Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software For evaluation only. وزارت جهاد کشاورزي سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزي موسس

Transcription

1 وزارت جهاد کشاورزي سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزي موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر بخش تحقیقات غلات برنامه راهبردي تحقیقات گندم آبی و دیم کشور فصل اول تا سوم تدوین و نگارش: محمد رضا جلال کمالی هرمز اسدي توحید نجفی میرك بهمن ماه 185 ١

2 مسي ول تدوین برنامه: محمد رضا جلال کمالی دبیرکمیته تدوین برنامه: هرمز اسدي کمیته اصلی: محمد رضا جلال کمالی هرمز اسدي و توحید نجفی میرك کمیته به نژادي: مسي ول گودرز نجفیان اعضاء کمیته: توحید نجفی میرك اشکبوس امینی مظفرروستایی محسن اسماعیل زاده مجتبی وهاب زاده امیر یزدان سپاس کیومر ث نظري فرزاد افشاري سیروس محفوظی بهزاد سرخی منوچهر خدارحمی فرشاد بختیار و حسین عسکري کمیته به زراعی: مسي ول زهرا خادمی اعضاء کمیته: حمید رضا شریفی هاشم رحمتی غلامحسین رنجبر ایرج اسکندري فاطمه اسدي محمد رضا مهرور سیروس محفوظی هرمز اسدي و مهدي حبیبی و محمد علی باغستانی (یک جلسه) کمیته اقتصادي - اجتماعی: مسي ول هرمز اسدي اعضاء کمیته: محمد زاد غلامرضا فروهش تهرانی سید مهدي حبیبی و مصطفی محمودي مسي ول مجتبی وهاب زاده کمیته بذر: سیمین فرد محسن تواضع و قیصر عزیز پور اعضاء کمیته: * با مشارکت کلیه محقیقن و کارشناسان گندم در موسسات تحقیقاتی مراکز تحقیقاتی و سازمان هاي جهاد کشاورزي استانها ٢

3 فصل اول : کلیات و مبانی نظري تحقیق 1-1- کلیات 1-2- مبانی نظري تحقیق فصل دوم: بررسی وضعیت موجود گندم آبی ودیم ایران وجهان 2-1- بررسی وضعیت گندم از دیدگاه اهداف توسعه برنامه چهارم: 2-2- بررسی گندم از دیدگاه اقتصادي: سطح زیرکشت گندم جهان وایران: تولید گندم در جهان وایران: عملکرد گندم در جهان وایران: واردات گندم در جهان وایران: صادرات گندم در جهان: میزان مصرف بذري گندم میزان عرضه وتقاضاي فعلی و پیش بینی تقاضا گندم براي آینده توام با الگوي مصرف عرضه و مصرف سرانه گندم برآورد تقاضا جایگاه آینده گندم در الگوي مطلوب عرضه مواد غذایی در افق سال 1400 هجري شمسی ٣

4 پتانسیل وشرایط موجود درآمدزایی وارزآوري گندم قیمت تضمینی گندم هزینه تولید گندم درآمد تولید گندم پتانسیل درآمدزایی محصول گندم 2-- تولید گندم از دیدگاه مناطق کشاورزي 2-4- تولید گندم از دیدگاه نظامهاي تولید: اشکال مختلف بهره برداري و نظامهاي تولید تعداد بهره برداري سطح کاشت وتولید گندم برحسب وسعت اراضی زراعی: تعداد بهره بردار سطح کاشت وتولید گندم برحسب وضعیت سنی: فصل سوم: تحقیقات گندم ودستاوردهاي حاصله در ایران وجهان -1- بررسی قابلیت ها وپتانسیل هاي موجود در کشور منابع خاك کشور امکانات بالقوه براي افزایش عملکرد گندم آبی در اقلیم هاي مختلف اقلیم گرم و مرطوب سواحل دریاي خزر( I ( Zone اقلیم گرم و خشک جنوب ) II (Zone اقلیم معتدل III) ( Zone اقلیم سرد IV) ( Zone - امکانات بالقوه افزایش عملکرد گندم دیم در اقلیم هاي مختلف -1- اقلیم خیلی سرد اقلیم سرد معتدل ٤

5 -1--- اقلیم گرم -1-4 ظرفیت هاي فنی و زراعی موجود -2- پیشینه تحقیقات گندم و توصیه هاي تحقیقاتی اراي ه شده: خلاصه سوابق ودستاوردهاي تحقیقات گندم در جهان خلاصه سوابق و دستاورد هاي تحقیقات گندم در ایران دستاوردهاي تحقیقات به نژادي گندم کشور دستاوردهاي تحقیقاتی گندم در سال هاي قبل از 120 تا دستاوردهاي تحقیقات گندم در سال هاي دستاوردهاي تحقیقاتی گندم در سال هاي دستاوردهاي تحقیقاتی گندم در سال هاي دستاوردهاي تحقیقاتی گندم در سال هاي دستاوردهاي تحقیقاتی گندم در سالهاي 179 الی دستاوردهاي تحقیقات به زراعی گندم تولید بذور گندم تحقیقات اقتصادي اجتماعی گندم در گذشته وتوصیه هاي تحقیقاتی اراي ه شده -- بررسی تحقیقات دردست اجرا ي گندم موسسات تحقیقاتی --1- موسسه تحقیقات اصلاح وتهیه نهال وبذر-گندم آبی --2- موسسه تحقیقات کشاورزي دیم کشور - گندم دیم --- موسسه تحقیقات خاك وآب --4- موسسه تحقیقات فنی ومهندسی کشاورزي --5- دفتر بررسی هاي اقتصادي طرح هاي تحقیقاتی کشاورزي --6- مرکز تحقیقات و بررسی مساي ل روستایی موسسه پژوهش هاي برنامه ریزي و اقتصاد کشاورزي --8- مرکزملی تحقیقات شوري کشور ٥

6 فصل اول کلیات و مبانی نظري تحقیق 1-1- کلیات: با توجه به روند رو به افزایش جمعیت جهان و محدودیت منابع موجود در بخش کشاورزي نظیر اراضی زراعی و منابع آب می توان پیش بینی کرد که در سالهاي آینده ابزار رقابت هاي جهانی براي تسلط بر دیگران تنها به توسعه تسلیحات نظامی محدود نمی شود بلکه غذا نیز بعنوان یک ابزار راهبردي در تغییر نظام هاي سیاسی و خطوط جغرافیایی کشورها نقش مهمی ایفا خواهد نمود. در آینده اي نه چندان دور غذا و مجموعه امکانات مورد نیاز براي دستبابی به آن عامل اصلی مرزبندي بین جوامع غنی و فقیر پیشرفته و عقب مانده و اساسی ترین وسیله براي تسلط جهانی خواهد بود. گندم گیاهی است Thell.) (Triticum aestivum.l em. در محیط هاي مختلف در سراسر جهان کشت می شود و در حقیقت در بین محصولات غلات بیشترین و وسیع ترین سازگاري را به شرایط متفاوت اقلیمی دارا می باشد و کشت و کار آن بیش از ده هزار سال قبل از میلاد شروع شده است. امروزه این گیاه در سراسر دنیا از کرانه هاي قطبی تا حوالی استوا کشت می شود و تقریبا %16 از زمینهاي زراعی دنیا را اشغال نموده است. گندم یک محصول فصل خنک است ولی در اقلیم هاي کشاورزي مختلف به عمل می آید. تولید گندم در مناطقی با عرض جغرافیایی بین 0 و 60 درجه شمالی و 27 و 40 درجه جنوبی متمرکز می باشد. درجه حرارت حداقل براي رشد گندم حدود تا 4 درجه سانتیگراد بهینه 25 درجه سانتیگراد و حد اکثر 0 تا 2 درجه سانتیگراد می باشد. سطح زیر کشت گندم از سایر محصولات زراعی بیشتر است و دانه گندم غذاي اصلی و شماره یک در میان محصولاتی است که دانه آنها مستقیما به عنوان غذا توسط انسان مصرف می شود. تولید گندم نیز از کلیه محصولات دیگر از جمله: برنج ذرت و سیب زمینی بیشتر می باشد (١٩٨٧.(Heyne, میزان تولید گندم در جهان طی سالهاي 1990 تا میلیون تن تا بین میلادي متغیر بوده است که حداقل آن در سال 1994 به مقدار 527 میلیون و حداکثر آن در سال 2004 به مقدار 610 میلیون تن رسید. سطح زیر کشت گندم در دنیا نیز طی سالهاي مذکور از 207 میلیون هکتار تا 21 میلیون هکتار متغیر بوده است که کمترین و بیشترین آن بترتیب مربوط به سالهاي و می باشد. اگرچه سطح زیرکشت گندم طی سال هاي اخیر کاهش یافته ولی میزان تولید آن نه تنها کاهش نداشته بلکه افزایش ٦

