مطאلعאت אسאمی: فقه و אصول سאل چھل و چھאرم שمאرۀ پیאپی 90 پאییز 1391 ص 153-127 * مقارنه با مفاهيم مشابه و روش شناسى آن دكتر هادی عظيمى گركانى אستאدیאر دאنשگאه אزאد אسאمی وאحد تھرאن مرכزی Email: garekani1339@yahoo.com چكيده تنقیح منאط یכی אز قوאنین و قوאعد אصول فقه אست כه برאی فرאیند אستنبאط و به منظور دستیא یب به منאط به כאر میرود و به طور כلی گونهאی אز تعمیم אحכאمی אست כه برאی وقאیع و موאرد خאص صאدر שده אست و بא אین روש خصوصیאتی אز אن وאقعه یא فرد خאص שنאسאیی میשود כه در حכم تאثیر گذאر نیست אن گאه אین خصوصیאت כنאر زده میשود و حכم به ھمهی موאرد مשאبه تسری پیدא میכند و چنאنچه به صورت قطعی بאשد حجت و معتبر אست. تنقیح منאط אز مبאحث אلفאظ אست و אستنאد به אن ھمسאن بא אستنאد به عאم یא مطلق אست. دستیא یب به منאط אز طریق ש م فقאھت و گسترهی فכری فقیه تنאسب حכم و موضوع و نیز فھم دقیق عرفی אمכאن پذیر אست. جریאن تنقیح منאط در فروعאت فقھیאی بیשتر به چשم میخورد כه جنبهی אجتمאعی دאرند و تنظیم כنندهی روאبط صحیح و عאدאنهی میאن אفرאد جאمعه میبאשند و در نصوص אز سאبقهی כمتری برخوردאر میبאשند. چنאنچه در שریعت به وصف موثر تصریح שده بאשد و به אلغאی אوصאف و مאزمאت نیאزی نبאשد به אن تحقیق منאط گویند כه אز אعتبאر שرعی برخوردאر אست ولی אگر אستنبאط بر روש قطعی مبتنی نبאשد و دستیא یب به منאط بدون توجه به نص صورت گیرد אز אن به تخریج منאط تعبیر میשود כه אز دیدگאه אمאمیه معتبر نیست. واژهه یا كليدی: منאط علت قیאس تعمیم אحכאم تنقیح منאط. *. تاريخ وصول: 1390/02/12 تاريخ تصويب نهايي: 1390/04/17.
128 پيشينهی تحقيق مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 تאریخ فقه ھموאره שאھد گفتمאنھאیی بوده אست כه پאرهאی אز אنھא محور مذھب نیز نبوده אست و ھمین אمر بאعث שده אست כه فقیھאن بא موאضع فقھی متفאوت و در برخی موאرد متضאد در پذیرש برخی مبאنی نظری رאھی ھمسאن بپیمאیند. در ھر پدیدهאی ھمچون فقه אنطبאق مفאھیم כلی بر مصאدیق تخصص ویژهאی میطلبد כه گאه در אثر گذשت زمאن אز یכ سو و پیשرفت علم و صنعت אز سویی دیگر مصאدیق جدیدتری אرאي ه میשود כه فאقد سאبقهی تאریخی ھستند و در نتیجه فقیه بא وאقعهאی جدید رویאرو میשود כه در نصوص כمتر אثری אز אن دیده میשود כه אز אین مصאدیق و وقאیع به مستحدثאت تعبیر میשود. فقیھאن אمאمیه כه ھموאره به مقאصد שریعت אھتمאم دאשتند و אحכאم رא تאبع אغرאض میدאنستند بھره بردאری אز قیאس رא כه نوعی כשف علت به صورت ظنی אست بی אعتبאر قلمدאد مینمאیند زیرא معتقد میبאשند כه אصل حرمت تعبد به ظن אست مگر אینכه دلیلی متقن بر אعتبאر אن אرאي ه שود و אز طرفی دیگر به دلیل فقدאن אعتبאر مصאلح مرسله گرאیש نسبت به אن رא به שدت نאروא میدאنند و در אین میאن تنھא روשی כه ضریب خطאی אن صفر אست و אز حمאیت منאبع فقھی برخوردאر میبאשد و بא אصول و قوאعد אمאمیه نאسאزگאری ندאرد تنقیح منאط אست. אین وאژه بیאن כنندهی نوعی אرتبאط میאن שرع و وאقعیאت خאرجی אست כه فقیه بאید بא אندیשهی تحلیلگر خود گونهאی אز אرتبאط رא כשف כند. وאقعیאت خאرجی در بر گیرندهی مجموعهאی אز אوصאف ھستند כه אین وאقعیت به אعتبאر ھر یכ אز אنھא אز سאیر وאقعیאت متمאیز میשود و نیز ممכن אست به אعتبאر برخی אز אنھא بא سאیر وאقعیאت تحت یכ عنوאن مשترכ جمع שوند. כאربرد אین وאژه در سده ھאی نخستین بسیאر כم بود و در فرھنگ فقھی یכ אصطאح قلمدאد نمیשد שכل گیری אین אصطאح به سدهی پنجم قمری میرسد. אین אصطאح نخست در אثאر אھل سنت مورد אستنאد قرאر گرفت. در אین مورد میتوאن به אثאری چون: אلمستصفی تאلیف غزאلی دאنשمند שאفعی مذھب قرن پنجم و رسאلة فی אصول אلفقه تאلیف אبوعلی حسن שھאب عכبری حنبلی אשאره نمود. علمאی حنفی به جאی تنقیح منאط כلمه אستدאل رא به כאر بردهאند ولی سאیر مذאھب
پاييز 1391 ضمن به כאر بردن אین وאژه אن رא گونهאی אز قیאس دאنستهאند (سرخسی 241/1). 129 به نظر میرسد כه אین وאژه جאیگزین وאژهی علت در قیאس שده אست. فقیھאن به منظور تضعیف אعتبאر قیאس و ھمگرאیی بא موאضع כسאنی אن رא به כאر گرفتند כه حجیت مطلق قیאس رא אنכאر میכردند. در سدهھ یא نخستین אستفאده אز رאی و قیאس در فرאیند אستنبאط אنتقאدھאیی رא حتی אز جאنب پذیرندگאن قیאس به دنبאل دאשت و אین אمر موجب שد כه قیאس ضאبطهمند שود و در سאیهی שرאیطی ویژه عملیאتی שود. حرכت در جھت قאعده دאدن به قیאس אمری אست כه در سده ھאی پسین به ویژه طی سدهھאی تدوین دאنש אصول אز سوی عאلمאن مذאھب گونאگون پیگیری שد و ھمین אمر زمینه سאز مبאحث گستردهאی در حوزه قیאس שאمل אقسאم قیאس אرزیאبی حجیت ھر یכ אز אقسאم مبאنی علت در אحכאم و שیوه ھאی دستیא یب به علت שد. تحریر مبאحث مربوط به قیאس و אقسאم אن אز سویی موجب שد تא برخی אز گونه ھאی قیאس بی پאیه تلقی שود حتی نزد مذאھبی כه حجیت قیאس رא بאعث שد تא برخی אز گونهھ یא میپذیرفتند و אز طرفی دیگر قیאس כه قطعی تلقی میשدند نزد مذאھبی دאرאی حجیت بאשند כه قیאس رא حجت نمیשمردند. שאخص گونهی אخیر قیאس منصوص אلعله بود כه حتی אمאمیه حجیت אن رא پذیرא بودند. تنقیح منאط אز جمله روשھאیی אست כه گאه گونه אی אز قیאس و گאه روשی غیر אز قیאس שنאخته שد. بא تحقیقאت אصولی سدهی پنجم قمری אھمیت تنقیح منאط مورد توجه قرאر گرفت و به زودی نه تنھא در محאفل אھل سنت بلכه אز نظر אمאمیه نیز جאیگאه مھم ی یאفت. در حאلی כه در سدهی پنجم قمری برخی אز فقیھאن مخאلف قیאس- ھمچون אبن حزم אندلسی- در مقאم رد قیאس زیر سאیهی אصطאح فلسفی علت אصطאح علت رא در אصول تعبیر میכردند و بא تכیه بر אینכه چنین علتی منتفی אست قول به علت رא در دین بدعت میשمردند زمینه برאی مطرح שدن یכ جאیگزین در حیطهی فقه فرאھم میשد (پאכتچی 228/16) بدین ترتیب مخאلفین قیאس ھم بر אن שدند به جאی אستفאده אز وאژهی علت אز وאژهی منאسبتری ھمچون منאط אستفאده כنند تא موھم قیאس نبאשد. تحول قאعدهمند שدن قیאس موجب שد כه حوزهی وسیعی در زمینهی قیאس و אنوאع אن
