<4D F736F F D20CDEEE7E8ECE020D8E0F0E8EFEEE2E0205FF5E8F2EEE920F2E0F0E6E8ECE05F>

Transcription

1 1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI SHARIPOVA NAZOKAT SAIDJON QIZI Хitoy tilidan hujjatlarni tarjima qilish masalasi (ShHTning suvenergetik resurslari masalasiga bagishlangan hujjatlar asosida) 5А Tarjima nazariyasi va amaliyoti (turlari bo yicha) Мagistr аkademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya Ilmiy rahbar: f.f.n. Nosirova S. Toshkent-2013

2 2 MUNDARIJA: KIRISH... 3 I bob. Suv-energetik resurslari masalasiga doir ShHT hujjatlarda qolipli konstruksiyalarning klishe o rnida qo llanilishi Ish yuritish hujjatlarining semantik xususiyatlari 14 2.Suv-energetik resurslari masalasiga doir hujjatlarda qolipli konstruksiyalarning semantik xususiyatlari Suv-energetik resurslari masalasiga doir hujjatlarda klishe o rnida qo llanuvchi venyan tili elementlari 35 I bob boyicha xulosa II боб. ShHT hujjatlarini tarjima qilishda semantik komponentlar, formulyarlar masalasi Hujjatlarda qo llaniluvchi komponentlarning semantik tahlili Hujjatlarda qo llaniluvchi asosiy protokol formulalar 50 II bob boyicha xulosaю...55 III bob. Hujjatlar matnlarida sinonimiya va tinish belgilari tarjima jarayoning dushmanlari sifatida Rasmiy hujjatlar matlarda sinonim atamalar va ularni tarjima qilish masalasi 58 2.Rasmiy hujjatlar matnlarida tinish belgilar ishlatilishining o'zoga xos xususiyatlari 65 III bob boyicha xulosa 70 Хulosa 71 Adabiyotlar ro'hati 77 Ilova KIRISH

3 3 Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Yurtimizda ekologiyani asrab-avaylash, atrof-muhit ozodaligini asrash masalalariga katta e tibor berib kelinmoqda. O zbekistonning eng katta ekologik muammosi Orol dengizining qurib borishidir yildan 1990-yilga qadar Orol dengizining hajmi 66,900 km kv.dan 36,500 km kv.ga qisqargan. 90- yillarning so ngiga kelib u boshlang ich hajmining 90 foizini yo qotdi. Orol dengizining ekologik falokat hududi Qozog iston, Turkmaniston va O zbekistonni qamrab oladi. Ayni vaqtda O zbekistonda 301 o simlik va 184 hayvon turi O zbekiston Qizil Kitobi ga kiritilgan. Davlat statistik ma lumotlariga ko ra, yurtimizda havo ifloslanishining eng katta ko rsatkichi Andijon shahriga to g ri keladi. Ekologik barqarorlikni ta minlash uchun O zbekiston hukumati bir qator strategik dasturlarni ishlab chiqqan. Xususan, O zbekiston Respublikasi atrof-muhit gigienasi bo yicha milliy harakat dasturi, Biologik rang-baranglikni saqlash bo yicha Milliy strategiya va Harakat rejasi, Qurg oqchilik va cho lga aylanishga qarshi kurash bo yicha Milliy harakat dasturi, Atrof-muhit muhofazasi bo yicha Milliy harakat dasturi kabi bir qator rejalar qabul qilingan bo lib, ular asosida yurtimiz ekologiyasini asrab-avaylash borasida qator ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda. BMT agentliklari tizimi ham O zbekistonning tabiiy zahiralarini barqaror rivojlantirish maqsadida atrofmuhitdan foydalanishni samarali boshqarishga va uni muhofaza qilishga qaratilgan sa y-harakatlarni bir qator loyihalar orqali qo llab-quvvatlab kelmoqda. Xususan, aholini toza ichimlik suvi bilan ta minlash maqsadida O zbekiston hukumati ekologik muammolarni hal etishga yo naltirilgan qator strategik hujjatlarni ishlab chiqqan yillarga mo ljallangan davrda qishloq aholisini ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan ta minlash davlat dasturi bu borada muhim amaliy ahamiyatga ega. Ayni maqsad yo lida ham BMT tizimi agentliklari va boshqa xalqaro tashkilotlar suv zahiralaridan unumli foydalanishda O zbekiston bilan faol hamkorlik qilib kelmoqda. Yurtimizda barqaror rivojlanish ko rsatkichiga ega bo lish bosh maqsad sifatida belgilangan. Barqaror rivojlanish shunday taraqqiyot yo liki, unda bugunning