7 نیز نشان داده است. این در حالی است که میزان عملکرد گندم در جهان طی سالهاي مذکور (1990 تا 2005) همواره رو به افزایش بوده و میزان آن از کیلوگرم درهکتار تا میزان کیلوگرم درهکتار (درسال 2004 ) افزایش یافته است. بنابراین عامل اصلی افزایش تولید گندم در جهان افزایش عملکرد در 1960 واحد سطح بوده است. این افزایش عملکرد از دهه با وقوع انقلاب سبز شروع شده و تا به امروز ادامه داشته است. از عوامل مهم و مو ثر در موفقیت انقلاب سبز می توان به توسعه واریته هاي گندم نیمه پا کوتاه کود پذیر پر محصول و مقاوم به بیماري زنگ زرد سیستم بین المللی آزاد و بدون محدودیت تحقیقات گندم مبتنی برمبادله مواد ژنتیکی سرمایه گذاري کلان در تامین نهاده ها نظیر کودهاي شیمیایی آبیاري امور زیر بنایی حمل و نقل و سرانجام اراده سیاسی قوي در بسیاري از کشورهاي در حال توسعه اشاره نمود که موجبات 2005 نیل به خودکفایی غذایی را فراهم آورده است. در سال میلادي در بین کشورهاي جهان با کشور هند %12/2 سطح زیر کشت 26/5 میلیون هکتار گندم به تنهایی حدود از سطح زیر کشت گندم جهان را به خود اختصاص داده است. پس از کشور هند فدراسیون روسیه با بیش از 2 جمهوري خلق چین با 2 وایالات متحده آمریکا با 20 میلیون هکتار از نظر سطح زیر کشت در مقامهاي بعدي قرار گرفته اند. تولید جهانی گندم در سال 2005 نسبت به سال قبل( 2004 ) دو درصد کاهش نشان داده است. البته تغییرات میزان تولید در همه کشورها یکنواخت نبوده است در کشورهاي کانادا مکزیک ایران روسیه اکراین قزاقستان چین پاکستان آفریقاي جنوبی و استرالیا تولید گندم افزایش داشته است در حالی که کشورهاي عضو اتحادیه اروپا مراکش الجزایر ترکیه برزیل و آرژانتین با کاهش تولید گندم نسبت به سال قبل مواجه بودند. تولید گندم در آمریکا نیز دو درصد کاهش داشت که یکی از دلایل عمده آن کاهش بیش از حد بارندگی در پاییز بود که منجر به کاهش سطح زیر کشت گندم زمستانه شد. افزایش و کاهش بیش از حد بارندگی بترتیب در شرق و غرب اروپا نیز باعث کاهش ده درصدي تولید گندم در سال 2005 در این کشورها گردید.از نظر میزان تولید در سال گندم مذکورکشور جمهوري خلق چین با تولید 97 میلیون تن در مقام اول وکشورهاي هند با تولید 72 میلیون تن آمریکا با 57 میلیون تن و روسیه با میلیون تن در مقامهاي بعدي قرارگرفته این چهار کشور و جمعا درصد کل تولید گندم جهان را تولید نمودند. 119 حجم صادرات گندم در سال 2004 در جهان حدود میلیون تن (حدود %19 کل تولید جهانی گندم) بود و 52 %صادرات گندم در اختیارسه کشور آمریکا با 1/5 کانادا با 15/1 وفرانسه با 14/9 میلیون تن میباشد. این ٧

8 امر بزرگترین نقطه ضعف در جهت تشدید و استمرار وابستگی و خدشهدار نمودن استقلال اقتصادي و مکانیزم باز دارنده در کنترل میزان تولید گندم با ابزارهاي اقتصادي در سایر کشورها محسوب میگردد. و مبین این است که: اولا: گندم یک کالاي تجارتی و رایج بین همه کشورهانمی باشد ثانیا: این کشورها داراي ظرفیت ها و شرایط خاصی براي تولید گندم می باشند. ثالثا: این کشورها با توجه به استفاده از ابزارهاي مناسب تجارت قادر به کنترل تولید در کلیه کشورهاي تولید کننده می باشند. کشورهاي جمهوري خلق چین با 8/ میلیون تن ایتالیا با 6/5 میلیون تن مصر با 5/8 میلیون تن ژاپن با 5/5 میلیون تن الجزایر با 5 میلیون تن عمده کشورهاي وارد کننده گندم در سال 2004 میلادي بودند. بررسی وضعیت کشورهاي وارد کننده گندم طی سالهاي گذشته نشان میدهد که تغییرات چشمگیري در میزان و رتبه کشورها در واردات گندم رخ داده است. می توان تغییرات در این کشورها را به سه گروه عمومی تقسیم بندي نمود: - گروه اول: کشورهایی که مقدار واردات آنها طی 15 سال گذشته تقریبا ثابت بوده است این امر بدین معنی است که تولید گندم در این کشورها مورد توجه نبوده لیکن مصرف را کنترل نموده اند. از جمله این کشورها میتوان به ژاپن و ایتالیا اشاره نمود. - گروه دوم: کشورهایی که واردات آنها طی مدت 15 سال گذشته افزایش یافته است این امر از یک طرف میتواند نشان دهنده کم توجهی به تولید گندم و از طرف دیگر افزایش مصرف باشد. از گروه این کشورها میتوان به برزیل و الجزایر اشاره نمود. - گروه سوم: کشورهایی که با تلاش وتنظیم و اجراي برنامه هاي فنی علمی و اجرایی توانسته اند واردات گندم را کاهش دهند. از جمله این کشورها میتوان به روسیه پاکستان و ایران اشاره نمود. میزان واردات گندم ایران از سال 170 تا 18 بین 222 و 6577 هزار تن متغییر بوده که بیشترین آن مربوط به سال به 222 ( هزار تن ( می باشد. این رقم در سال 18 هزارتن رسیده است که یک کاهش 94 درصدي را نسبت به سال پایه (170) نشان می دهد و بالاخره در سال 18 وزارت جهاد کشاورزي با یکار گیري بخشی از نتایج موجود تحقیقات اعمال سیاستهاي مناسب واجراي مدیریت صحیح توانست میزان واردات گندم کشور را به مرز صفررسانده و جشن بزرگ خودکفایی را به ملت ایران هدیه نماید. ٨

9 لازم به ذکر است که در کنار تلاش براي افزایش عملکرد گندم اراي ه یک الگوي مناسب عرضه و مصرف مواد غذایی براي افق سال 1400 هجري شمسی با هدف رفع نارسایی هاي الگوي فعلی نیز ضروري به نظر می رسد. در خصوص تنظیم مواد غذایی مصرفی براي یک جامعه می توان دهها الگوي مطلوب بسته به عادات غذایی جامعه شرایط اقلیمی پتانسیل تولید و... اراي ه نمود به طوریکه بتواند نیازهاي تغذیه اي جامعه را از نظر کمی و کیفی برآورده سازد. دلیل انتخاب افق بلند مدت براي این منظور این است که تغییر الگوي عرضه مواد غذایی مستلزم تغییر در الگوي تولید و سایر موارد نظیر کاهش ضایعات محصولات کشاورزي می باشد که امري دشوار و زمان بر است و دشوارتر از آن ایجاد تغییر در الگوي مصرف خوراك و بعبارتی عادات غذایی جامعه می باشد. محاسبات انجام شده نشان می دهد که در سال 1400 هجري شمسی جهت تامین نیاز تغذیه اي در حد مطلوب بخش کشاورزي باید عرضه کننده 16/5 میلیون تن گندم باشد که با توجه به قابلیتهاي تولید و در صورت تحقق الزاماتی از قبیل: افزایش راندمان مصرف آب و سایر نهاده ها افزایش عملکرد کاهش ضایعات تولید... دور از دسترس نیز نمی باشد. برآوردهاي موسسه بین المللی تحقیقات سیاست گزاري غذا ) Institute ( International Food Policy Research حاکی از آن است که میزان تقاضاي جهانی گندم در سال 2020 میلادي به مقدار 40 درصد بیش از سطح فعلی تقاضا (حدود 552 میلیون تن)یعنی بیش از 770 میلیون تن افزایش خواهد یافت. این در حالی است که منابع در دسترس براي تولید این مقدار تقاضاي گندم احتمالا به میزان قابل ملاحظهاي کمتر خواهد بود. با توجه به این چشم انداز در حال حاضر در کشورهاي در حال توسعه تلاش زیادي براي افزایش عملکرد گندم به عمل میآید که از نظر اهمیت قابل مقایسه با کوشش هاي سه دهه پیش و دوران آغاز انقلاب سبز می باشد. راهبردهاي کشورهاي در حال توسعه و تصمیمات سیاسی و اقتصادي بعضی از آنها بخصوص کشورهاي پرجمعیت مبین این است که تا مین نیازهاي اضافی گندم با تکیه بر واردات به مصلحت آنها نیست و قطعا کشور ما نیز بایستی با اتخاذ این سیاست ها و با ایجاد اراده سیاسی توأم با تدوین و اجراي مستمر برنامه هاي جامع و راهبردي تحقیقاتی و اجرایی و افزایش عملکرد و بهینه کردن مصرف گندم کشور نعمت بزرگ خود کفایی این محصول استراتژیک را حفظ نموده و با عرضه مطمي ن گندم با تکیه بر تولید داخلی امنیت غذایی جامعه را نیز تحکیم و تضمیین نماید. تحقق این آرمان ٩