130 مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 אیجאد گردد و אرزیאبی حجیت ھر یכ אز אقسאم אن مورد توجه قرאر گیرد به طوری כه پذیرندگאن قیאس אعتبאر برخی אز אنوאع אن رא مورد تردید قرאر دאدند و تعدאدی אز אقسאم אن- ھمچون قیאس אولویت و قیאس تنقیح منאط- مورد تאیید نאپذیرندگאن אعتبאر قیאس قرאر گرفت. در دورهھ یא پسین محققאن אصولی مذאھب گونאگون مبحث تنقیح منאط رא بررسی כردند אمא אین موضوع به طور خאص مورد توجهی دو گروه אز فقیھאن قرאر گرفت عאلمאن سلف گرא - ھمچون אبن تیمیه و שوכאنی -כه به دنبאل אفزودن سھم نصوص در אستدאאت فقھی بودند و دیگر گروه- بא שאخص שאطبی- כه فقه خود رא بر مبنאی مقאصد שریعت بنא نھאدند. (ھمאن 229 ) برאی برخی אز مכאتب مخאلف رאی و قیאس ھمچون אمאمیه به خصوص مכتب حل ه כه به بאزنگری مبאحث אصولی خود پردאخته بود אستفאده אز منאط به جאی علت زمینه رא برאی سאمאندھی برخی שیوهھאی אستنبאطی فرאھم אورد در حאلی כه אستفאده אز אصطאح علت میتوאنست موھم قیאس بאשد. تحول مھم در سدهی ھفتم قمری در مכتب אمאمی حله نقطهی عطفی در برخورد אمאمیه بא אین אصطאح به שمאر میאد.ی אز دیدگאه אمאمیه چون אجتھאد برאی قאنونگذאری مכلفین ضروری אست لذא بא تغییر نیאزھאی مردم و پیچیده שدن אنھא نیאز به שنאخت تحقیق منאط بیשتر אحسאس میשود و אجتھאد در تحقیق منאط و تنقیح منאط تنھא حلقهی نجאتی אست כه میتوאن در برخورد بא جریאن سیل אسאی سو אאتی بدאن متوسل שد כه مسلمאن در ھر زمאن بא אنھא روبرو میשود. بھترین שאھد بر صحت אین אدعאء رویدאدھאی بغرنج و معאمאت مאلی پیچیده אی אست כه تمدن אمروزی رא به تאطم אندאخته אست بدین جھت אین عوאمل مجتھد رא به تبیین حכم در پرتو قوאنین אلھی وא میدאرد و تعیین حכم دربאرهی אین گونه قضאیא و مسאیل روز تنھא در پرتو אجتھאد صحیح אمכאن پذیر אست. ھر چند ممכن אست אجتھאد در אین گونه موאرد بא توجه به אختאفאت علمی و میزאن مھאرت و خبرگی در ذوق و אستعدאد متفאوت بאשد אمא در پאرهאی موאرد مכلف دربאرهی אگאھی אز حכم برخی نوאزل و مسאیل جدید پرسש میכند و علت אصلی אفعאلی رא جویא میשود כه אنجאم میدھد. پیש אز مכتب حل ه ھیچ گאه زمینهی אن فرאھم نשد כه تنقیح منאط به طور نظری در خאل دאنש אصول فقه مورد بررسی قرאر گیرد אمא אین روש بא ھمین אصطאح אز אین مכتب به
پاييز 1391 131 بعد مورد توجهی فقیھאن אمאمیه قرאر گرفت. عאمهی حلی نخستین فقیه مכتب حل ه بود כه بא אستفאدهی صریح אز אصطאح تنقیح منאط دربאرهی אن سخن گفت אو در אثאر گونאگون خود بאرھא به تنقیح منאط אستنאد כرد (عאمهی حلی 583/3). عאمهی حلی و دیگر فقیھאن אمאمیه در אین بאره تردیدی ندאשتند כه فقیھאن پیשین אمאمیه تنقیح منאط رא نیز تאیید میכردند و بאرھא مورد אستنאد قرאر میدאدند ھرچند عنوאن تنقیح منאط در אثאر אنאن دیده نمیשود אز جمله وی به نمونهھאیی אز تنقیح منאط در אثאر שیخ طوسی אשאره میכ دن (ھمאن 270/3). وאژهی تنقیح منאط بعد אز سدهی پنجم ھجری بא زאیש مכتب حله و گرאیש فقھאی אمאمیه به عقل گرאیی بא ھدف تضعیف مبאنی אخبאری گری وאرد אصول אمאمیه שد. گرאیש به توسعهی אدلهی لبی تفریق میאن قیאس ظنی و قیאس قطعی نفی حجیت رאی و قیאس تنقیح و تھذیب אخبאر ظھور عقلگرאیא ین حله אز אنگیزهھ یא ھمچون: שیخ طوسی و אبن אدریس حلی و ظھور و گسترש مכتب אصلی ورود تنقیح منאط به حوزهی אصول فقه אمאمیه אست. محقق حلی بא אرאي هی تعریف نویی אز אجتھאد כه שאمل قیאس نمیשود بא قאبل قبول خوאندن روש تنقیح منאط אن رא تאیید میכند و שیعه رא אھل אجتھאد میשمرد (پאכتچی.(453/8 אولین بאر محقق حلی در כتאب معאرج אאصول אصطאح تنقیح منאط رא طرح כرد و فאضل تونی و وحید بھبھאنی אن رא نوعی قیאس دאنستند (אنصאری فوאي د אאصول 255/1). به نظر میرسد بیשتر فقھאی אمאمیه در אعتبאر تنقیح منאط تردیدی نمیبینند برאی مثאل כאשف אلغطאء معتقد אست در حجیت تنقیح منאط نبאید تאمل כرد (כאשف אلغطאء 32) فאضل تونی بر אین بאور אست כه تنقیح منאط مدאر بسیאری אز אحכאم و بسیאری אز אستدאلھא در כتب فقھی אست (فאضل تونی 228 ) שیخ אنصאری در אین بאره میگوید: مدאر אستنبאط אز نصوص خאصه در ھمهی אبوאب فقھی بلכه در ھمهی مسאي ل فقھی אلغאی بعضی אز خصوصیאت و אכتفאء نمودن به بعضی אز אنھא אست (אنصאری فرאي د אאصول 625/1) و مرحوم نرאقی موאرد אن رא در غאیت כثرت دאنسته אست. (نرאقی 262). אلبته به منظور دست یאبی به منאط میتوאن بא אلغאی خصوصیאت و אوصאف یכ وאقعه به אین مھم رسید به ھمین دلیل گروھی אز فقھאی אمאمیه به جאی وאژهی تنقیح منאط אز وאژگאنی ھمچون: نفی خصوصیت و یא عدم ظھور خصوصیت אستفאده نمودهאند در אین مورد میتوאن به
) ) 132 مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 جوאھر אلכאم (نجفی 25/9 و 368/13) نھאیة אאفכאر אقא ضیאء عرאقی (685/1) و כتאب אאجتھאد خویی (149) אשאره כرد. تعريف تنقيح مناط در لغت تنقیح به معنאی پیرאستن و حذف زوאید אست (جعفری لنگرودی 78) و نیز به معنאی بیرون אوردن مغز אستخوאن چیزی אست (אبن منظور 253/14 فیروزאبאدی 502/1 و منאط به معنאی مכאن تعلیق و אویختن אست. (جوھری 620/2). در אصطאح منאط وصفی אست כه حכم אز نظر وجود و عدم به אن وאبسته אست (שبلی 221) و چون معموא حכم به علت منوط אست علت رא منאط نאمند (שوכאنی 221/7 بنאبرאین تنقیح منאط ھمאن تعیین علت אست (محقق حلی 125/2). علت در שریعت אن چیزی אست כه حכم به אن وאبسته אست. به نظر میرسد כه منאط بא علت مترאدف نیست بلכه در برگیرندهی غیر אن نیز میשود بنאبرאین منאط ھر چیزی אست כه حכم به אن אضאفه میשود خوאه به صورت علت و معلول یא שرط و مשروط و یא سبب و مسبب بאשد. غزאلی نیز אین אحتمאل رא تאیید میכند. אو بیאن میدאرد: منאط אعم אز سبب و مسبب אست. (غزאلی 230/2 ) تنقیح منאط به معنאی ترאשیدن אوصאفی אست כه در وجود حכم دخאلتی ندאرند و فقیه در فرאیند אستنبאط بא یאفتن وصف موثر حכم رא به موضوع غیر منصوص نیز تسری میدھد. تنقیح منאط یכی אز گونه ھאی אجتھאد אست כه אز مسאلכ אلعله שمرده میשود. تنقیح منאط عبאرت אست אز אینכه در שریعت موضوع و متعلق حכم ھمرאه بא אوصאفی אمده بאשد כه ھمهی אن אوصאف در حכم دخאلتی ندאשته بאשند و فقیه بא שنאسאیی وصف موثر حכم منصوص رא به غیر منصوص تعمیم میدھد تא ضمن توسعه حכم غیر منصوص رא نیز אز نظر حכم שفאف سאزی نمאید و به אین ترتیب فرع به אصل ملحق שود و به ھمین علت تنقیح منאط אلغאء فאرق אست و در אن به جאمع توجھی نمیשود. שھید ثאنی نیز چنین تعریفی رא تאیید میכند. אو میگوید: تنقیح منאط عبאرت אست אز رאه یאبی به متعلق حقیقی حכم و تبیین و אستخرאج אن אز درون نصوص و تعبیرאت ظאھری به כمכ قرאي ن (שھید ثאنی 224/1).
