستلزم دور אست بلכه معنא ندאرد چرא כه אگر ظن حج ت نبאשد ظن به عدم مשروعیت عمل به ظن نیز حج ت نیست و אگر ظن حج ت بאשد ظن به عدم مשروعیت عمل به ظن معنא ندאرد. وאنگھی אگر אنچه بא אیאت مذכور زאي ل میשود ظن به ضرر بאשد אز محل نزאع بیرون אست زیرא روשن אست כه ھرگאه ظن ی وجود ندאשته بאשد حج یتی ھم نیست لכن منכرאن حج یت ظن אنچه رא כه بא אیאت مذכور زאي ل میשو حج یت ظن دאنستهאند نه وجود ظن و אین مورد نزאع و منع אست. نتيجه گيری אز אنچه گفتیم دאنسته میשود כه دلیل אنسدאد تنھא طریق تصحیح عمل بر طبق ظن و אثبאت حج یت אن نیست و دفאع אز حج یت ذאتی ظن عقאیی ممכن אست بلכه אنصאف אن אست כه אگر ظن ذאتא حج ت نبאשد دلیل אنسدאد نمیتوאند برאی אن حج یت بسאزد چرא כه אنسدאد بאب

25 61 باز پژوهشى در حج يت ظن مطلق پاييز 1391 علم قطعی -در صورت پذیرש אن- بא تسبیب مכل فین و אقدאم אنھא صورت پذیرفته אست و אز אین رو محאل نیست כه قطع برאی אنھא غیر ممכن و ظن برאیשאن غیر حج ت بאשد. بא אین وصف تنھא طریق تصحیح عمل بر طبق ظن و אثبאت حج یت אن طریقی אست כه مא در پیש گرفتیم و אگر אین طریق نאتمאم بאשد بאید به عدم حج یت ظن گردن نھאد و مשغول כردن خود به دلیل אنسدאد שאیسته نیست و אالله אعلم بאلصوאب. منابع قرآن كريم. אخوند خرאسאنی محمد כאظم نهاية النهاية مخطوط 1345 ق. אبن אبی حאتم محمد بن אدریس تفسير ابن ابى حاتم אلمכتبة אلعصریة بیروت. אبن אثیر مبאرכ بن محمد النهاية فى غريب الحديث مو سسة אسمאعیلیאن قم אبن زین אلدین حسن معالم الدين مو سسة אلنשر אאسאمی قم. אبن سכیت אھوאزی یعقوب ترتيب إصلاح المنطق مجمع אلبحوث אאسאمیة مשھد 1412 ق. אبن שאذאن فضل الا يضاح (مقدمه כتאب) دאنשگאه تھرאن تھرאن אبن שعبه حسن بن علی تحف العقول مو سسة אلنשر אאسאمی قم. אبن غאزی خلیل شرح عد ة الا صول (الحاشية الخليلية) مو سسة אل אلبیت (ع) قم. אبو ھאل حسن بن عبد אالله الفروق اللغوية مو سسة אلنשر אאسאمی قم 1412 ق. אصفھאنی محم د تقی هداية المسترشدين مو سسة אلنשر אאسאمی قم. خمینی אمאم روح אالله تهذيب الا صول جعفر سبحאنی دאر אلفכر قم 1367 ש. אنصאری مرتضی حاشية على القوانين قم אلمو تمر אلعאلمی للשیخ אאنصאری 1415 ق. ھمو فراي د الا صول مجمع אلفכر אאسאمی قم 1419 ق. ھمو مطارح الا نظار אبوאلقאسم כאنتری مو سسة אل אلبیت (ع) قم. بحرאنی یوسف الحداي ق الناضرة مو سسة אلنשر אאسאمی قم. بخאری محمد بن אسمאعیل صحيح البخاری دאر אلفכر بیروت 1401 ق. برقی אحمد بن محمد المحاسن دאر אلכتب אאسאمیة تھرאن 1370 ق. ترمذی محمد بن عیسی سنن الترمذی دאر אلفכر بیروت 1403 ق. جوھری אسمאعیل بن אحمد الصحاح دאر אلعلم للمאیین بیروت 1407 ق.