10 ملی با توسعه همه جانبه تحقیقات و سرمایه گذاري کافی توأم با اتخاذ سیاست هاي مناسب اقتصادي میسر می باشد. با شروع اجراي طرح محوري گندم همزمان با آغاز برنامه اول توسعه اقتصادي اجتماعی و فرهنگی به همت و تلاش کارکنان و توسعه کاربرد دستاوردهاي تحقیقاتی تا مین و بهره گیري از نهاده ها ماشین ها و ادوات کشاورزي مورد نیاز ترویج و آموزش و با اعمال روشهاي مناسب تولید کارآمد مدیریت زراعی نظارت مستمر و سیاست هاي حمایتی و تشویقی و اراده سیاسی دولت تولید گندم اافزایش چشمگیري یافت به نحوي که با تحقق 48/5 میلیون تن کل تولید گندم نسبت به 45/ میلیون تن پیش بینی شده میزان تحقق برنامه 107/2 درصد گردید. در حالیکه طی برنامه دوم از کل تولید گندم 6/8 میلیون تن پیش بینی شده حدود 52 میلیون تن آن تحقق یافت و میزان تحقق برنامه 81/ درصد بود. از دلایل عمده عدم تحقق اهداف برنامه دوم میتوان به خشکسالیهاي پیدرپی سالهاي 1٧٨ و 179 قیمت گذاري نامناسب ناکافی بودن خدمات مکانیزاسیون عدم تناسب پیشرفت برنامههاي زیربنایی عدم بهبود خدمات آبیاري مزارع عدم تدارك به موقع و به میزان کافی نهاده هاي مورد نیاز و بعضی ناهماهنگی هاي دیگر اشاره نمود. میانگین عملکرد گندم آبی و دیم در ایران در سال 184 حدود 221 کیلو گرم در هکتار بوده که تقریبا % 77 میانگین عملکرد گندم در سال مشابه در جهان است. در حالی که این نسبت در سال 170 نزدیک %54 بود و این نشان می دهد که در این فاصله زمانی تلاش کلیه دست اندرکاران تولید گندم کشور نتیجه بخش بوده ولی مطلوب نبوده است. زیرا هنوز هم با میانگین عملکرد جهان( 2901/2 کیلوگرم در هکتار) فاصله داریم. بنا براین می توان گفت که پایین بودن میانگین عملکرد گندم در کشور ما هنوز از کلیدي ترین و مهم ترین نقطه ضعف هاي تولید گندم به شمار می آید. از طرف دیگر رشد 4/7 در صدي در عملکرد گندم ایران طی دوره زمانی نقطه قوتی است که می توان با تکیه بر آن و برنامه ریزي صحیح در کوتاه ترین زمان به عملکردبالاتر دست یافت. میانگین سطح زیر کشت گندم طی سالهاي حدود 6/ میلیون هکتار بوده است.تغییرات سطح زیر کشت گندم آبی طی سال هاي مذکو ناچیز و بطور میانگین 2/ میلیون هکتار بوده است. البته طی ٠

11 سال 79 ب( علت خشکسالی ( مقدار آن به حداقل 2/1 میلیون هکتار کاهش و در سال 77 به 2/5 میلیون هکتار بالغ گردید. سطح زیر کشت گندم دیم از 2/4 میلیون هکتار در سال 178 تا 4/5 میلیون هکتار در سال 18 متغییر بوده و میانگین آ ن از سال 170 تا 18 حدود 4 میلیون هکتار بوده است. لازم به ذکر است که در بعضی سالها به علت عدم تکافوي بارندگی در بعضی از مناطق کشور سطوح چشمگیري از زراعتهاي دیم قابل برداشت نبوده و یا از عملکرد بسیار پاي ینی برخوردار می باشد. کل سطح زیرکشت گندم در سال 185 حدود میلیون هکتار گزارش شده است بطوریکه سهم زیرکشت گندم آبی 2/72 میلیون هکتار ) 42/6 درصد) 6/9 50/5) وسهم زیرکشت گندم دیم /2 میلیون هکتار درصد) بوده است. میزان تولید گندم در ایران از سال 170 تا 184 بین 8 تا 14/5 میلیون تن متغییر بوده است. کمترین آن مربوط به سال 179 و بیشترین آن مربوط به سال 184 میباشد. البته افزایش عملکرد در طول این مدت یکسان و تدریجی نبوده و طی سال هایی تحت تا ثیر عوامل اقلیمی بخصوص خشکسالیها و نارساي یهاي پشتیبانی با نوساناتی مواجه بوده است. علاوه بر کاهش سطح زیر کشت گندم در سالهاي 178 تا 180 که نقش اساسی در کاهش تولید گندم در سالهاي مذکور داشته است طی سالهاي 75 و 76 به علت خشکسالی میزان تولید به مقدار قابل توجهی کاهش یافته است. و این بیانگر این نکته است که به علت عدم وجود دستاوردهاي تحقیقاتی کافی در زمینه گندم دیم و عدم معرفی ارقام جدید مناسب اقالیم دیم کشور و عدم اراي ه روشها و تکنولوژيهاي مناسب زراعت گندم دیم نتوانسته است نقش مهم و اساسی خود را در افزایش تولید و پایداري آن طی برنامههاي مذکور ایفا نماید. با توجه به افزایش جمعیت کشور و محدودیتهاي ظرفیت افزایش سطح زیر کشت گندم میتوان گفت که افزایش عملکرد میتواند نقطه اتکا و عملکرد گندم آبی طی سالهاي راهکاري عملی براي پاسخگویی به نیازهاي کشور باشد. نگاهی به 161 تا 179 حاکی است که طی این دوره عملکرد از حدود 1840 کیلوگرم درهکتار در سال 161 به حدود 200 کیلوگرم درهکتار در سال 178 افزایش یافته است. هرچند در سال 179 به علت خشکسالی شدید در کشور عملکرد گندم آبی نیز کاهش بسیار داشته است. مقادیر این تغییرات مبین این است که طی سالهاي 161 لغایت 168 این مقادیر بین 1840 تا 204 کیلوگرم در نوسان بوده است. به عبارت دیگر میتوان گفت که طی این مدت مقادیر عملکرد گندم آبی افزایش قابل ملاحظهاي نداشته است. لیکن طی دو برنامه اول و دوم همگام با اجراي طرح محوري گندم و طرح افزایش ١

12 عملکرد و تولید گندم آبی و دیم کشور در برنامه سوم مقادیر عملکرد گندم آبی با افزایش چشمگیر و فزاینده اي از مقدار 2265 کیلو گرم در هکتار در سال 169 به حدود 827 کیلوگرم درهکتار در سال 18 افزایش یافت. نتایج بررسی تغییرات عملکرد طی دوره مذکورنشان میدهد که میانگین افزایش عملکرد سالیانه گندم آبی طی این دوره برابر 104 کیلوگرم در هکتار بوده است در حالیکه که در همان دوره میانگین افزایش عملکرد سالیانه گندم دیم برابر 28 کیلوگرم درهکتاربوده است. بنابراین افزایش تولید گندم در این دوره را میتوان اساسا مرهون افزایش عملکرد گندم آبی دانست. از آنجایی که میانگین سطح زیر کشت گندم آبی حدود %9 و گندم دیم حدود %61 کل سطح زیر کشت گندم کشور را تشکیل میدهد بهبود عملکرد گندم آبی و افزایش آن نتوانسته است تا ثیر خیلی مطلوبی بر بهبود عملکرد کل گندم داشته باشد زیرا میانگین عملکرد کل گندم بیشتر تحت تا ثیر عملکرد گندم دیم میباشد. یکی از سیاستهاي کلی برنامه چهارم توسعه در بخش اقتصادي تامین امنیت غذایی کشور با تکیه بر تولید از منابع داخلی وتاکید بر خودکفایی در تولید محصولات اساسی کشاورزي بویژه گندم می باشد. از اهداف کمی محصولات اساسی بویزه گندم در راستاي ارتقاء ضریب خودکفایی در طول برنامه چهارم توسعه می توان به افزایش تولید گندم از 1406 هزارتن (در سال پایه 18) که در حدود 21/5 درصد تولید محصولات زراعی است با میانگین رشد سالیانه 2/9 درصد به هزارتن در سال پایانی برنامه (188) اشاره نمود. به عبارت دیگر هدف رشد کمی تولید گندم در سال پایانی برنامه نسبت به سال پایه 18/5 درصد تعیین شده است. بر اساس آمار فاي و میزان تولید گندم کشور در سال 184 به مقدار 14/5 میلیون تن گزارش شده است. بر اساس این اطلاعات 8/2 درصد افزایش تولید گندم در سال 184 نسبت به سال پایه( 18 ) پیش بینی شده در برنامه توسعه چهارم تحقق پیدا نموده است. بنا بر این رسیدن به سطح تعیین شده (18/5 درصد) در پایان برنامه توسعه چهارم در طول پنج سال ( ) کار مشکلی نخواهد بود. البته رسیدن به این هدف مستلزم شناسایی دقیق کلیه عوامل محدود کننده تولید محصول گندم در کلیه مناطق زیرکشت آن در کشور و اراي ه راهکارهاي تحقیقاتی مناسب براي فاي ق آمدن بر این محدودیتها می باشد که در این مجموعه به همه آنها پرداخته خواهد شد. ٢