) 133 پاييز 1391 برאی مثאل نمאز خوאندن در مقאبل مصحف یא درب گשوده مכروه אست و بא تכیه بر تنقیح منאط میتوאن حכم כرאھت رא تعمیم دאد تא در برگیرندهی ھر مשغول כنندهאی به ھنگאم نمאز بאשد در نتیجه تنقیح منאط خروج אز متعلق ظאھری به متعلق حقیقی حכم بא אستنאد به قرאین אست. تنقيح مناط تحقيق مناط و تخريج مناط در پאرهאی موאرد در שریعت به وصف موثر تصریح שده אست و فرאیند אستنبאط در گرو אلغאی אوصאف و مאزمאت نیست כه אز אن به قیאس منصوص אلعله و یא تحقیق منאط تعبیر میשود- مאنند אسכאر در تحریم خمر- برאی مثאل میتوאن به صحیحهی بכیر بن אعین אستنאد نمود כه مאכ قאعدهی فرאغ אز אن אحرאز میשود «قلت له: אلرجل یשכ بعد مא یتوض א. قאل (ع) : ھو حین یتوض א אذכر منه حین یשכ» (حر عאملی 42/2). אمאم (ع) در אین حدیث אذכریت و ھوשیאرتر بودن ھنگאم وضوء رא مאכ قאعدهی فرאغ و عدم אعتنאء به שכ پس אز وضوء قرאر میدھد و چون وضوء خصوصیت ویژهאی ندאرد بא אلغאی אن אین حכم به ھمهی عبאدאت تسری میכند. در אین مثאل رאه یאبی به علت אز رאه تحقیق منאط אنجאم یאفته אست و منظور אین אست وصفی כه در حכم تאثیر گذאر אست به وضوح معلوم بאשد و در وאقع تطبیق אحכאم بא مصאدیق فردی و جمعی אنھא אست כه عرفא به طور طبیعی رخ می دھد כه ھیچ فقیھی در پذیرש אن تردید ندאرد. در پאرهאی موאرد مאכ به صورت صریح و منحصر به فرد بیאن نمیשود بلכه بא אوصאف و مאزمאت دیگری ھمرאه אست כه فقیه بאید منאط حכم رא אز میאن سאیر אوصאف متمאیز כند כه אین تنقیح منאط אست. غزאلی در تعریف تنقیح منאط אین گونه بیאن میدאرد כه שאرع حכم رא به سببی منوط כند כه به وضوح دیده نשود و تنھא عرفא قאبل אستنبאط بאשد (غزאلی 282 ) فخرאلدین رאزی تنقیح منאط رא אلحאق مسכوت عنه به منصوص אز طریق אلغאء فאرق و نه אستخرאج جאمع میدאند (رאزی 316/2 אبن تیمیه تنقیح منאط رא در جאیی میدאند כه שאرع حכم رא در پی אوصאفی אورد כه میتوאن دریאفت כدאم وصف صאحیت تعلیل رא دאرد و כدאم فאقد אین صאحیت אست پس مجتھد وصف صאلح رא برאی تعلیل تنقیح و אوصאف دیگر رא אلغאء میכند (אبن
) 134 تیمیه 346). مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 تنقیح منאط گونهאی אز אستنبאط אست כه در אن به روשی قطعی دستیאبی به منאط محقق میשود و در وאقع אز طریق نص به نوعی بر منאط تאכید שده אست نه אینכه بدون توجه به نص فرאیند אستنبאط שכل می گیرد و دست یאبی به منאط به صورت ظنی محقق میשود כه אین تخریج منאط אست و ھیچ دلیلی برאی אعتبאر אن وجود ندאرد بنאبرאین میتوאن אدعא כرد כه تنقیح منאط אستنبאط مستقلی جدאی אز نص نیست. گفتאر زیر אین אحتمאل رא تאیید میכند כه تنقیح منאط مسلכی مستقل برאی یאفتن حכم نیست زیرא تعلیل حכم אز نص אستفאده میשود. (خאف 78). در تنقیح منאط אوصאف فردی و تשخص جمعیאی כنאر زده میשوند כه در حכم אثر گذאر نیستند و حכم به موאرد مسכوتی تعمیم دאده میשود כه وאجد وصف موثر ھستند. دربאرهی אختאف زن و שوھر در مورد אثאث خאنه حدیثی אز אمאم صאدق (ع) دאریم כه حضرت فرمودند: «م ن אستولی علی שیء فھو אولی» (حرعאملی 245 یعنی: ھر یכ אز אنھא بر چیزی אز אثאث منزل تقدم دאرد כه بر אن مسلط میبאשد. אین حכم در مورد چیزھאی دیگر و אשخאص دیگر نیز قאبل אجرאء אست و وصف خאص مورد تאثیری در حכم مسאله ندאرد. (שھید ثאنی 95/2). אین حכم عאم אست و به אجمאع فقھאء به زن و שوھر مذכور در روאیت אختصאص ندאرد زن و مرد مذכور در حدیث دאرאی אوصאف שخصیאی میبאשند כه در دیگر زنאن و مردאن یאفت نمی שود پس حכم به برخی אوصאف تعلق دאرد و نه ھمه ی אوصאف אن دو. بنאبرאین אحכאم برאی فرد خאص یא گروه ویژه بیאن نمیשود و موאرد مذכور در روאیאت مصدאق بאرز حכم و یא مورد سوאل ھستند و در אین صورت אحכאم قאبل تسری به موאرد مשאبه ھستند. فرאیند אستنبאط جدא سאزی אوصאف فردی و گروھی אز وصف موثر אست تא به אین ترتیب دستیא یب به منאط אمכאن پذیر שود. برخورد אھل سنت بא تنقیح منאط دو گونه אست نگرש گروھی אز אنھא - مאنند حنفیه- ھمچون אمאمیه אست و سאیرین אز אن به قیאس تعبیر כردهאند. حنفیه تنقیح منאط رא قیאس نمیدאنند بلכه אن رא אستدאل میخوאنند چون אز طریق نص به دست میאید (אبن אمیر אلحאج 222/2 ) زیرא تنقیح منאط گونهאی אز אلغאی فאرق אست تא فرع به אصل ملحق שود و ھیچ نظری به جאمع ندאرد ولی در قیאس אلحאق فرع به אصل به وسیلهی جאمع صورت میگیرد.
) ) 135 پاييز 1391 بאقی مذאھب אھل سنت تنقیح منאط رא قیאس میدאنند و معتقدند قیאس ھم بא ذכر جאمع صورت می گیرد و ھم بא אلغאی فאرق (زرכשی 656). 50/5 در تنقیح منאط אحرאز قطع به وصف موثر אزم אست و چنאنچه فرאیند تنقیح منאط محصولی جز ظن به دنبאل ندאשته بאשد אز אعتبאر برخوردאر نیست و مאنند قیאس אست. تنقیح منאط כلمאت مترאدفی دאرد כه در برخی אز عبאرאت فقھی مשאھده میשود وحدت مאכ وحدت منאط و אتحאد طریق مسאلتین אز אین قبیل אست (نجفی 254/40 ). جايگاه تنقيح مناط در اصول فقه אز نظر אمאمیه אستنאد به تنقیح منאط שبیه אستنאد به عאم یא مطلق אست و אز نمونه ھאی بאرز مدلولھ یא لفظی אست و در אین صورت منאسب ترین جאیگאه برאی אن در دאنש אصول مبحث אلفאظ אست و عمل به אن مאنند عمل به ظאھر אست و حجیت و אعتبאر אن نیز به ھمین گونه אست و שאید به אین دلیل فقیھאن نאم אستظھאر بر אن نھאده אند. میرزאی نאي ینی مقرر میدאرد: فی بعض موאرد حכمة אلتשریع یمכن אن یستظھر منھא אلغאء אلخصوصیة علی وجه یכون אلכאم ظאھرא فی غیر مא یכون ظאھرא فیه فی حد نفسه (نאیینی فوאي د אאصول 319/2 یعنی: در پאرهאی موאرد כه حכمت تשریع אحכאم بیאن שده אست میتوאن אز אنھא אلغאی خصوصیت رא אستظھאر כرد به گونهאی כه سخن در غیر אن معنאیی ظھور پیدא כند כه سخن در אن فی نفسه دאرאی ظھور אست. שھید صدر روשن تر به אین بحث אשאره میכند و مقرر می دאرد: אرتכאزی אلغאء אلخصوصیة فی אلذھن אلعرفی אن مא ینفع فی بאب אאدلة אللفظیة אن ه یכون من אلقرאي ن אلمכتنفة بאلכאم (صدر 54/1 یعنی: אرتכאز אلغאی خصوصیت در ذھن عرفی نسبت به دلیل ھאی لفظی سودمند אست زیرא אین אرتכאز אز جمله قرאینی אست כه در כאم پیچیده שده אست. تنقيح مناط و الغای خصوصيت نقש אשכאری כه אلغאی خصوصیت در یאفتن منאط دאرد زمینهھ یא برאبر אنگאری رא برאی אین دو مفھوم فرאھم سאخته אست. تعریف تنقیح منאط به אلحאق فرع به אصل بر אسאس אلغאی אوصאف به منظور محدود שدن به وصف قאبل تعلیل אین نگرש رא جدی تر میכند. שوכאنی بیאن میدאرد: تنقیح منאط نوعی قیאس אست و می توאند قطعی یא ظنی بאשد. אسאس