4 4 manfaatlari yo lida kelajak avlod ehtiyojlarining qondirilishi xavf ostiga qo yilmaydi. Demak, atrof-muhitni asrab-avaylash, kelajak avlodlarimiz uchun xavfsiz va zarur sharoitlarga ega yashash tarzini meros qoldirish mamlakatimizning taraqqiyot yo lida hisobga olinishi zarur bo lgan muhim masaladir. Atrof-muhit ifloslanishi hamda natijada iqlimning global tarzda isishiga asosiy sabab tabiiy yoqilg i zahiralarining katta hajmda iste mol qilinishidir. Zamonaviy dunyoda inson ishtahasi ochilib borgani sari neft, ko mir, gaz kabi yoqilg ilar iste moliga bo lgan talab ham oshib bormoqda hamda ular ko rko rona va tartibsiz ravishda o zlashtirilib, atrof-muhitga katta ziyon yetkazilmoqda. Avvalo, mazkur yerosti zahiralaridan bo shab qolgan konlar mutlaqo yaroqsiz va sog liq uchun zararli chiqindi yerlarga aylanib qolishi bilan atrof-muhit uchun xavflidir. Yoqilg ilardan foydalanish oqibatida atmosferaga chiqayotgan issiqxona gazlari yetkazayotgan zarar ko lami esa undan ham katta. Zavodlardan ko kka o rlayotgan zaharli tutunlarning aniq hisobini bilish imkonsiz. Kuniga millionlab tonna chiqindilar esa oqar suvlarga qo shilib, suv havzasi hayvonot olami uchun ham ulkan ofat manbai bo lib xizmat etmoqda. Ochiq hududlarga tashlanayotgan chiqindilar esa katta-katta yerlarda axlat uyumlarini hosil qilmoqda. Bularning barchasi dunyo ob-havosining me yordagi darajadan ko tarilishiga sabab bo lmoqda. Global isish sifatida atalayotgan bu holat inson ertasining bugunidan ko ra yaxshiroq bo lishi qiyin ekaniga ishoradir. O tgan asrda suvga nisbatan bo lgan talabning oshishi aholi o sishiga nisbatan ikki barobar yuqori bo ldi. Hali dunyoda suvsizlik muammosi ochiq ko zga tashlanmagan bo lsa-da, lekin dunyo aholisining 2,8 milliardi yoki boshqacha qilib aytganda jami yer yuzi aholisining 40 foizi suv tanqis bo lgan hududlarda yashaydi. Ayni holat mavjud suv resurslaridan tejab-tergab foydalanishni taqozo etadi. Toza ichimlik suvi borasidagi muammolarga, asosan, Afrika qit asida yashovchi insonlar ko proq duch kelmoqda. Bu mintaqa suv resurslarining hududlar o rtasidagi taqsimotida jiddiy nomutanosiblik bor. Masalan, Shimoliy

5 5 Afrikada aholining 92 foizi toza ichimlik suvi iste mol qilish imkoniyatiga ega bo lsa, sahro mintaqasidagi Afrika davlatlarida bu ko rsatkich 60 foizga ham yetmaydi. Haqiqatdan, suv-energetik resurslaridan oqilona foydalanish masalasi dunyoning ko plab davlatlari halqaro tashkilotlari yig ilishlari,forumlarida birinchi masala qatorida ko tariladigan muaamoli masaladir. Shu jumladan Shanghai Hamkorlik Tashkilotining har yilgi yig ilishlarida ushbu masala dolzarb masala, echimini kutayuotgan masala sifatida doimiy tarzda kun tartibiga kiritiladi. Bugungi kunga kelib, O zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi o rtasidagi xalqaro munosabatlar yangi bosqichga o tgani hech kimga sir emas. Albatta ikkala tomon ham bu munosabatlarni mustahkamlashdan manfaatdordir. Bunga misol qilib, 2006-yil mamlakatlarimiz o rtasidagi hamkorlik Shartnomasining imzolanishi ikki davlat munosabatlarini mustahkamlashda poydevor bo lib xizmat qildi. Mana 20 yildirki, O zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi o rtasida ko plab shartnomalar imzolanib kelmoqda. Shu bilan birga O zbekistonning Shanxay Hamkorlik Tashkilotiga a zoligi bu ikki davlat o rtasidagi aloqalar serqirra ekanligidan dalolat beradi. Shu kungacha tashkilot doirasida ko pgina hujjatlar qabul qilingan. Hozirgi kunda yuz berayotgan globallashuv jarayonida jamiyat hayotining barcha sohalarida turli xil o zgarishlar, yangiliklar bo lib o tmoqda. Albatta bunda milliy til va undagi o zgarishlar yuksak o rin tutadi. Sababi jamiyatdagi har bir o zgarish uning milliy tilida aks etadi. Shu bilan bir qatorda siyosiy, publististik sohalarda kundan-kunga yangi atamalar, klishelar, shiorlar kirib kelmoqda. Shu sababli ham biz quyidagi magistrlik dissertatsiyamizda zamonaviy xitoy tilidagi rasmiy hujjatlarni tarjima qilish, siyosiy nutqlarning va publististika tilining ajralmas qismiga aylangan klishelar, ozlashmalar, umuman olganda hujjatlar leksikasi bilan bog liq tarjimaning o ziga xos xususiyatlarini Shanxay Hamkorlik Tashkiloti suv-energetik resurslari masalasiga doir hujjatlari misolida tahlil etishga bag ishladik y.