13 1-2- مبانی نظري تحقیق: در برنامه راهبردي تحقیقات گندم آبی و دیم و کشور براي شناخت وضعیت موجود و تعیین مشکلات و اراي ه راهکارهاي اجرایی و تحقیقاتی از الگوي برنامه ریزي ایزنار( INAR )استفاده شده است.این روش شامل هشت مرحله شامل 1- بازنگی زیربخش ها(مشخص کردن وضعیت موضوع برنامه تحقیقاتی نظیر برنامه محصولی یا موضوعی) 2- بررسی محدودیت ها (بررسی موانع و تنگناهاي تحقق اهداف توسعه برنامه) - ارزیابی نتایج تحقیقاتی موجود 4 - تعیین استراتژي و اهداف تحقیق (اراي ه برنامه جدید) 5 -شناسایی پروژه هاي تحقیقاتی طرح هاي محوري 6- اولویت گذاري 7- بررسی فاصله نیروي انسانی-منابع(بررسی تفاوت میان نیروي انسانی و منابع موجود و آنچه نیاز است) و 8- تهیه توصیه هاي لازم براي اجراي برنامه می باشد. در این روش چرخه اي مرکب از برنامه ریزي اجرا نظارت و ارزشیابی بوجود خواهد آمد که در آن نمایندگان تحقیقات و دیگر ذینفعان برنامه تحقیقاتی مشارکت کامل خواهند داشت. هدف استفاده از این روش نه تنها دستیابی به یک برنامه منسجم و منظم شامل کلیه فعالیت هاي اساسی تحقیقات در چهارچوب منابع موجود است بلکه این کار با مشارکت همه دست اندرکاران برنامه تحقیقاتی است. فرآیند مشارکت به منظور نزدیک تر ساتختن تحقیق به کاربران و سایر گروههاي ذینفع است. ترکیب دقیق اعضاي این گروه مشارکتی بستگی به زیربخش مورد نظر و مشارکت مستقیم کلیه طرف هاي ذینفع می باشد. زیرا: اولا مشارکت به بررسی مفصل و جامع تر از واقعیت موجود می انجامد. محدودیت هاي توسعه کشاورزي پیچیده تر از آن هستند که صرفا توسط محققان به دقت مشخص گردد. ثانیا مشارکت مستقیم کلیه ذینفعان باعث می گردد تا هم تعهد کلیه ذینفعان بیشتر شود و هم نسبت به محصول نهایی تحقیق که به وسیله محققان که برنامه تحقیقاتی را به اجرا در می آورند تولید میشود و چه در میان کسانی که می بایست به لحاظ سیاسی مالی و. نهادي از برنامه حمایت کنند نوعی احساس مسي ولیت و مالکیت بیشتري بوجود می آید. ٣

14 فصل دوم بررسی وضعیت موجود گندم آبی ودیم ایران وجهان گندم(. Thell (Triticum aestivum.l em. یکی از قدیمیترین و پرارزشترین گیاهان روي زمین است که تقریبا سطحی معادل %16 زمینهاي زراعی دنیا را اشغال نموده است. موطن اجداد گندم نان منطقهاي بنام هلال حاصلخیز Crescent) ( Fertile در غرب ایران وشرق عراق میباشد.گندم گیاهی است در که محیط هاي مختلف در سراسر جهان کشت می شود و در حقیقت در بین محصولات غلات بیشترین و وسیع ترین سازگاري را به شرایط متفاوت اقلیمی دارا می باشد و کشت و کار آن بیش از ده هزار سال قبل از میلاد شروع شده است. امروزه این گیاه در سراسر دنیا از کرانه هاي قطبی تا حوالی استوا کشت می شود. گندم یک محصول فصل خنک است ولی در اقلیم هاي کشاورزي مختلف به عمل می آید بطوریکه در هر ماه از سال در منطقه اي از جهان محصول گندم در دست برداشت می باشد. تولید گندم در مناطقی با عرض جغرافیایی بین 0 و 60 درجه شمالی و 27 و 40 درجه جنوبی متمرکز می باشد. درجه حرارت حداقل براي رشد گندم حدود تا 4 درجه سانتیگراد بهینه 25 درجه سانتیگراد و حد اکثر 0 تا 2 درجه سانتیگراد می باشد. مناسب ترین خاك براي رشد گندم خاك هاي داراي زهکش خوب و تا ارتفاع 000 متر از سطح دریاي آزاد می باشند. در بعضی از کشورهاي گرمسیري گندم را در ارتفاعات از 2000 تا 200 متر از سطح دریاي آزاد کشت مینمایند و گزارش هایی وجود دارد که گندم را درتبت حتی در ارتفاعات بالاتر یعنی 4270 تا 4570 متر از سطح دریاي آزاد نیز کشت می نمایند. گندم در اغلب مناطق داراي میانگین بارندگی سالانه 250 تا 1750 میلی متر می تواند کشت شود. در حدود %75 اراضی که به کشت گندم اختصاص می یابند به طور میانگین بین 75 تا 875 میلی متر نزولات جوي دریافت می کنند. سطح زیر کشت گندم از سایر محصولات زراعی بیشتر است و دانه گندم غذاي اصلی و مرتبه یک در میان محصولاتی است که دانه آنها مستقیما به عنوان غذا توسط انسان مصرف می شود. تولید گندم نیز از کلیه محصولات دیگر از جمله: برنج ذرت و سیب زمینی بیشتر می باشد (١٩٨٧.(Heyne, ٤

15 2-1- بررسی وضعیت گندم از دیدگاه اهداف توسعه برنامه چهارم و طرح افزایش تولید و عملکرد گندم آبی و دیم کشور: یکی از سیاستهاي کلی تعیین شده در برنامه چهارم توسعه اقتصادي اجتماعی و فرهنگی در بخش اقتصادي تامین امنیت غذایی کشور با تکیه بر تولید از منابع داخلی وتاکید بر خودکفایی در تولید محصولات اساسی کشاورزي بویژه گندم می باشد. از اهداف کمی محصولات اساسی بویزه گندم در راستاي ارتقاء ضریب خودکفایی در طول برنامه چهارم توسعه می توان به افزایش تولید گندم از 1406 هزارتن (در سال پایه 18) که در حدود 21/5 درصد تولید محصولات زراعی است با میانگین رشد سالیانه 2/9 درصد به هزارتن در سال پایانی برنامه (188) اشاره نمود. به عبارت دیگر هدف رشد کمی تولید گندم در سال پایانی برنامه نسبت به سال پایه 18/5 درصد تعیین شده است. بر اساس آمار نامه کشاورزي وزارت جهاد کشاورزي در سال 18 بعنوان سال پایه برنامه چهارم میزان تولید گندم هزار تن بوده است که 8/7 درصد بیشتر از میزان تولید تعیین شده در برنامه است.در همین سال سهم تولید گندم آبی 67 درصد( 9750 هزارتن) وسهم تولید گندم دیم درصد (4820 هزارتن) بود. در حالیکه بر اساس آمار فاي و میزان تولید گندم کشور در سال 184 به مقدار 14/5 میلیون تن گزارش شده است. بر اساس این اطلاعات 8/2 درصد افزایش تولید گندم در سال 184 نسبت به تولید گندم سال پایه( 18 ) پیش بینی شده در برنامه توسعه چهارم تحقق پیدا نموده است. بنا بر این رسیدن به افزایش تولید گندم به سطح تعیین شده( 18/5 درصد) در برنامه توسعه چهارم در طول پنج سال ( ) کار مشکلی نخواهد بود. در برنامه چهارم توسعه در سال پایه مصرف سرانه گندم (آرد) در کشور 160/2 کیلوگرم در نظر گرفته شده است وپیش بینی شده است که در افق برنامه به مقدار 151/9 کیلوگرم کاهش یابد. تامین اعتبار مورد نیاز براي خودکفایی گندم شامل تملک هزینه اي و تسهیلات بترتیب و 8805 میلیارد ریال جمعا میلیارد ریال طی برنامه چهارم بوده است. در طرح افزایش عملکرد و تولید گندم آبی و دیم افزایش زیرکشت گندم آبی و دیم در پایان سال اجراي طرح (190) بترتیب 2/67 و /8 میلیون هکتار پیش بینی شده است. پیش بینی عملکرد گندم آبی و دیم کشور بترتیب 4800 و 1166 کیلوگرم در هکتار در خاتمه اجراي طرح بوده است. پیش بینی تولید گندم ٥