136 مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 تنقیح منאط אلغאء فאرق אست و در تخریج منאط ذכر جאمع אست و تفאوت میאن אن دو نه در معنא بلכه در وقوع אست (שوכאنی 375). نقطهی אغאزین تنقیح منאط نفی خصوصیت אست כه بא گذر אز بسترھאی تשخص ھאی فردی و جمعی به دنبאل دستیא یب به نوعی تعمیم אست. توجه به دو نכته در توجیه نאھمسאنی אین دو وאژه دאرאی אھمیت אست: نخست אینכه بא تقسیم خصوصیאت و אوصאف به مو ثر و غیر مو ثر روשن میשود כه אلغאی ھر خصوصیتی نتیجه بخש نیست و دستیא یب به منאط به שم فقאھت و تیزبینی نیאز دאرد و שאید بی אعتبאری پאرهאی אز تنقیح منאطھא به دلیل بی بھره بودن אز אین ویژگی بوده אست دوم אینכه بא دقت نظر روשن میשود כه אطאق אلغאی خصوصیت مو ثر بر تنقیح منאط אز بאب تسאمح و مجאز و ذכر سبب و אرאده مسبب אست. در אثאر فقیھאن אھل سنت تمسכ به عدم خصوصیت زیאد به چשم می خورد و אھمیت אن تא אنجאست כه در منאبع فقھی بאرھא אز عدم خصوصیت به صورت یכ אصل سخن אمده אست. در میאن אمאمیه عدم ظھور خصوصیت مשھور بوده אست כه تعبیری برאمده אز אصل عدم خصوصیت אمא بא دقت و تאملی بیשتر אست. بعدھא אز معتبر بودن تعقل عدم خصوصیت به جאی عدم تعقل خصوصیت سخن گفته שد. כאربرد تعبیر אلغאء خصوصیت אز سدهی سیزدھم ھجری به بعد روאج یאفته אست (پאכتچی 232/16). اعتبار تنقيح مناط بنא بر אتفאق אمאمیه و אھل سنت تنقیح منאط به معنאی دستیא یب به منאط אز رאه אلغאی فאرق אست تא بא אستفאده אز توسعهی حכم حכم موאرد مسכوت عنه نیز روשن שود. روש تنقیح منאط بر אسאس نص שאرع אست و بدون وجود אن توسل به تنقیح منאط به منظور رאه یאبی بدون فאیده אست. نگرש אھل سنت به تنقیح منאط به دو گونه אستوאر אست: نخست مאنند حنفیه כه אعتبאر אن رא زیر سאیهی دאلت نص تفسیر כرده אند و אسאسא نאم אن رא אستدאل نھאده אند و سאیر دאنשمندאن אھل سنت- כه در گروه دوم قرאر می گیرند - تنقیح منאط رא دאخل در حقیقت قیאس دאنستهאند. دلیل אھل سنت بر حجیت تنقیح منאط قطعی مبتنی بودن אن بر نص و قطعی بودن و یقینی
137 پاييز 1391 بودن אن אست و حجیت אن بر אسאس ظھور אن و فھم אھل زبאن אست אمא אز نظر אھل دلیل حجیت تنقیح منאط ظنی سنت ھمאن ظنی אست כه حجیت قیאس بر אن אستوאرگردیده אست. در حوزهی אمאمیه پאرهאی אز فقیھאن - مאنند خویی - אعتبאر تنقیح منאط رא زیر سوאل بردهאند و אن رא ھمسאن بא ظن غیر معتبر قرאر دאدهאند. אقאی خویی مقرر می دאرد: نھאیت چیزی כه אز رאه تنقیح منאط به دست میאید گمאن אست و گمאن به ھیچ وجه حق نیست (خویی مصبאح אلفقאھه 271/1 ). אو در כتאب حج می אفزאید: אلغאء خصوصیت به قرینهی دאخلی یא خאرجی نیאزمند אست و אن موجود نیست بلכه אین כאر قیאس אست و مא به אن قאي ل نیستیم (خویی כتאب אلحج 461). به نظر می رسد گفتאر نخست محقق مذכور بر تنقیح منאط ظنی نאظر אست כه به אتفאق دאنשمندאن אمאمیه در قیאس غیر معتبر دאخل אست אمא تنقیح منאط قطعی گونهאی אز אستنبאط אست כه فقیه در سאیهی نص و مبتنی بر روשی قطعی به אن میرسد نه یכ روש ظنی تא فقیه در אعتبאر و یא عدم אعتبאر אن تردیدی به خود رאه دھد. تאیید אین نظریه گفتאر دوم אین محقق אست כه معتقد אست دستیא یب به منאط بدون وجود قرאین قطعی قیאس غیر معتبر אست. مفھوم אین سخن אعترאف به אعتبאر تنقیح منאط قطعی אست. כאم صאحب אلعروة אلوثقی مو ید אین אحتمאل אست. وی مقرر میدאرد: ھو مשכل لعدم אلدلیل علیه...אא אلقیאس علی אلیمین بدعوی تنقیح אلمنאط و ھو ممنوع (یزدی 54). یعنی: پذیرש אین سخن سخت אست چون دلیلی ندאرد جز אینכه אدعאی تنقیح منאط שود و بر ق س م قیאس שود כه در مذھب مא قאبل قبول نیست. قیאسی כه در مقאبل تنقیح منאط قطعی قرאر می گیرد قیאس ظنی אست و אین قیאس در برگیرندهی قیאس منصوص אلعله و قیאس אولویت نیست. صאحب جوאھر در بحث שفعه به אین تقאبل אعترאف میכند و مقرر می دאرد: مع אحتمאل אن یכون אאلحאق...من بאب تنقیح אلمنאط א אلقیאس אلخفی (نجفی 281/37). بنאبرאین عدم אعتبאر تنقیح منאط به زعم دستهאی אز فقیھאن به دلیل ظنی بودن אن אست و در وאقع نگرש אنھא به تنقیح منאط برאبر אنگאری تنقیح منאط ظنی بא قیאس אست כه مرحوم سید محمد כאظم یزدی نیز אین אحتمאل رא تقویت כرد در نتیجه אعتبאر تنقیح منאط قطعی مورد אتفאق ھمهی فقیھאن אست. فرא سوی ھمهی אین مطאلب ممכن אست علت تאمل و درنگ برخی אز فقیھאن در
) 138 مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 خصوص پذیرש אعتبאر تنقیح منאط אین تصور بאשد כه تنقیح منאط یכی אز روש ھא در فرאیند אستنبאط אست در حאلی כه چنین تصوری وאقعیت ندאرد و حق אین אست כه אعتبאر تنقیح منאط نیאزمند دلیلی مستقل نیست بلכه אعتبאر אن ھمسאن بא حجیت ظوאھر אست و אعتبאر אن به مثאبهی تمسכ به عאم و یא אطאق אست و چنאنچه بخوאھیم جאیگאھی در ھرم אدلهی دאنש אصول برאی אن تصویر כنیم مبאحث אلفאظ אست و שאید به ھمین علت دستهאی אز فقیھאن אز אن به אستظھאر تعبیر כردهאند. میرزאی نאي ینی در אین مورد مقرر میدאرد: فی بعض موאرد حכمة אلتשریع یمכن אن یستظھر منھא אلغאء אلخصوصیة علی وجه یכون אلכאم ظאھرא فی غیر مא یכون ظאھرא فیه فی حد نفسه (نאیینی فوאي د אאصول 319/2 ) یعنی : در پאرهאی موאرد כه حכمت تשریع אحכאم بیאن שده אست میتوאن אلغאی خصوصیت رא אز אنھא אستظھאر نمود به گونهאی כه כאم در معنאیی ظھور پیدא כند غیر אز אنچه فی نفسه در אن ظھور دאرد. مرحوم مظفر نیز אعتبאر تنقیح منאط قیאس منصوص אلعله و قیאس אولویت رא به دلیل حجیت ظوאھر میدאند و بیאن میدאرد כه تنقیح منאط معتبر אست و قیאس منصوص אلعله و قیאس אولویت حجت میبאשند ولی نه אز بאب قیאس بلכه אز بאب حجیت ظوאھر (مظفر.(200/2 بنאبرאین مقصود אمאمیه אز مطلق لفظ تنقیح منאط تنقیح منאط قطعی אست و دلیل بر حجیت אن مאنند ظوאھر אست. تنقیح منאط قطعی مאنند אلحאق فرع به אصل אز بאب אولویت אست مثل אلحאق ضرب و שتم به حرمت א ف گفتن به پدر و مאدر. در אینجא فرع אز مرتبهی שدیدتری برخوردאر אست و گאھی نیز رتبهی אصل و فرع ھمسאن אست مאنند כאم پیאمبرכه می فرمאید: אفلس فصאحب אلمتאع אحق بمتאعه אذא وجد بعینه» (حאכم نیשאبوری 51/2 א«ی مא رجل مאت אو یعنی: אگر مردی وفאت یאفت یא ورשכسته שد صאحب כאא نسبت به כאאی خودש بر دیگرאن حق تقدم دאرد. در אین روאیت حכم تقدم به زن نیز سرאیت میכند و שאمل אو نیز میשود. در تنقیح منאط ظنی چون قطع نسبت به وصف موثر אحرאز نمیשود و אلغאی فאرق به صورت قطعی אنجאم نمیگیرد لذא فאقد אعتبאر אزم אست مאنند حدیث אعرאبی כه خدمت رسول خدא (ص) رسید و عرض כرد: אی رسول خدא ھאכ שدم! حضرت به אو فرمود: مگر چه כردهאی گفت: در روز مאه رمضאن بא ھمسرم نزدیכی כردم. حضرت فرمود: بندهאی אزאد כن (حر عאملی 9/7). تשخصھ یא گروھی و אقلیمی- مאنند אعرאبی بودن- قطعא در אیجאب כفאره
) 139 پاييز 1391 אثر گذאر نیست و ترאשیدن אین مقدאر אز فאرقھא قطعی אست و تنقیح منאط نسبت به אن و تعمیم حכم صحیح אست ولی אلحאق سאیر مفطرאت- مאنند خوردن و אשאمیدن- به نزدیכی כردن אز אلحאقאت ظنی אست (שبلی 251). אوصאفی כه در فرאیند تنقیح منאط כنאر زده میשود ممכن אست به گونهאی بאשد כه در שریعت ھیچ توجھی به אنھא نשده אست و در ھیچ یכ אز אحכאم אلھی אثر گذאر نبوده אست مאنند سیאھی و سفیدی پوست و یא عرب بودن و عجم بودن و نیز ممכن אست تنھא در אین مورد خאص אین אوصאف ملحوظ نשده بאשند مאنند مرد بودن و زن بودن در بیשتر אحכאم و نیز ممכن אست אوصאف غیر موثر به گونهאی بאשد כه حכم به وאسطهی بאقی אوصאف در موאرد دیگر ثאبت שده بאשد. عאوه بر قطعی بودن منאط تنقیح منאط در مورد نصوصی صحیح אست כه در אختصאص ظھور ندאשته بאשند אز אین رو אمאم خمینی در تبیین حدیث مשھور (אلمیسور א یسقط بאلمعسور) مقرر میدאرد: אین حدیث به وאجبאت אختصאص دאرد و بא אعترאف به ظھور אن در وאجبאت تنقیح منאط و تعمیم אن به مستحبאت بدون وجه אست (خمینی تھذیب אאصول (44/37 روش شناسى دست يابى به علت رאه ھאی כשف و שنאخت علت رא در אصل مسאلכ אلعله میگویند. پذیرندگאن قیאس صرف وجود جאمع رא میאن אصل و فرع برאی قیאس כאفی نمی دאنند و بر אین بאورند כه دلیلی مאنند نص یא אجمאع و یא אستنبאط بאید אعتبאر وصف رא تضمین כند (שوכאنی 210). نص در אینجא معنאی عאمی אست כه ظوאھر نیز جزو אن שمرده میשود و در بر گیرندهی אدلهی نقلی یعنی: ھمאن כتאب و سنت- אست כه שאمل نص صریح و غیر صریح אیمאء قیאس منصوص אلعله و تنقیح منאط میשود. نص صریح مאنند כאم خدאوند متعאل כه می فرمאید: «م ن א ج ل ذ ل כ כ ت ب ن א ع ل ی ب ن ی א س ر אي یل» (مאي ده: 32 ) یعنی: چون فرزند حضرت אدم برאدرש رא כשت قصאص رא بر بنی אسرאي یل אزم שمردیم و یא مאنند «כی ل א ی כ ون د ول ة ب ی ن אل א غ ن ی אء م نכ م» (حשر: 7 یعنی: برאی אینכه אین אموאل در میאن ثروتمندאن שمא دست به دست نگردد به تقسیم فیء حכم כردیم. نص ظאھر ھمאن אست כه אحتمאل خאف אن مرجوح אست و در تعلیل ظھور دאرد مאنند:
140 مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 «و م א خ ل ق ت אل ج ن و אאن س א א لی ع ب د ون» (ذאریאت: 56 ) یعنی: بندگی علت אفرینש جن و אنس אست. در توضیح אین مطلب بאید אفزود نص ظאھر אقسאمی دאرد כه به وسیلهی حروف و אسمאء مשخص میשود یכی אز אقسאم אن אم تعلیل אست כه در אیهی 56 سورهی ذאریאت אمده אست (אبن ھשאم 275(/1 قسم دوم אن مכسوره אست כه برאی معرفی علت میאید (ھمאن 33/1) و بאء سببیت אست כه غאلبא به جאی אم אستفאده میשود (ھمو 139/1) مאنند אیهی «ذ ل כ ب א ن ھ م ש אق وא אلل ه و ر س ول ه» (حשر: 4 ) یعنی: כیفر כאفرאن به אین دلیل אست כه بא خدא و رسولש سخت مخאلفت ورزیدند. אیمאء به معنאی رאھنمאیی و אשאره به علت אست. אمدی אن رא مدلول אلتزאمی لفظ دאنسته אست (אمدی 553/2 ) مאنند: علت قطع אست و یא: «א ذ א ق م ت م א ی ل وضو אست. א«لس אر ق و אلس אر ق ة ف אق ط ع وא א ی د ی ھ م א» (مאي ده: 38) כه سرقت ھمאن אلص ل אة ف אغ س ل وא و ج وھ כ م» (مאي ده: 6 ) כه نمאز علت وجوب قیאس منصوص אلعله ھمאن אست כه تعلیل حכم אن در שریعت אمده אست مאنند אیه ی مربوط به حرمت שرאب خوאری و قمאر بאزی (مאي ده: 90 ) כه אین כאرھא رא عمل שیطאن میدאند و אنھא رא تحریم میכند כه אین حכم به سאیر مسכرאت تسری میכند و אین ھمאن تحقیق منאط אست. در حوزهی حقوق موضوعه میتوאن به مאدهی 195 قאنون مدنی אשאره כرد כه مقرر میدאرد: אگر כسی در حאل مستی یא بیھوשی یא در خوאب معאمله نمאید אن معאمله به وאسطهی فقدאن قصد بאطل אست بنאبرאین معאملهی مכره نیز بאطل אست אگر به فقدאن قصد بیאنجאمد بאطل אست. سید مرتضی و گروھی אز فقیھאن چنین قیאسی رא حجت نمیدאنند (אنصאری 654). به نظر میرسد عدم حجیت قیאس به جھت فقدאن قرینهאی میبאשد כه אنحصאری بودن علت رא به دنبאل دאرد. محقق حلی نیز چنین אحتمאلی رא تאیید میכند. אو میگوید אگر قرینهאی بر אین بאשد כه چیز دیگری غیر אز אین علت در حכم אثری ندאرد چنین قیאسی حجت אست (محقق حلی 271 ) زیرא در אین صورت אز שכل قیאس שرعی و تمثیل منطقی خאرج میשود و در قאلب برھאن ظאھر میשود مאنند صحیحهی بزنطی כه مقرر میدאرد» : مאء אلبي ر وאسع אیفسده שیء...אن له مאده» (حر عאملی 125/1). مدلول ظאھری عبאرت אین אست כه
141 پاييز 1391 אب دאرאی مאدهی جوשאن نجس نمیשود. خصوصیאت و אوصאف אب چאه در حכم אثر گذאر نیست و بא אلغאی אنھא یכ قאعدهی כلی به دست میאید כه در برگیرندهی אب چשمه نیز میשود. قیאس منصوص אلعله بא وجود שبאھت ھאی فرאوאن אز تنقیح منאط متمאیز אست زیرא دومی بא گونهאی אز אستنبאط قطعی ھمرאه אست. در تنقیح منאط بא توجه به قرאین دאخلی و خאرجی و بא بھره گیری אز تنאسب حכم و موضوع אوصאف غیر موثر כنאر زده میשود ولی در منصوص אلعله ضمن אینכه אین گونه عملیאت אنجאم نمیשود علت به طور مستقل بیאن میשود. میرزאی نאي ینی ضمن تאیید مطلب فوق مقرر میدאرد כه عبאرت: فאن אلمجمع علیه ممא א ریب فیه در مقبولهی عمر بن حنظله بر مرجحאت منصوصه نאظر نیست بلכه ھر مزیتی میتوאند مאכ אرجحیت قرאر گیرد ولی אز جملهی: فאن אلرשد فی خאفھم نمیتوאن لزوم عمل رא نسبت به ھر روאیتی אستنتאج כرد כه مضمون אن بر خאف عאمه אست زیرא ضאبطهی قیאس منصوص אلعله تعیین علتی אست כه به طور مستقل و بدون ضمیمهی مورد אستعمאل שده بאשد אز بאب مثאل میتوאن به جאی گزאرهی: אلخمر حرאم אن ه مسכر گزאرهی: כل مسכر حرאم و به جאی گزאرهی: فאن אلمجمع علیه ممא אریب فیه گزאرهی: خذ بכل مא א ریب فیه رא قرאر دאد ولی نمیتوאن به جאی گزאرهی: فאن אلرשد فی خאفھم گزאرهی: خذ بכل مא خאلفه אلعאمة رא قرאر دאد (نאیینی فوאي د אאصول 778-776/4). یכی دیگر אز رאهھ یא כשف علت אجمאع אست یعنی: فقیھאن بر صحت و درستی علت אتفאق نظر دאשته بאשند مאنند אجمאع بر אینכه صغر سن علت وאیت بر مאل صغیر אست. سومین رאه برאی دستیאبی به علت אستنبאط אست כه אین ھمאن تخریج منאط אست כه گونهאی אز אجتھאد در علت אست כه به بیאن نمونهھאیی אز אن به صورت مختصر میپردאزیم. منאسبت وصف ظאھر منضبطی אست כه مظنه حכمت میبאשد. حכم שאرع مستلزم وجود منفعت و یא دفع مفسده אز بندگאن אست مאنند אسכאر خمر כه ممכن אست حכمت אن حفظ عقول بندگאن بאשد و یא مאنند وجوب قصאص نفس به جھت مصلحت حفظ نفوس (שوכאنی.(234 שبه نوع خאصی אز قیאس אست כه فرع میאن دو אصل مردد بאשد زیرא ھر כدאم אز אین אصول دאرאی منאط جدאگאنهאی אست ولی فرع ھر دو منאط رא دאرد مאنند عبدی כه به خطא כשته שود و قیمت אو אز دیهی نفس بیשتر بאשد כه אگر אنسאنیت منאط بאשد دیهی אن نبאید
142 مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 بیשتر אز دیهی نفس (אنسאن אزאد) بאשد و אگر مאلیت منאط بאשد قאتل ضאمن قیمت عبد אست. طرد به معنאی אطرאد و تبعیت אست כه گونهאی אز אستقرאء אست یعنی: چنאنچه وصفی در غאلب موאرد ھمرאه حכم بאשد حכم به دلیل وجود وصف به فرع مسכوت عنه نیز تسری میכند. دورאن ھمאن طرد و عכس אست یع ی:ن وجود حכم به دلیل وجود وصف و אنتفאی אن به دلیل אنتفאی وصف ظن غאلب رא به دنبאل خود دאرد مאنند אب جو כه پیש אز تخمیر مبאح و پس אز אن حرאم אست پس عدم تخمیر علت אبאحه و تخمیر علت تحریم אست. سبر و تقسیم به معنאی אزمאیש و تجزیه אست. سبر در אصطאح אصولی به معنאی אمتحאن نمودن אوصאفی אست כه فقیه אنھא رא گردאوری میכند و بررسی نمودن אین אوصאف כه אیא برאی علیت حכم صאحیت دאرند یא خیر و سپس אلغאء نمودن אوصאفی כه فאقد صאحیت ھستند. تقسیم یعنی: حصر و گردאوری אوصאفی כه שאیسته علت بودن حכم میبאשند אز بین אوصאفی כه אصل مשتمل بر אنھא אست (زحیلی 671). سبر و تقسیم به معنאی گرد אوری אوصאف قאبل تعلیل در אصل و سپس אزمאیש ھر یכ و אز אرزש אندאختن אن برאی تعیین علیت אست (سبحאنی 210). سبر و تقسیم گאھی به صورت قطعی صورت میگیرد مאنند אینכه گفته میשود: عאل م یא حאدث אست و یא قدیم و پس אز אن قدمت عאل م אبطאل میשود تא حدوث אن אثبאت گردد و گאھی به صورت ظنی אست مאنند قیאس ذرت به گندم در ربوی بودن כه پس אز אنحصאر علت אحتمאلی حכم در طعאم بودن قوت بودن و مכیل بودن فقط אحتمאل אخیر حכم میשود. میپذیرفته میשود و به ربوی بودن אن روשن אست כه تنقیح منאط به لحאظ روש بא سبر و تقسیم ھمسאنی دאرد. روש یאفتن علت در تنقیح منאط ھمאن روש سبر و تقسیم אست یعنی: در تنقیح منאط مשترכאت و فوאرق שنאسאیی میשود و سپس فאرقھא حذف میשوند و قدر مשترכ بאقی میمאند (رאزی 217/2 ) ولی به لحאظ مאھوی تنقیح منאط אز سبر و تقسیم متمאیز אست زیرא سبر و تقسیم گونه אی אز تخریج منאط و אستنبאط אست כه فقیه به دنبאل אستحصאل علت אست ھر چند אین علت بر روשی قطعی אستوאر نبאשد و در سאیهی نص به وجود نیאمده بאשد در حאلیכه تنقیح منאط گونهאی אز אستنبאط אست כه بر نص مبتنی אست و فرאیند אستنبאط به صورت قطعی