26 62 مطالعات اسلامي- فقه و اصول حאي ری محمد حسین الفصول الغروية دאر אحیאء אلعلوم אאسאمیة قم 1404 ق. حאכم نیשאبوری محمد بن عبد אالله المستدرك على الصحيحين دאر אلمعرفة بیروت. حمیری رאغب قمی عبد אالله بن جعفر قرب الا سناد مو سسة אل אلبیت (ع) قم 1413 ق. شمارة 90 אصفھאنی حسین بن محمد مفردات غريب القرآن دفتر نשر כتאب تھرאن 1404 ق. زمخשری محمود بن عمر الكشاف שرכة אلبאبی قאھره 1385 ق. سید رضی محمد بن حسین نهج البلاغة محم د عبده دאر אلذخאي ر قم 1412 ق. سید مرتضی علی بن אلحسین الذريعة אبوאلقאسم گرجی دאنשگאه تھرאن تھرאن صدر سید محمد بאقر المعالم الجديدة مכتبة אلنجאح نجف 1395 ق. صدوق محمد بن علی الا مالى مو سسة אلبعثة قم 1417 ق. ھمو الخصال علی אכبر غفאری جمאعة אلمدرسین قم 1403 ق. ھمو من لا يحضره الفقيه تحقیق علی אכبر غفאری مو سسة אلنשر אאسאمی قم. صفאر محمد بن אلحسن بصاي ر الدرجات منשورאت אאعلمی بیروت 1404 ق. طوسی محمد بن אلحسن التبيان فى تفسير القرآن مכتب אאعאم אאسאمی قم 1409 ق. ھمو عد ة الا صول تحقیق אنصאری نשر ستאره قم 1417 ق. عرאقی ضیאء אلدین مقالات الا صول مجمع אلفכر אאسאمی قم 1414 ق. عאمه حلی حسن بن ع یل بن جعفر یوسف مبادئ الوصول مכتب אאعאم אאسאمی قم 1404 ق. (ع) مساي ل على بن جعفر אلمو تمر אلعאلمی لאمאم אلرضא (ع) مשھد 1409 ق. غروی אصفھאنی محمد حسین وسيلة الوصول تقریر بحث אאصفھאنی مو سسة אلنשر אאسאمی قم 1419 ق. فخر رאزی محمد بن عمر تفسير الرازی אلثאلثة بینא بیجא بیتא. فرאھیدی خلیل بن אحمد كتاب العين دאر אلھجرة قم 1409 ق. כرאجכی محمد بن علی كنز الفواي د مכتبة אلمصطفوی قم כلینی محمد بن لیثی علی یعقوب الكافى علی אכبر غفאری دאر אلכتب אאسאمیة تھرאن بن محمد عيون الحكم و المواعظ دאر אلحدیث قم مجلسی محمد بאقر بحار الا نوار دאر אحیאء אلترאث אلعربی بیروت 1403 ق. محق ق حل ی جعفر بن אلحسن معارج الا صول مو سسة אل אلبیت (ع) قم 1403 ق. مظفر محمد رضא اصول الفقه مو سسة אلنשر אאسאمی قم.

27 پاييز 1391 ھمو المنطق مو سسة אلنשر אאسאمی قم. باز پژوهشى در حج يت ظن مطلق مفید محمد بن محمد المساي ل العكبرية אلھی خرאسאنی دאر אلمفید بیروت 1414 ق. مכאرم שیرאزی نאصر الا مثل فى تفسير كتاب االله المنزل بینא بیجא بیتא. مא صدرא محمد بن אبرאھیم الحكمة المتعالية دאر אحیאء אلترאث אلعربی بیروت م. نجفی ھאدی موسوعة أحاديث أهل البيت (ع) دאر אحیאء אلترאث אلعربی بیروت 1423 ق. نرאقی אحمد بن محمد مھدی عواي د الا يام مכتب אאعאم אאسאمی قم 1417 ق. نوری حسین مستدرك الوساي ل مو سسة אل אلبیت (ع) بیروت 1408 ق. وحید بھبھאنی محمد بאقر حاشية مجمع الفاي ده و البرهان مو سسة אلعאمة אلمجدد 1417 ق.