16 آبی و دیم نیز بترتیب به میزان 12/81 و 4/4 میلیون تن در در خاتمه اجراي طرح بوده است. ضمنا رسیدن به میزان سرانه تولید گندم در حدود 220 کیلوگرم در سال جزءاهداف طرح بوده است بررسی گندم از دیدگاه اقتصادي: سطح زیرکشت گندم جهان وایران: سطح برداشت شده گندم در دنیا در سال 1990 حدود 21/ میلیون هکتار بود و در سال 2005 این سطح به 217 میلیون هکتار کاهش یافت که 6/6 درصد کاهش را نشان می دهد. در سال 2005 سطح برداشت شده در کشورهاي عمده گندم خیز جهان از جمله: هندوستان 26/5 میلیون هکتار( 12/2 درصد) روسیه فدرال 2/1 میلیون هکتار ) 10/6 درصد) چین 22/95 میلیون هکتار( 10/6 درصد) ایالات متحده امریکا 20/ میلیون هکتار( 9/4 درصد) استرالیا 12/6 میلیون هکتار( 5/8 در صد) کانادا 9/8 میلیون هکتار( 4/5 درصد) ترکیه 9/ میلیون هکتار ) 4/ درصد) پاکستان 8/4 میلیون هکتار( /8 درصد) ایران 6/5 میلیون هکتار ( درصد) آرژانتین 6/1 میلیون هکتار ) 2/8 درصد) فرانسه 5/ میلیون هکتار ) 2/4 درصد) آلمان /2 میلیون هکتار ) 1/5 درصد) بوده است. در مجموع 12 کشور عمده گندم خیز جهان در حدود 70/9 درصد( 154/05 میلیون هکتار)سطح برداشت شده گندم جهان را به خود اختصاص دادند(فاي و 2006). میانگین درصد سهم ایران از سطح برداشت گندم جهان طی دوره 16 ساله( ) حدود 2/8 درصد محاسبه شده است. نرخ رشد سالیانه سطح برداشت شده گندم جهان در بیشتر سالها کاهش نشان می دهد.میانگین نرخ رشد سطح برداشت شده گندم جهان در دوره 16 ساله 0/2- درصد محاسبه شده است (جدول 2-1). براساس آمارنامه هاي کشاورزي سالهاي مختلف سطح زیرکشت گندم در ایران در سال 170 حدود 6/2 میلیون هکتار بود که در سال 18 به رقم 6/6 میلیون هکتار رسید و رشد 6/5 درصدي را طی دوره 14 ساله نشان می دهد. در سال 18 از کل سطح زیر کشت گندم سهم سطح زیرکشت گندم آبی 2/55 میلیون هکتار (8 درصد) وسهم گندم دیم 4/1 میلیون هکتار (62 درصد) بود. طبق اطلاعات دفتر طرح هاي ویژه معاونت زراعت وزارت جهاد کشاورزي کل سطح زیرکشت گندم در سال 184 حدود 6/9 میلیون هکتار گزارش شده است سهم سطح زیرکشت ارقام اصلاح شده گندم آبی 2/72 میلیون هکتار( 42/6 درصد) سهم سطح زیرکشت ارقام اصلاح شده گندم دیم /2 میلیون هکتار (50/5 درصد) و سهم سطح زیرکشت ارقام بومی گندم آبی ودیم 0/44 میلیون هکتار ) 6/9 درصد) مشخص شده است(نمودار 2-1). ٦

17 جدول 2-1. سطح برداشت شده گندم در کشورهاي گندم خیز جهانونرخ رشد آن طی سالهاي ( ) (میلیون هکتار) نام کشور هند روسیه فدرال چین امریکا استرالیا ترکیه کانادا پاکستان ایران آرژانتین فرانسه آلمان جهان /1 /1 2/9 2/6 2/4 2/2 2/8 2/8 2/7 /1 /1 /1 2/7 درصد سهم ایران از سطح جهانی -0/05 +4/5 - -0/ -0/7 +0/98 -/2-2/8-0/27 +4/9 +0/6 -/6 +0/21-0/6 -/6 - نرخ رشد سالانه سطح برداشت شده در جهان ماخذ:سازمان خواروبار جهانی آمارنامه فاي و. ٧

18 در بین ارقام اصلاح شده گندم آبی بیشترین سطح زیرکشت بترتیب مربوط به ارقام چمران 5965 هکتار (21/8 درصداز کل ارقام اصلاح شده گندم آبی) و الوند هکتار ) 9/7 درصد)گزارش شده است. سهم سطح زیرکشت گندم دوروم اصلاح شده در زمین هاي آبی هکتار (5 درصد) و سهم سطح زیرکشت گندم دوروم اصلاح شده در زمین هاي دیم 600 هکتار و جمعا سطح زیر کشت ارقام اصلاح شده گندم دوروم در سال 184 درحدود هکتار گزارش شده است. در بین ارقام اصلاح شده گندم دیم بیشترین سطح زیرکشت بترتیب مربوط به ارقام سرداري هکتار (64/6 درصداز کل ارقام اصلاح شده گندم دیم) و آذر 2 حدود 5007 هکتار ) 10/4 درصد)گزارش شده است (بی نام 184). ۸ ۷ ۶ ۵ میلیون ھكتار ۴ ۳ ۲ ۱ ۰ گندم آبي ودیم گندم دیم گندم آبي نمودار 2-1. میانگین سطح زیر کشت گندم آبی و دیم کشور طی سالهاي نرخ رشد سالیانه سطح زیرکشت گندم در ایران در بیشتر سالها کاهش نشان می دهد.میانگین نرخ رشد سطح زیرکشت گندم کشور در دوره 14 ساله 0/25+ درصد محاسبه شده است.میانگین نرخ رشد سطح زیرکشت گندم آبی ودیم کشور در دوره 14 ساله به ترتیب 1/1+ و 0/8- درصد محاسبه شده است. بیشترین کاهش سطح زیرکشت گندم دیم مربوط به سال 58/6)178 درصد) بود. نرخ رشد سطح زیرکشت گندم کشور در سال 184 نسبت به سال 18 درحدود /- درصد کاهش را نشان می دهد (جدول 2-2). ٨

19 تولید گندم در جهان وایران: تولید گندم در جهان در سال 1990 میلادي حدود 592/1 میلیون تن بود و در سال 2005 میلادي این تولید به حدود 629/57 میلیون تن افزایش یافت که 6/ درصد افزایش را نشان می دهد. در سال 2005 تولید گندم در کشورهاي عمده گندم خیز جهان از جمله: هندوستان 72 میلیون تن( 11/4 درصد) روسیه فدرال 47/61 میلیون تن ) 7/6 درصد) چین 97 میلیون تن( 15/4 درصد) ایالات متحده امریکا 57/ میلیون تن( 9/1 درصد) استرالیا 25/1 میلیون تن (4 در صد) ترکیه 21 میلیون تن ) / درصد) کانادا 25/55 میلیون تن( 4/1 درصد) پاکستان 21/6 میلیون تن( /4 درصد) ایران 14/5 میلیون تن (2/ درصد) آرژانتین 16 میلیون تن ) 2/5 درصد) فرانسه 6/9 میلیون تن ) 5/9 درصد) آلمان 26/7 میلیون تن ) 4/2 درصد) بود. در مجموع 12 کشور عمده گندم خیز جهان در حدود 7/2 درصد( 461/26 میلیون تن)تولید گندم جهان را به خود اختصاص داده اند (فاي و 2006). میانگین درصد سهم ایران از تولید گندم جهان طی دوره 16 ساله 1/92 درصد محاسبه شده است (جدول 2-). نرخ رشد سالیانه تولید گندم جهان در بیشتر سالها کاهش نشان می دهد.میانگین نرخ رشد سالیانه تولید گندم جهان در دوره 16 ساله 0/9+ درصد محاسبه شده است. بر اساس آمارنامه هاي کشاورزي سالهاي مختلف تولید گندم در ایران در سال 170 حدود 8/8 میلیون تن بود که در سال 18 به رقم 14/6 میلیون تن رسیده است و رشد 65/9 درصدي را طی دوره 14 ساله نشان می دهد. در سال 18 از کل تولید گندم سهم تولید گندم آبی 9/75 میلیون تن (66/8 درصد) وسهم گندم دیم 4/82 میلیون تن (/2 درصد) بود. میانگین نرخ رشد تولید گندم کشور در دوره 14 ساله 4/1+ درصد محاسبه شده است. میانگین نرخ رشد تولید گندم آبی ودیم کشور در دوره 14 ساله بترتیب 4/4+ و 0/98- درصد برآورد شده است (جدول 2-4). علیرغم نوسانات سالیانه میانگین تولید سالانه طی دوره حدود 6/75 میلیون تن و در دوره (برنامه اول ( 9/7 میلیون تن و طی دوره حدود 9/9 میلیون تن بود که خود نشان دهنده افزایش چشمگیر (%4/7) رشد تولید طی سالهاي برنامه اول و رشد بطي ی (%2) طی سالهاي برنامه دوم و پس از آن میباشد. در سال 169 با شروع برنامه اول توسعه اقتصادي اجتماعی و فرهنگی طرح محوري افزایش تولیدگندم آبی نیز شروع گردید و آثار اجراي ی آن افزایش میزان تولید گندم آبی از حدود 4/1 میلیون تن در سال ٩