א«143 محقق میשود. در پאیאن אین بحث אשאرهאی به قیאس مستنبط אلعله میכنیم כه علت حכم در שریعت پاييز 1391 نیאمده אست و عقل אن رא درכ و אستنبאط میכند مאنند سخن پیאمبر כه فرمود: یقضی אلقאضی و ھو غضبאن» پس قאضی در حאل تשویש فכر ھم نبאید حכم صאدر כند (جعفری لنگرودی 440/2 ). אز نظر אمאمیه چنאنچه در אین گونه אز قیאس علت به صورت قطعی אستنبאط שود حجت و در غیر אین صورت אعتبאری ندאرد. چنאنچه در قیאس به صورت قطع אحرאز שود כه جھאت فرع و אصل تאثیری در حכم ندאرد قیאس جلی אست و معتبر אست مאنند قیאس אولویت כه علت حכم در فرع قوی تر אز אصل אست مאنند مאدهی 1218 قאنون مدنی כه مقرر میدאرد: برאی אשخאص ذیل نصب قیم میשود... برאی مجאنین و אשخאص غیر رשید כه جنون یא عدم رשد אن ھא متصل به زمאن صغر אنھא نبאשد پس وאیت ولی قھری پس אز زوאل بאز نمیگردد حאل אگر وصאیت وصی به دلیل حجر منتفی שود و سپس אین علت אز بین برود به دلیل אولویت وصאیت بאز نمیگردد. روش شناسى تنقيح مناط برאی دستیא یب به منאط و אلغאی خصوصیت روש ھאی زیر پیש بینی میשود : 1. שم فقאھت به نظر میرسد گسترهی فכری فقیه و אحאطهی אو به مبאنی فقھی و نیز پیשینیهی אو در אمر אستنبאط قدرتی علمی به אو אرزאنی میכند כه میتوאند منאط حכم رא به دست אورد. میرزאی نאي ینی ضمن تאیید אین مطلب مقرر میدאرد: نمیتوאن אز بیع به سאیر عقود معאوضی تعدی نمود زیرא אلغאی خصوصیت و אستظھאر אینכه منאط حכم معאوضه אست به שم فقیه وאبسته אست (نאیینی منیة אلطאلب 358/3). 2. تنאسب حכم و موضوع ممכن אست فقیه در پאرهאی אز موאرد بא توجه به تنאسب حכم و موضوع به منאط حכم پی ببرد. مرحوم بروجردی در مورد نمאز כسی כه שغلש سفر כردن אست مقرر میدאرد:حرفهی אین שخص خصوصیتی ندאرد כه نمאز אو تمאم بאשد بلכه אز رאه منאسبت حכم و موضوع
) 144 مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 میتوאن אستظھאر نمود כه علت تمאم بودن نمאز تכرאر سفر אست بدون אینכه حیثیت שغلی دخאلتی در حכم دאשته بאשد (بروجردی 166 جאری אست כه שغل אو در سفر אست. بنאبرאین ھمین حכم دربאرهی نمאز כسی وی در جאی دیگر אین عبאرت رא به گونهאی دیگر یאدאوری میכند و بא אستنאد به حدیث «سبعة אیقصرون אلصلوة... وאلتאجر אلذی یدور فی تجאرته من سوق אلی سوق» (حر عאملی 516/5) مقرر میدאرد: به طور قطع میتوאن אدعא כرد כه حכم به مورد روאیت אختصאص ندאرد چه تردد میאن دو بאزאر بאשد یא بאزאرھאی متعدد چه بאزאرھא خאرج אز وطن بאשند یא خیر چه حمل כאא אز دو طرف אنجאم שود یא خیر אز אین بאאتر چه خرید در بאزאر אنجאم שود یא غیر אن و حتی تجאرت نیز خصوصیتی ندאرد و שאمل سאیر مשאغلی میשود כه بא כثرت سفر ھمرאه ھستند و حتی אز بאب تنאسب موضوع و حכم به قطع میتوאن אدعא כرد כه حכم به אכتسאب و حرفه אختصאص ندאرد و שאمل طאب و دאنשجویאنی نیز میשود כه ھر روز یא ھر ھفته مسאفرت میכنند پس سفر جنس برאی שאغل نیست. بא אلغאی تمאم אین خصوصیאت میتوאن به مאכ حכم دست یאفت כه ھمאن تכرאر سفر و رفت و אمد אست (بروجردی 170-3- فھم عرفی.(171 منظور אز אین عرف عرف دقیق و بدون مسאمحه אست ھر چند مאحظه ی אعتبאرאت دقیق عقلی در אن אزم نیست زیرא عرف عאدی به ھیچ وجه توאنאیی تحصیل منאط אحכאم رא ندאرد. میتوאن برאی فھم عرفی به تبאدر אשאره نمود. ممכن אست بتوאن אز روאیت אبی وא د تعدی כرد و مصحح تمאم بودن نمאز عزم بر אقאمت دאنست. ذכر نمאز چھאر رכعتی در روאیت אز بאب مثאل אست و بא אلغאی خصوصیت אین گونه متبאدر میשود כه حכم به ھر عبאدتی گسترש مییאبد כه صحت אن وאبسته به אنقطאع سفر אست (ھمאن 251 ). روשن אست כه در אین روש عنصر عرف אھمیت ویژهאی دאرد زیرא כنאر زدن אوصאف غیر مو ثر و تשخیص אن در گرو فھم عرفی אست. به ھمین دلیل میرزאی نאي ینی عدم אستنאد به تنقیح منאط رא در یכی אز مبאحث نمאز رא فقدאن فھم عرفی میدאند و میگوید: نسبت به אین حכم فھم عرفی بر אلغאی خصوصیت مسאعد نیست (نאیینی כتאب אلصلوة 319). بدیھی אست אینכه عرف خود روשی برאی یאفتن منאط معرفی שود אستمدאد אز عرف برאی یאفتن گسترهی منאط حכم و محدود نبودن אن به مورد نص אست و مقصود توאنمند بودن عرف در
ص( ) پاييز 1391 145 دست یאبی به منאط نیست زیرא بیאن منאط در قلمرو כאرכرد שرع אست. مرحوم سید אحمد خوאنسאری در אین مورد مقرر میدאرد: فھمیدن منאط כאر عرف نیست (خوאنسאری 126/7). روשن אست تنقیح منאط در موאردی אست כه אلغאی خصوصیت جאیز بאשد و چنאنچه موردی خصوصیتی دאשته بאשد כه حכم مختص به אن بאשد تنقیح منאط نאدرست אست. عبאرت אخوند خرאسאنی در مورد אحאدیثی כه در אرتبאط بא مرجحאت بאب تعאرض אمده אست موید אین مطلب אست כه در مقאم فتوی אستدאل به אین אحאدیث خאلی אز אשכאل نیست زیرא به אحتمאل قوی אین אحאدیث به فصل خصومت و برطرف כردن نزאع אختصאص دאرد (אخوند خرאسאنی 329/2). بنאبرאین توسعهی حכم و אلغאی خصوصیت در مورد نصوصی صحیح אست כه ظھور در אختصאص ندאשته بאשند כه در غیر אین صورت بאید به مورد نص אכتفאء نمود. אمאم خمینی در یכی אز مبאحث طھאرت مینویسد: אلغאی خصوصیت تنھא در موردی صحیح אست כه אز نظر عرف אحتمאل خصوصیت ندھیم (خمینی כتאب אلطھאرة 149/3) و نیز در مبحثی אز כتאب אجتھאد و تقلید خود چنین مقرر می دאرد: و دعوی אلغאء אلخصوصیة عرفא مجאزفة محضة لقوة אحتمאل אن یכون لאجتھאد و אلنظر فی אخبאرھم مدخلیة (ھمو אאجتھאد و אلتقلید 28 یعنی: אین אدعאء כه אز نظر عرف میتوאن در אین مورد אلغאی خصوصیت כرد گزאفهאی بیש نیست زیرא אحتمאل قوی میدھیم כه برאی אجتھאد و אعمאل نظر نمودن در روאیאت אیשאن دخאلتی بאשد. بא توجه به אین نכته میتوאن אستظھאر نمود כه تنقیح منאط در אحכאم مخصوص به پیאمبر ( و אي مه معصومین (ع) روא نیست زیرא אز مختصאت معصوم אست אز אین رو عאمهی مجلسی پس אز نقل مضمون یכ روאیت دربאرهی چگونگی لبאس پوשیدن صאحب عزא مقرر میدאرد: אنچه پیאمبر אنجאم دאد אز ویژگیھאی ھمאن وאقعه بوده אست و خصوصیت در אن وאقعه ظھور دאرد بنאبرאین نمیتوאن در אین مورد به پیאمبر تאسی نمود (مجلسی 269/78). نمونه هايى از تنقيح مناط 1. אز موאردی כه وجود نجאست در لبאس نمאزگزאر بخשیده שده אست نجאست لبאس زنی אست כه مربی כودכ אست و فقط یכ لبאس دאرد و لبאسש به وאسطهی بول כودכ نجس שده אست (حر عאملی 1004/2). שھید ثאنی مرد مربی رא نیز به אن حכم ملحق میכند و אدאمه میدھد כه ھرچند نص در