20 پایه برنامه (سال 167) به بیش از 7 میلیون تن (افزایش حدود %78) در سال پایانی برنامه بود. در حالیکه تولیدات دیم از حدود /1 میلیون تن در سالهاي برنامه تنها تحت تا ثیر شرایط اقلیمی بطور میانگین / میلیون تن بود(رشد %1/02). بطور میانگین حدود %6 تولید گندم کشور را گندم آبی و %7 بقیه را گندم دیم تشکیل میدهد. میانگین سرعت رشد تولید گندم کشور طی سالهاي برابر %2/95 میباشد که اکثر قریب به اتفاق این رشد مدیون رشد در تولید گندم آبی بوده است که خود عمدتا ناشی از سرعت رشد عملکرد گندم آبی میباشد. بطورکلی سهم عملکرد از مجموع %2/95 رشد برابر 2/8 درصد و سهم افزایش سطح زیر کشت تنها %0/15 بر آورد شده است. ٠

21 جدول 2-2. سطح زیرکشت گندم در ایران ونرخ رشد سالیانه آن طی سالهاي ( ) (میلیون هکتار) شرح 2/ گندم آبی +/1 +6/ +4/ /9-4/2 +0/9-1/8 +0/44-1/ -0/87-1/ +0/86 نرخ رشد سالانه سطح گندم آبی 4/2+ 4/ گندم دیم +5/4 +2/5 +1/ /1-58/6-1/ -2/5-4/4-4/4 0 +/5 +8/9 نرخ رشد سالانه سطح گندم دیم 6/ کل +5/1 +/1 +2/7 +12/4 +8/8 +7/6-0/4-1/9-0/5 -/8-4 -0/ +2/4 +7/2 نرخ رشد سالانه سطح زیرکشت گندم ماخذ: 1 - وزارت جهاد کشاورزي آمارنامه محصولات کشاورزي.مرکز اطلاعات و فناوري معاونت اقتصادي وبرنامه ریزي وزارت جهاد کشاورزي. 2- آمار سال 84 از سایت وزارت جهاد کشاورزي گرفته شده است ١

22 جدول 2-. تولید گندم در کشورهاي گندم خیز جهان ونرخ رشد آن طی سالهاي ( ) (میلیون تن) نام کشور 72 72/1 65/8 72/77 69/69 76/7 71/29 66/5 69/5 62/1 65/77 59/84 57/ هند 47/61 45/41 4/1 50/ / /26 4/92 0/12 2/1 4/ روسیه فدرال /95 86/5 90/ 9/87 99/64 11/9 109/7 12/ 110/6 102/2 99/ 106/ چین 57/28 58/74 6/81 44/1 5/26 60/76 62/57 69/ 67/ /4 6/2 65/ امریکا استرالیا / /66 18/ / ترکیه 25/55 25/9 2/55 16/2 20/6 26/54 26/94 24/1 24/ 29/ /92 27/ کانادا 21/6 19/5 19/18 18/ /1 17/9 18/7 16/65 16/ /21 16/ پاکستان 14/5 14 1/44 12/45 9/46 8/1 8/67 11/96 10/04 10/02 11/2 10/87 10/ ایران 16 14/56 14/5 12/ 15/4 16/2 15/5 12/6 15/1 16/1 9/54 11/41 9/ آرژانتین 6/88 9/71 0/47 8/94 1/54 7/5 7/1 9/81 /85 5/95 0/88 0/5 29/ فرانسه 2/7 25/4 19/26 20/82 22/84 21/62 19/62 20/19 19/8 18/92 17/76 16/54 15/ آلمان 629/6 62/6 560/9 575/ /1 587/7 59/6 61/4 585/4 542/7 527/1 564/ جهان 2/ 2/2 2/4 2/2 1/6 1/4 1/5 2 1/6 1/7 2/1 2/1 1/9 1/8 1/6 درصد سهم ایران 1/4 ازتولید جهانی -0/5 +12/8-2/5-2/6 +0/7-0/ -1 -/ +4/8 +7/9 + -7/1-0/14 +/4-8/ نرخ رشد سالانه تولید در - جهان ماخذ:سازمان خواروبار جهانی آمارنامه فاي و. ٢

23 شرح 171 9/97 9/75 8/71 8/2 6/65 6/0 7/2 7/6 7/14 6/88 7/1 7/04 6/5 گندم آبی 6/72 +2/ /8 +2/8 +10/ -19/4-6 +6/9 +/8 -/2 +0/8 +8/ -/4 نرخ رشد سالانه 18/1+ تولید گندم آبی 4/4 4/82 4/7 4/22 2/81 2/06 1/47 4/2 2/9 /14 4/1 /8 4/2 گندم دیم / /9 +12/1 +50/2 +6/4 +40/ / -1/5 +7/8-10/4 +22/ نرخ رشد سالانه 11/6+ تولید گندم دیم 14/1 14/57 1/44 12/45 9/46 8/09 8/67 11/96 10/05 10/02 11/2 10/87 10/7 کل 10/2-1/8 +8/ / / / -12/1 +/ +1/ +5/4 نرخ رشد سالانه 15/7+ تولید گندم جدول 2-4. تولید گندم در کشور ونرخ رشد سالیانه آن طی سالهاي ( ) (میلیون تن) ماخذ: 1 - وزارت جهاد کشاورزي آمارنامه محصولات کشاورزي.مرکز اطلاعات و فناوري معاونت اقتصادي وبرنامه ریزي وزارت جهاد کشاورزي. 2- آمار سال 84 از سایت وزارت جهاد کشاورزي گرفته شده است ٣

24 با شروع اجراي طرح محوري گندم همزمان با آغاز برنامه اول توسعه اقتصادي اجتماعی و فرهنگی به همت و تلاش کارکنان توسعه کاربرد دستاوردهاي تحقیقاتی تا مین و بهره گیري از نهاده ها ماشین ها و ادوات کشاورزي مورد نیاز ترویج و آموزش و با اعمال روشهاي مناسب تولید کارآمد مدیریت زراعی نظارت مستمر و سیاست هاي حمایتی و تشویقی و اراده سیاسی دولت تولید گندم افزایش چشمگیري یافت به طوریکه با تحقق 48/5 میلیون تن کل تولید گندم نسبت به 45/ میلیون تن پیشبینی شده میزان تحقق برنامه 107/2 درصد بود (نمودار 2-2). در حالیکه طی برنامه دوم از کل تولید گندم( 6/8 میلیون تن مورد پیشبینی شده فقط حدود 52 میلیون تن آن تحقق یافت و میزان تحقق برنامه 81/ درصد بود (نمودار 2-2). از دلایل عمده عدم تحقق اهداف برنامه دوم میتوان به خشکسالیهاي پیدرپی سالهاي و 179 قیمت گذاري نامناسب ناکافی بودن خدمات مکانیزاسیون عدم پیشرفت برنامههاي زیربنایی عدم توسعه و بهبودخدمات آبیاري نمودار 2-2. تولید گندم در طول برنامه اول دوم ومجموع دو برنامه اقتصادي کشور (ماخذ: کشاورز و همکاران 181) ۱۲۰ ۱۰۷.۲ ۱۰۹.۱ ۱۰۰.۵ ۱۲۰ ۱۰۰ ۸۱.۳ ۹۲.۱ ۱۰۰ ۸۰ ۶۳.۸ ۸۰ ۶۰ ۴۵.۳ ۴۸.۶ ۵۱.۹ ۶۰ درصد ميليون تن ۴۰ ۴۰ ۲۰ ۲۰ ۰ ۰ برنامه اول ۷۳-۶۹ مجموع دو برنامه ۶۹-۷۸ برنامه دوم ۷۸-۷۴ ٤

25 ۱۶ ۱۴ ۱۲ ۱۰ میلیون تن ۸ ۶ ۴ ۲ ۰ گندم آبي ودیم گندم دیم گندم آبي میانگین تولید گندم آبی ودیم کشور طی سالهاي (ماخذ: کشاورز و همکاران 181) نمودار 2-. مزارع عدم تدارك به موقع و به میزان کافی نهاده هاي مورد نیازو بعضی ناهماهنگی هاي دیگر اشاره نمود عملکرد گندم در جهان وایران: میانگین عملکرد گندم در جهان در سال 1990 حدود 2561/2 کیلوگرم درهکتار بود و در سال 2005 به 2901/2 کیلوگرم درهکتار افزایش یافت که 1/ درصد افزایش را نشان می دهد. در سال 2005 عملکرد گندم در کشورهاي عمده گندم خیز جهان از جمله هندوستان 2717 کیلوگرم درهکتار( 9/7 درصد دنیا) روسیه فدرال 2065/9 کیلوگرم درهکتار ) 71/2 درصد دنیا) چین 4226/6 کیلوگرم درهکتار ) 146 درصد دنیا) ایالات متحده امریکا 2824/1 کیلوگرم درهکتار (97/ درصد دنیا) استرالیا 1987 کیلوگرم در هکتار ) 68/5 در صد دنیا) ترکیه 2258/1 کیلوگرم درهکتار ) 77/8 درصد دنیا) کانادا 2598/6 کیلوگرم درهکتار ) 89/6 درصد دنیا) پاکستان 2588/5 کیلوگرم درهکتار ) 89/2 درصد دنیا) ایران 220/8 کیلوگرم درهکتار (77 درصد دنیا) آرژانتین 266/4 کیلوگرم درهکتار( 91 درصد دنیا) فرانسه 698/5 کیلوگرم درهکتار ) 241 درصد دنیا) آلمان 7464/7 کیلوگرم درهکتار ) 257 درصد دنیا) بوده است. میانگین نرخ رشد عملکرد گندم جهان در دوره 1 ساله ٥

26 1/1+ درصد محاسبه شده است. میانگین نسبت عملکرد گندم ایران به جهان طی دوره 16 ساله 66/9 درصد محاسبه شده است (جدول 2-5). بر اساس آمارنامه هاي کشاورزي سالهاي مختلف عملکرد گندم در ایران در سال 170 در حدود 1670/5 کیلوگرم درهکتار بود که در سال 18 به رقم 2507 کیلوگرم درهکتاررسیده است و 50/1 درصد رشد را طی دوره 14 ساله نشان می دهد. در سال 170 عملکرد گندم آبی 2560 کیلوگرم در هکتار بود که در سال 18 به 827 کیلوگرم درهکتاررسید و رشد 49/5 درصدي را طی دوره 14 ساله نشان می دهد. در سال 170 عملکرد گندم دیم 781 کیلوگرم در هکتار بود که در سال 18 به رقم 1187 کیلوگرم درهکتاررسید که رشد 52 درصدي را طی دوره 14 ساله نشان می دهد. میانگین نرخ رشد عملکرد گندم کشور در دوره 14 ساله /+ درصد محاسبه شده است. میانگین نرخ رشد تولید گندم آبی ودیم کشور در دوره 14 ساله بترتیب /+ و 2/6+ درصد محاسبه شده است (جدول 2-6). نمودار ۲-۴. ميانگين عملكرد گندم كشور طي سالهاي ۱۳۷۰-۱۳۸۳ كيلوگرم درهكتار ۴۲۰۰ ۳۹۰۰ ۳۶۰۰ ۳۳۰۰ ۳۰۰۰ ۲۷۰۰ ۲۴۰۰ ۲۱۰۰ ۱۸۰۰ ۱۵۰۰ ۱۲۰۰ ۹۰۰ ۶۰۰ ۳۰۰ ۰ گندم گندم دیم گندم آبي نمودار 2-4. میانگین عملکرد گندم کشور طی سالهاي ٦

27 جدول 2-5. عملکرد گندم در کشورهاي گندم خیز جهان ونرخ رشد آن طی سالهاي ( ) (کیلوگرم درهکتار) نام کشور هند روسیه فدرال چین امریکا استرالیا ترکیه کانادا پاکستان ایران آرژانتین فرانسه آلمان جهان /9 70/7 76/6 74/ / 66/4 71/7 58/8 61/4 68/2 65/ /8 54/8 نسبت عملکرد 49/8 گندم ایران به جهان -0/45 +7/9 +0/4-2/2 +1-1/ +2/2-0/52 +5/1 0 +5/ -/ -0/5 +/8-4/6 نرخ رشد سالانه - عملکرد در جهان ماخذ:سازمان خواروبار جهانی آمارنامه فاي و. ٧

28 جدول 2-6. عملکرد گندم در کشور ونرخ رشد سالیانه آن طی سالهاي ( ) (کیلوگرم درهکتار) شرح گندم آبی -1 +5/5 +1/1 +17/5 +9/5-14/6-7/1 +8/8 +/6-1/9 +1/5 +9/8-4/5 +1/ نرخ رشد سالانه عملکرد - گندم آبی گندم دیم -15/4 +0/5 +10/5 +28/5 +18/7 +18/ /1-25/ +1-10/6 +18/5 +2/ نرخ رشد سالانه عملکرد - گندم دیم میانگین کل /2 +/ / -8/5-19/ +16/8 +1/5-6/ /9 +0/65 +10/7 نرخ رشد سالانه عملکرد - گندم ماخذ:وزارت جهاد کشاورزي آمارنامه محصولات کشاورزي.مرکز اطلاعات معاونت اقتصادي وبرنامه ریزي وزارت جهادکشاورزي. ٨

29 واردات گندم در جهان وایران: میزان واردات گندم در جهان در سال 1990 حدود 96 میلیون تن بود و در سال 2004 به رقم 115/9 میلیون تن افزایش یافت که افزایش 21 درصدي را نشان می دهد. در سال 2004 کشورهاي عمده وارد کننده گندم جهان شامل چین 8/2 میلیون تن( 7/2 درصد دنیا ( ایتالیا 6/5 میلیون تن ) 5/6 درصد دنیا) ژاپن 5/5 میلیون تن( 4/8 درصد دنیا) الجزایر 5 میلیون تن( 4/ درصد دنیا) مصر 4/4 میلیون تن( /8 درصد دنیا) مکزیک /6 میلیون( /1 درصد دنیا)و جمهوري کره /4 میلیون تن (2/9 درصد دنیا) هلند /4 میلیون تن ) 2/ درصد دنیا) و بنگلادش 2/1 میلیون تن ) 1/8 درصد دنیا) بوده 2/9 درصد دنیا) مراکش 2/7 میلیون تن ) است. در سال 2004 میزان واردات گندم کشور ایران 0/22 میلیون تن بوده که نسبت به سال 1990 و 2000 میلادي بترتیب 15/5 و 0 برابر کاهش یافته است. در مجموع 10 کشور عمده واردکننده گندم جهان در حدود 9 درصد( 44/92 میلیون تن)واردات گندم جهان را به خود اختصاص داده اند. میانگین نرخ رشد واردات گندم جهان در دوره 15 ساله 0/1- درصد کاهش نشان می دهد. میانگین درصد سهم گندم ایران از واردات جهان طی دوره 15 ساله /45 درصد محاسبه شده است (جدول 2-7 ).بررسی وضعیت کشورهاي وارد کننده گندم طی سالهاي گذشته نشان میدهد که تغییرات چشمگیري در میزان و رتبه کشورها در واردات گندم رخ داده است. تغییرات در این کشورها را می توان به سه گروه عمومی تقسیم بندي نمود: گروه الف: کشورهایی که مقدار واردات آنها طی 15 سال گذشته تقریبا ثابت بوده است این امر بدین معنی است که تولید گندم در این کشورها مورد توجه نبوده لیکن مصرف را کنترل نموده اند. از جمله این کشورها میتوان به ژاپن و ایتالیا اشاره نمود. گروه ب: کشورهایی که واردات آنها طی مدت 15 سال گذشته افزایش یافته است این امر از یک طرف میتواند نشان دهنده کم توجهی به تولید گندم و از طرف دیگر افزایش مصرف باشد. از گروه این کشورها میتوان به الجزایرو.. اشاره نمود. گروه ج: کشورهایی که با تلاش وتنظیم و اجراي برنامه هاي فنی علمی و اجرایی توانسته اند واردات خودرا کاهش دهند. از جمله این کشورها میتوان به ایران چین هند پاکستان ولهستان اشاره نمود. به عنوان مثال ایران در سال 2000 میلادي در حدود 6/6 میلیون تن گندم وارد کرد ولی در سال 2004 میزان واردات گندم کشور داراي کاهش چشمگیري بوده و به مرز 222 هزارتن رسید. کشور جمهوري خلق چین که در سال ٩

30 1990 با 1/4 میلیون تن واردات گندم بزرگترین وارد کننده بود توانسته است در سال 200 علیرغم افزایش جمعیت نیاز وارداتی خود را به 1/7 میلون تن کاهش دهد البته در سال 2004 میزان واردات گندم این کشورنسبت به سال 200 افزایش نشان می دهد. کشورهاي هندوستان و لهستان که در اواي ل دهه 1990 میزان قابل توجهی گندم وارد می کردند طی سالهاي اخیر نیازهاي وارداتی خود را مرتفع و در فهرست کشورهاي صادرکننده گندم قرار گرفتهاند (جدول 2-7). ارزش واردات گندم در جهان در سال 1990 میلادي حدود میلیون دلار آمریکا بود و در سال 2004 میلادي به 2140 میلیون دلاررسید و افزایش 24/7 درصدي را نشان می دهد. در سال 2004 ارزش واردات گندم درکشورهاي واردکننده گندم جهان شامل چین 1874 میلیون دلار( 8/7 درصد) ایتالیا 1269 میلیون دلار( 5/9 درصد) ژاپن 1275 میلیون دلار( 6 درصد) الجزایر 1027 میلیون دلار (4/8 درصد) مصر 728 میلیون دلار ) /4 درصد) مکزیک 618 میلیون دلار (2/9 درصد) و جمهوري کره 661 میلیون دلار( /1 درصد) هلند 56 میلیون دلار (2/6 درصد) مراکش 558 میلیون دلار( 2/6 درصد)و بنگلادش 11 میلیون دلار( 1/5 درصد) بوده است. ارزش واردات گندم کشور ایران در سال 184 حدود 4 میلیون دلار بوده است.در مجموع 10 کشور عمده واردکننده گندم جهان در حدود 41/5 درصد( 8884 میلیون دلار) ارزش واردات گندم جهان را به خود اختصاص داده است (فاي و 2006). ٠