146 مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 مورد زن אست ولی تعمیم אن بھتر אست و ھمچنین כسی כه سرپرستی بیש אز یכ כودכ بא אوست نیز به אین حכم ملحق میשود (שھید ثאنی 204/1). 2. שیخ طوسی معتقد אست אب در אثر مאقאت بא ذرאت نجאست- مאنند سرسوزنی אز خون و غیر אن- نجس نمیשود و بخשیده שده אست) طوسی אلمبسوط ( 542/2. در אین مورد رאوی אز אمאم ھفتم (ع) در مورد مردی می پرسد כه אز بینیאש خون אمد و قطرهی כوچכی אز אن خون به ظرف אو אصאبت כرد אیא وضوء אز אن ظرف صحیح אست אمאم (ع) میفرمאیند : אگر چیزی در אب مשخص نبود وضوء אשכאل ندאرد ولی אگر مשخص بود بא אن אب وضو نگیرد (כلینی 74/3). زمאنی כه به שیخ אیرאد میשود כه مورد روאیت خون بینی אست چگونه حכم رא به سאیر موאرد تسری میدھد مرحوم بحرאنی در مقאم پאسخ بیאن میدאرد כه אگر אحכאم مخصوص خصوصیאت وقאیع و مשخصאت خאرجی אنھא بאשند به ندرت میتوאن در فقه حכم כلی پیدא نمود لذא در אین مورد نیز حכم به سאیر אفرאد خون تعدی میכند و אین אز بאب تنقیح منאط אست (بحرאنی 332-329/1). 3. مرحوم بحرאنی بא אستدאل به אین فقره אز روאیت فوق כه «אگر مשخص بود بא אن אب وضوء نگیرد» معتقد אست אز بאب تنقیح منאط אب مضאف در אثر مאقאت بא نجس نجس میשود و خصوصیت مورد در حכم دخאلتی ندאرد (ھمאن 392/1). 4. אحאدیث و אخبאری כه در مورد جوאز غسل אرتمאسی אمده אست در خصوص غسل جنאبت אست مאنند حسنهی حلبی (כلینی 44/3) - و فقھאء אین حכم رא אز بאب تنقیح منאط قطعی به بقیهی غسلھא تعدی دאده אند (بحرאنی 79/3). 5. אگر لبאس שخصی به אبی مאقאت نمאید כه بא אن אب אستنجאء نمودهאند و אب אستنجאء به لبאس אو بریزد لبאس אو نجس نمیשود و بنאبر تنقیح منאط خصوصیت لبאس در אین حכم دخیل نیست و אین حכم بر غیر لبאس نیز تعدی میכ د)ن حכم نیست. ھمאن 469 و 486 ) زیرא لبאس منאط 6. روשن אست כه مسلمאنאن אز بیع غرری نھی שدهאند. وحید بھبھאنی معتقد אست כه ھر غرری ممنوع אست و بیع خصوصیتی ندאرد تא تאثیر گذאر در حכم بאשد (485 526). 7. سید میر عبدאلفتאح مرאغی معتقد אست: تنقیح منאط مستند قאعدهی فقھی: כل שیء א یعلم אא م ن ق ب ل אلمدعی یقبل قوله فیه אست زیرא روאیت زرאره (حر عאملی 596/2 ) فقط در
) پاييز 1391 147 مورد حیض زنאن אست و حכم به مورد روאیت אختصאص ندאرد (حسینی مرאغی 620/2) و بא אلغאی אوصאف غیر مو ثر (عאدت زنאن) به منאط حכم میرسیم. 8. بدیھی אست כه زمین بא אحیאء به تملכ אحیא כننده در میאید و אز بאب تنقیح منאط אنچه در زمین אست به وسیلهی حیאزت به تملכ در میאید (אنصאری כتאب אلخمس 375 بنאبر אین بא אلغאی خصوصیت حכم به سאیر אجزאی زمین نیز تسری دאده میשود. 9. در صحیحهی زرאره אز אمאم بאقر (ع) نقل שده אست כه بא سه قطعه سنگ میتوאن אستنجאء نمود (طوسی אאستبصאر 55/1) ولی שیخ אنصאری معتقد אست כه عאمهی حلی تכرאر و אستفאده אز سه قطعه سنگ رא در حכم غیر مو ثر میدאند و بر אین بאور אست כه زوאل غאي ط منאط حכم אست ھرچند אین عمل به صورت متصل אنجאم گیرد. (אنصאری כتאب אلطھאرة ( 464-463/1.10.11 بنא به صحیحهی عمر بن یزید אگر כسی مفلس שود در حאلی כه چندین طلبכאر دאرد כسی כه عین مאلש موجود אست میتوאند אن رא بردאرد (طوسی אאستبصאر 8/3) و صאحب جوאھر معتقد אست: میتوאن אز بאب تنقیح منאط حכم رא به موردی تسری دאد כه مستאجر مفلس שود و به אین حכم שود כه موجر میتوאند אجאره رא فسخ نمאید پس در אینجא אز بאب تنقیح منאط منאفع به אعیאن ملحق שده אست. (نجفی 296/25-309) بنאبر روאیאت (طوسی تھذیب אאحכאم 124/4) אگر כאفر ذمی زمینی رא אز مسلمאنی بخرد بאید خمس אن رא پردאخت כند و بنאبر تنقیح منאط مאכ אنتقאل مאل אز مسلمאن به כאفر ذمی אست و تفאوتی میאن زمین و سאیر אموאل نیست (نجفی 65/16). 12. فقھאء در אین مسאله כه אقאمت قطع כنندهی سفر אست نصوصی رא مورد توجه قرאر دאدهאند כه سخن אز مכאری (כرאیه دھنده حیوאن) אست (حر عאملی 515/5). مرحوم بروجردی معتقد אست כه مستفאد אز حدیث אین אست כه حכم مذכور אز אن جھت برאی مכאری ثאبت אست כه وی כثیرאلسفر אست و سفر כאر אو میبאשد و بא مسאفرאن عאدی متفאوت אست پس میتوאن بא אلغאی خصوصیت حכم رא به ھر فردی تسری دא. כه دאرאی אین وضعیت میبאשد (بروجردی 187). موارد تنقيح مناط غير معتبر אز دیدگאه قאي لین به تنقیح منאط در موאرد زیر تنقیح منאط فאقد אعتبאر אست:
148 مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 1. אخوند خرאسאنی در بحث تعאدل و ترאجیح بא אستنאد به مقبولهی عمر بن حنظله (כلینی 54/1) مقرر میدאرد: אستدאل به אین روאیت برאی وجوب ترجیح در مقאم אفتאء خאلی אز אשכאل نیست زیرא אحتمאل قوی میدھیم כه אین אمر به جھت برطرف כردن خصومت به حכومت אختصאص دאשته بאשد چنאن כه مورد روאیت نیز ھمین אست پس تسری אز مورد روאیت به سאیر موאرد- مאنند مقאم אفتאء- نאدرست אست زیرא برطرف نمودن خصومت به وسیلهی حכومت در صورت تعאرض دو حכم بدون ترجیح ممכن نیست پس دلیلی برאی تنقیح منאط وجود ندאرد (אخوند خرאسאنی 392/2). 2. محقق مذכور می אفزאید: ممכن אست گفته שود مرجحאت به موאرد منصوص (مאنند אصدقیت و אوثقیت) אختصאص ندאرد و منאط عبאرت אز ھر אمری אست כه مא رא به وאقع نزدیכ כند و تعلیل به אینכه خبر مשھور שכی در אن نیست حאכی אز אین אست כه علت مرجح بودن שھرت نزدیכی אن به وאقع אست. وی میאفزאید: אین ھא درست نیست زیرא دلیلی وجود ندאرد כه ھمهی مאכ ھمین جھت אست زیرא אحتمאل می دھیم خصوصیت אن چیز در مرجح یא حجت بودنש دخאلت دאשته بאשد (ھمאن 398/2). 3. אمאم خمینی مقرر می دאرد: نمیتوאن به وسیلهی تنقیح منאط حجت بودن قضאوت فقیه رא در שبھאت حכمیه به حجیت فتوאی فقیه در غیر بאب قضאوت تسری دאد زیرא قضאوت دאرאی خصوصیتی אست כه در אفتאء وجود ندאرد و אن بر طرف שدن مשאجره میאن دو نفر بא وجود نفر سومی אست כه כאمש فصل אلخطאب بאשد (خمینی כتאب אلطھאرة 181/3-182). 4. אمאم خمینی مقرر میدאرد: سرאیت دאدن حכم אز لقطه به غیر אن درست نیست زیرא عرف بא אین כאر مسאعد نیست (خمینی אلمכאسب אلمحرمة 272/2). گسترهی عمل به تنقيح مناط כאربرد تنقیح منאط در فروعאت فقھی فرאوאن אست ولی به نظر میرسد אین אمر در אحכאم تعبدی به دلیل توقیفی بودن אنھא به ندرت אتفאق میאفتد ولی در معאمאت به خאطر عرفی بودن אنھא نمود بیשتری دאرد. در مسאیل فقھی כه جنبهی אجتمאعی دאرند و نאظر بر تنظیم روאبط صحیح و عאدאنهی میאن אحאد جאمعه بر مبنאی אخאق حسنه میبאשند بھرهوری אز تنقیح منאط بیשتر אست به ویژه در مسאیل مستحدثه כه سאبقهی כمتری در نصوص و روאیאت دאرند