31 جدول 2-7. میزان واردات گندم در کشورهاي واردکننده جهان ونرخ رشد آن طی سالهاي ( ) (هزار تن) نام کشور چین ایتالیا ژاپن الجزایر مصر مکزیک جمهوري کره هلند مراکش بنگلادش ایران جهان 0/2 1/1 /4 5/7 5/6 5/5 / 5/7 /7 /1 2/ 2/ 2/1 /4 /5 درصد سهم ایران ازواردات گندم جهان +5/2-9/8 +7/4 -/8 +/7 +6/2 +1/ /2 +2/ -6/7-12/6 +12/5 +10/7 نرخ رشد سالانه - واردات در جهان ماخذ:سازمان خواروبار جهانی آمارنامه فاي و. ١

32 بر اساس آمار نامه هاي وزارت جهاد کشاورزي در سالهاي مختلف میزان واردات گندم کشور در سال 171 حدود 2469 هزارتن بود که در سال 184 به 104/7 هزارتن کاهش یافت. بیشترین واردات گندم در کشور در سال 178(6807 هزارتن) بود(جدول 2-8). در چند سال گذشته وزارت جهاد کشاورزي با اعمال سیاستهاي مناسب واجراي مدیریت صحیح تولید توانسته است بارسیدن به مرز خودکفایی میزان واردات گندم کشور را به طور چشمگیري کاهش دهد. جدول 8-2. میزان واردات گندم کشور طی سالهاي ( ) (هزار تن) * سال /6 104/7 170/4 77/ میزان واردات 217 * واردات گندم سال 85 مربوط به شش ماهه اول سال می باشد. ماخذ: 1- کشاورز ع وهمکاران طرح افزایش عملکرد وتولید گندم آبی ودیم کشور طی سالهاي ( ).وزارت جهاد کشاورزي. 2- گزارش مقدماتی گمرگ صادرات گندم در جهان: مقدار صادرات گندم در جهان در سال 1990 میلادي حدود 98/6 میلیون تن بودو در سال 2004 میلادي به 118/8 میلیون تن افزایش یافت که افزایش 20/5 درصدي را نشان می دهد. در سال 2004 مقدار صادرات گندم از کشورهاي صادرکننده گندم جهان شامل آمریکا 1/6 میلیون تن( 26/6 درصد) کانادا 15/1 میلیون تن( 12/7 درصد) فرانسه 14/9 میلیون تن( 12/5 درصد) استرالیا 9/5 میلیون تن ) 8 در صد) آرزانتین 10 میلیون تن (8/4 درصد) روسیه فدرال 4/7 میلیون تن ) 4 درصد) آلمان 4 میلیون تن (/4 درصد) و هند 2 میلیون تن( 1/7 درصد) بوده است. در مجموع 8 کشور عمده صادرکننده گندم جهان در حدود 69/ درصد( 69/ میلیون تن)صادرات گندم جهان را به خود اختصاص داداند.میانگین نرخ رشد صادرات گندم جهان در طول دوره 12 ساله 0/6+ درصد افزایش نشان می دهد(جدول 2-9 ). ٢

33 جدول 2-9. میزان صادرات گندم در کشورهاي صادرکننده جهان ونرخ رشد آن طی سالهاي ( ) (هزار تن) نام کشور آمریکا کانادا استرالیا فرانسه آرژانتین روسیه فدرال آلمان / / هند جهان +8-9/4 +5/8 - +2/4 +4/6 +2/ +8/ -2/9-2 -/7-6/1 +5/ +9/9 - نرخ رشد سالانه صادرات در جهان ماخذ:سازمان خواروبار جهانی آمارنامه فاي و. ٣

34 بیشترین درصد حجم صادرات گندم در جهان در اختیار کشورهاي پیشرفته چون آمریکا کانادا کشورهاي اتحادیه اروپا استرالیا و آرژانتین که عمدتا از کشورهاي غربی میباشند قرار دارد. این امر بزرگترین نقطه ضعف در جهت تشدید و استمرار وابستگی و خدشهدار نمودن استقلال اقتصادي و مکانیزم باز دارنده و کنترل میزان تولید گندم باابزارهاي اقتصادي در سایر کشورها محسوب میگردد و مبین این است که: اولا: گندم یک کالاي تجارتی و رایج بین همه کشورهانمی باشد ثانیا: این کشورها داراي ظرفیت ها و شرایط خاصی براي تولید گندم می باشند ثالثا: این کشورها با توجه به استفاده از ابزارهاي مناسب تجارت قادر به کنترل تولید در کلیه کشورهاي تولید کننده نیز می باشند. ارزش صادرات گندم در جهان در سال 1990 حدود میلیون دلار آمریکا بود و در سال 2004 به م 1929 میلیون دلارافزایش یافت که افزایش 20/7 درصدي را نشان می دهد. در سال 2004 ارزش صادرات گندم درکشورهاي صادرکننده گندم جهان شامل آمریکا 5181 میلیون دلار( 26/9 درصد) کانادا 2689 میلیون دلار( 1/9 درصد) فرانسه 255 میلیون دلار( 1/2 درصد) استرالیا 1574 میلیون دلار (8/2 در صد) آرژانتین 166 میلیون دلار (7/1 درصد) روسیه فدرال 56 میلیون دلار ) 2/8 درصد) آلمان 709 میلیون دلار (/7 درصد) و هند 22 میلیون دلار ) 1/7 درصد) بوده است. در مجموع 8 کشور عمده صادرکننده گندم جهان در حدود 77/5 درصد( 1490 میلیون دلار) ارزش صادرات گندم جهان را به خود اختصاص داده اند میزان مصرف بذري گندم میزان مصرف بذري گندم در جهان در سال 1990 میلادي حدود 855 هزارتن بود و در سال 2005 میلادي به 865 هزارتن رسید که افزایش 0/0 درصدي را نشان می دهد. در سال 2005 میزان مصرف بذري گندم در کشورهاي عمده گندم خیز جهان از جمله هندوستان 4700 هزارتن ) 1/9 درصد دنیا) روسیه فدرال 5208 هزارتن ) 15/4 درصد) چین 672 هزارتن ) 10/8 درصد) ایالات متحده امریکا 2250 هزارتن (6/6 درصد) استرالیا 50 هزار تن ) 1/6 در صد) ترکیه 1700 هزارتن (5 درصد) کانادا 1005 هزارتن ( درصد) پاکستان 1188 هزارتن ) /5 درصد) ایران 806 هزارتن ) 2/4 درصد) آرژانتین 450 هزارتن ) 1/ درصد) فرانسه 850 هزارتن ) 2/5 درصد) آلمان 50 هزارتن ) 1/6 درصد) بوده است. در مجموع 12 کشور عمده گندم ٤

35 خیز جهان در حدود 67/6 درصد( هزارتن)میزان مصرف بذري گندم جهان را به خود اختصاص داده اند (جدول 2-10). مقدار بذر گندم گواهی شده توزیعی در استانهاي مختلف کشور در سال 175 حدود 1542 تن بود و در سال 18 به تن رسید. مقدار بذر گندم توزیعی در کشور در سال 184 حدود تن گزارش شده است که سهم بذور توزیعی گندم گواهی شده مادري و پرورشی به ترتیب و 1970 تن بوده است. زا بذور توزیعی گندم گواهی شده سهم بذور گندم آبی ودیم به ترتیب و تن و از بذور توزیعی گندم مادري سهم بذور گندم آبی ودیم به ترتیب 1627 و 7446 تن گزارش شده است. بذور توزیعی گندم پرورشی آبی 1970 تن گزارش شده است.در سال 184 در بین استانهاي مختلف کشور بیشترین میزان بذور توزیعی گندم مربوط به استان هاي خوزستان( تن ( وقزوین( 0049 تن) و گلستان( تن ( گزارش شده است (جدول 2-11). ٥

36 جدول میزان مصرف بذري گندم در کشورهاي گندم خیز جهان ونرخ رشد آن طی سالهاي ( ) (هزارتن) نام کشور هند روسیه فدرال چین امریکا استرالیا ترکیه کانادا پاکستان ایران آرژانتین فرانسه آلمان جهان +0/7 +2/4 +0/9-2/6 +1/9-2/9-1/8-8/4-2/1-0/4 +2/1-0/ +0/ / نرخ رشد سالانه بذر توزیعی در - جهان ماخذ: سازمان خواروبار جهانی آمارنامه فاي و. ٦