س 149 و فقیه به منظور پאسخ چאرهאی جز אستنאد به אن ھא ندאرد برאی مثאل میتوאن بא אستنאد به אیهی پاييز 1391 «ف א ن ل م ت ف ع ل وא ف א ذ ن وא ب ح ر ب م ن אلل ه و ر س ول ه و א ن ت ب ت م ف ل כ م ر و و ت ظ ل م ون» (بقره: 279 ) علت حرمت ربא رא حرمت ظلم دאنست. א م و אل כ م א ت ظ ل م ون و א אمאم خمینی در مورد אین אیه مقرر میدאرد: دریאفت زیאدی אز نظر שאرع ظلم אست و حכمت حرمت ربא مفאسد אقتصאدی אجتمאعی و سیאسی فرאوאنی אست כه بر אن مترتب אست و אین مفאسد در ھمهی موאرد אن جאری אست אز אین رو حیلهی در بאب ربא بאطل אست و در אین אمر عقאیی تכیه بر روאیאت برאی جوאز حیله در ربא دور אز صوאب אست (خمینی כتאب אلبیع.(415 406/2 تنقیح منאط در مسאیل جدید - مאنند خسאرت تאخیر تאدیه جبرאن כאھש قدرت خرید محאسبهی مھریه به نرخ روز و مسאیل بאنכی- قאبل אعمאل אست و فقیه میتوאند بא قدرت אجتھאد و אستنبאط در אمور כאن جאمعه אن رא مورد توجه قرאر دھد و بא אین نگرש تحول نوینی در مسאیل אقتصאدی محقق میשود. نتيجه در سده ھאی نخستین כאربرد وאژهی تنقیح منאط بسیאر כم بود و שכل گیری אن به سدهی پنجم قمری میرسد. אین وאژه نخست در אثאر אھل سنت مورد אستنאد قرאر گرفت כه دستهאی אز אنھא אز אن به אستدאل و سאیرین אن رא گونهאی אز قیאس دאنستند. به دنبאل אستفאده ھאی فرאوאن و غیر ضאبطهمند אز قیאس مخאلفین قیאس بر אن שدند به جאی אستفאده אز وאژهی علت אز وאژهی منאسبتری ھمچون منאط אستفאده כنند تא موھم قیאس نبאשد. אز دیدگאه אمאمیه بא تغییر نیאزھאی مردم و پیچیده שدن אنھא به ویژه مسאیلی כه אز پیשینهی تאریخی بھره مند نبودند אحسאس نیאز به دستیא یب به منאط אحכאم ضروری بود. وאژهی تنقیح منאط نخستین بאر در مכتب حل ه و توسط عאمهی حل ی אرאي ه שد ھرچند بא وאژگאن دیگری ھمچون אلغאی فאرق یא אلغאی خصوصیت بאرھא مورد بھره بردאری فقیھאن پیש אز وی قرאر گرفته بود. در دستیא یب به منאط تمیز אوصאف و مאزمאت مو ثر در حכم אز سאیر אوصאف به שم فقאھت توجه به تنאسب موضوع و حכم و ھمچنین فھم دقیق و خאلی אز مسאمحهی عرفی نیאزمند אست. مبنאی אحכאم שرعی بر رعאیت مصאلح אست و אین مصאلح אموری خفی ھستند כه به
150 مطالعات اسلامي- فقه و اصول شمارة 90 אجمאل برאی مא معلوم אست. אن زمאن כه سخن אز כשف אحכאم به میאن میאید تعبد به معنאی אبتنאی بر نص و نه علت عقلی ھموאره مورد توجه فقیه אمאمی אست. فقیھאن אمאمیه بא نفی تعبدگرאیی محض و نفی تعلیلگرאیی אفرאطی به تعلیل میאنه و معتدل بر אسאس تفقه در نصوص جمع میאن אنھא و אجتھאد در تفسیر نص گرאییدهאند. אتخאذ روש ھאیی چون قیאس منصوص אلعله قیאس אولویت و تنقیح منאط مھمترین שیوهھאی تعلیلگرאیی در فقه אمאمیه אست. تنقیح منאط قطعی به معنאی ترאשیدن و כنאر زدن אوصאف غیر موثر و تعلیل حכم به وصف موثر مورد تאیید אمאمیه אست. تنقیح منאط כשف علت به صورت قطعی در سאیه نص אست و אز نظر אمאمیه در אعتبאر אن تردیدی نیست و אنچه אز ظوאھر عبאرאت گروھی אز فقیھאن مبنی بر بی אعتبאری אن به چשم میخورد به ظنی بودن כשف אשאره دאرد כه عدم حجیت אن مورد وفאق אست. فرאیند אستنبאط به صورت ظنی و بدون توجه به نص تخریج منאط אست و אز منظر אمאمیه אعتبאر אن مورد تردید אست. عאوه بر قطعی بودن تنقیح منאط بאید در مورد نصوصی صورت گیرد כه در אختصאص ظھور ندאשته بאשند نه مאنند روאیאت مربوط به مختصאت نب ی (ص) پس تنقیح منאط گونهאی אز אستنبאط אست כه دستیא یب به منאط رא به دنبאل دאرد نه אینכه منאط صرאحتא در روאیت ذכر שده بאשد כه אین ھمאن تحقیق منאط یא قیאس منصوص אلعله אست. نمونهھ یא فرאوאنی אز تنقیح منאط در مسאي ل و فروعאت فقھی وجود دאرد ھرچند در پאرهאی موאرد אز بאب تسאمح אز אن به אلغאی خصوصیت تعبیر میשود. אعتبאر تنقیح منאط ھمسאن بא אعتبאر ظوאھر אست و دستیא یب به منאط بא تمسכ به عאم یא مطلق برאبری میכند و אز אین رو منאسب ترین جאیگאه برאی אن مبאحث אلفאظ אست. منابع אخوند خرאسאنی محمد כאظم كفاية الا صول دאرאلכتب אאسאمیة تھرאن 1366. אمدی سیف אلدین الاحكام فى أصول الاحكام אلمכتب אאسאمی دمשق 1402 ق. ھمو כتאب אلصلوة محمد تقی אملی بی نא تھرאن 1371. אبن אمیر אلحאج محمد التقرير و التحبير بینא بیروت 1996 م. אبن تیمیه אحمد بن عبدאلحلیم المسودة فى أصول الفقه مכتبة אلمدنی قאھره بی تא.
پاييز 1391 אبن منظور محد بن مכرم لسان العرب نשر אدب אلحوزة قم 1405 ق. אبن ھשאم عبدאالله بن یوسف مغنى البيب دאر אلعلم قم 1376. אنصאری مرتضی فراي د الاصول אسمאعیلیאن قم 1360. ھمو كتاب الخمس دفتر تبلیغאت אسאمی قم 1386. ھمو كتاب الطهارة مجمع אلفכر אאسאمی قم 1389. بحرאنی یوسف الحداي ق الناضرة مو سسة אلنשر אאسאمی قم. 151 بروجردی سید حسین البدر الزهر فى صلوة الجمعة و المسافر حسین علی منتظری بی جא بی تא. پאכتچی אحمد دايرة المعارف بزرگ اسلامى مرכز دאیرة אلمعאرف بزرگ אسאمی تھرאن.1367 جعفری لنگرودی محمد جعفر دانشنامه حقوقى אمیر כبیر تھرאن 1376. جوھری אسمאعیل صحاح اللغة دאر אلعلم بیروت بی تא. حאכم نیשאبوری محمد المستدرك على الصحيحين دאر אلכتب אلعلمیة بیروت 1411 ق. حر عאملی محمد بن حسن وساي ل الشيعة دאر אحیאء אلترאث אلعربی بیروت بی تא. حسینی مرאغی سید عبدאلفتאح العناوين الفقهية موسسة אلنשر אאسאمی قم 1417 ق. خאف عبدאلوھאب علم أصول الفقه دאر אلقلم قאھره 1956 م. خمینی אمאم روح אالله تهذيب الاصول مو سسهی تنظیم و نשر אثאر אمאم خمینی قم 1381. ھمو كتاب البيع بی نא قم 1410 ق. ھمو كتاب الطهارة مو سسهی تنظیم و نשر אثאر אمאم خمینی قم 1381. ھمو المكاسب المحرمة אسمאعلیאن قم 1368. خوאنسאری سید אحمد جامع المدارك אسمאعلیאن قم 1364. خویی سید אبوאلقאسم الا جتهاد و التقليد دفتر تبلیغאت אسאمی قم 1410 ق. ھمو كتاب الحج (تعلیقة אلمنھج אحכאم אلحج) بی جא بی تא. ھمو مصباح الفقاهة محمد علی توحیدی تبریزی אنصאریאن قم 1374. رאزی فخر אلدین المحصول فى علم أصول الفقه مو سسة אلرسאلة بیروت 1412 ق. زحیلی وھبه اصول الفقه الا سلامى دارالفكر دمשق 1406 ق. زرכשی محمد البحر المحيط فى أصول الفقه دאر אلכتب אلعلمیة بیروت 1421 ق.
152 مطالعات اسلامي- فقه و اصول سبحאنی جعفر مصادر الفقه الا سلامى و منابعه بیروت دאر אאضوאء بیروت 1419 ق. سرخسی محمد اصول سرخسى دאر אلכتب אلعلمیة بیروت 1414 ق. שبلی محمد مصطفی اصول الفقه الا سلامى بیروت دאر אلھدنة بیروت بی تא. שوכאنی محمد إرشاد الفحول مو سسة אلכتب אلثقאفیة 1412 ق. שھید ثאنی زین אلدین بن علی الروضة البهية علمیه אسאمیه تھرאن 1360. صدر سید محمد بאقر شرح العروة الوثقى مجمع שھید صدر قم 1408 ق. طوسی محمد بن حسن الا ستبصار دאر אلכتب אאسאمیة تھرאن بی تא. ھمو تهذيب الاحكام بیروت 1401 ق. ھمو المبسوط فى الفقه الامامية چאپ سنگی 1271 ق. عرאقی ضیאء אلدین نهاية الا فكار مو سسة אلنשر אאسאمی قم 1405 ق. عאمهی حلی حسن بن یوسف قواعد الاحكام مو سسة אلنשر אאسאمی قم 1413 ق. غزאلی محمد المستصفى دאرאلכتب אلعلمیة بیروت 1417 ق. فאضل تونی مא عبدאالله الوافية فى اصول الفقه مجمع אلفכر אאسאمی قم 1412 ق. شمارة 90 فیروز אبאدی محمد بن یعقوب القاموس المحيط دאر אحیאء אلترאث אلعربی بیروت 1991 م. כאשف אلغطאء جعفر كشف الغطاء دفتر تبلیغאت אسאمی قم 1377. כلینی محمدبن یعقوب اصول كافى سید محمد جوאد مصطفوی دفتر نשر فرھنگ אھل بیت بی تא. مجلسی محمد بאقر بحارالانوار دאر אلכتب אאسאمیة تھرאن 1387. محقق حلی جعفر المعتبر فى شرح المختصر مو سسة سید אلשھدאء قم 1364. مظفر محمد رضא اصول الفقه دאر אلتفسیر قم 1380. نאیینی محمد حسین فواي د الاصول محمد علی כאظمی خرאسאنی مو سسة אلنשر אאسאمی 1404 ق. ھمو منية الطالب فى شرح المكاسب موسی نجفی خوאنسאری مو سسة אلنשر אאسאمی قم 1418 ق. نجفی محمد حسن جواهر الكلام دאرאلכتب אאسאمیة تھرאن 1367. نرאقی אحمد عواي د الا يام مכتبة بصیرتی قم 1408 ق.
پاييز 1391 153 وحید بھبھאنی محمد بאقر حاشية الفاي دة و البرهان مو سسة אلعאمة אلمجد אلوحید אلبھبھאنی قم 1407 ق. یزدی سید محمد כאظم العروة الوثقى دאرאلכتب אאسאمیة تھرאن 1358.