6 6 O zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi o rtasida o zbek va xitoy tillari hamda boshqa soha mutaxassisliklari bo yicha talabalar almashinuvi yolga qo yilgan. Xitoy tarjimashunosligi maktabini shakllantirishda va rivozhlantirishda shu sohada etuk pedagog kadrlarga bo lgan ehtiyozh katta. Ma lumki mohir tarjimonni yetishtirishda avvalombor insondan o z ona tilini chuqur bilish, ana undan keyin chet tili, o rganayotgan tilde so zlashuvchi millatning o ziga hos hususiyatlarini, urf-odatlarini, umuman olganda mentaliteti doirasidagi puxta bilim va ko nikmalarga ega bo lishi birlamchi va muhimdir. Zero ikki davlatning do stona aloqalari aynan til o rganishdan boshlanadi. Semantik, stilistik va gammatik jihatdan tog ri tarjima qilingan jumla kelishuv-muzokaralarning ijobiy yakun topishiga kafolatdir. Rossiya olimlaridan publististik matnlarda uchraydigan konstruksiyalar Т.Н.Никитина Грамматика китайского публистического текста da, O zbekistonda xitoyshunoslik: tarix,hozirgi zamon va kelajak ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to plamlaridagi maqolalarida alohida tahlilga tortilgan. Klishelar hozirgi kunda xitoy tilining ajralmas va muhim qismi bo lib, ularning xalqaro siyosiy, iqtisodiy, harbiy, madaniy, ilmiy va ijtimoiy sohalarga bo lgan ta siri o sib bormoqda. Xitoy ko pgina xalqaro tashkilotlar a zosi, shu bilan bir qatorda Shanxay Hamkorlik Tashkilotini asoschilaridan biri sifatida xalqaro sohada faol ish olib bormoqda. Shu ta kidlab o tish kerakki, hozirgi kunda bu tashkilot xavfsizlik borasida ko pgina ishlar qilinmoqda. Shu bilan bir qatorda hozirgi kunda butun dunyo bo yicha asosiy masalaga aylangan suv-energetik resurslari bilan bog liq masalaga katta e tibor bermoqda. O zbekiston va Xitoy bilan o zaro manfaatdorlikka asoslangan munosabatlarni rivojlantirish asosida xitoy tilining, shu jumladan hujjatlarda keng qo llaniladigan klishelarning, grammatik konstruktsiyalarni o rganish muhim ahamiyat kasb etadi.

7 7 O ylaymizki, rasmiy hujjatlarni tarjima qilish xususiyatlariga bag ishlangan mazkur tadqiqot ishimiz materiallari kelajakda tarjimashunoslikka bag ishlangan ko plab darslik va o quv qo llanmalar yaratilishiga xizmat qiladi. Tadqiqotning ob ekti va predmeti. Har bir sohada o z atama, klishelari bo lgani kabi rasmiy va siyosiy sohada ham mavjud. Ishning ob yektini hozirgi zamon xitoy tili rasmiy soha hujjatlari, aynan Shanxay Hamkorlik Tashkilotining suv-energetik resurslari masalasiga bagishlangan hujjatlar hususiyatlari va ularni tarjima qilish bilan bog liq masalalar tashkil etgan. ShHT suv-energetik resurslari masalasiga bagishlangan hujjatlardagi klishelar, grammatik konstruksiyalar, atamalar sinonimiyasi, tarjima jarayonida tinish belgillarining o rni va ahmiyati masalalari tadqiqotning predmetini tashkil etdi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Shanxay Hamkorlik Tashkilotining suv-energetik resurslari masalasiga doir hujjatlar asosidagi ushbu tadqiqot ishimizning maqsadi zamonaviy xitoy tili hujjatlarida ko p uchraydigan klishelar, klishe xususiyatiga ega qolipli konstruksiyalar ishlatilish xususiyatlari, leksik-semantik jihatlarini o rganish, hujjatlarda keng ishlatiladigan ayrim sinonim atamalarda to g ri va o rnida qo llash, tarjima qilish ko nikmalarini rivozhlantirishga qaratilgan tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ilmiy ishda quyidagi asosiy vazifalar amalga oshirilishi nazarda tutilgan : 1) hozirgi zamon xitoy tilida rasmiy, siyosiy sohada klishelar va klishe xususiyatiga ega qolipli konstruksiyalarni leksik-semantik tahlil qilish; 2) suv-energetik resurslari masalasiga doir hujjatlarda klishe o rnida qo llanuvchi venyan tili elementlarini semantik tahlili; 3) suv-energetik resurslari masalasiga doir hujjtalarda uchraydigan sinonim terminlarning tahlilini amalga oshirish; 4) xitoy tilidagi hujjatlarni tarjima qilishda semantic komponentlar,

8 8 formulyarlar hususiyatlarini tahlil etib, ularni tarjima jarayonida to q ri qo llashga qaratilgan tavsiyalarni ishlab chiqis; 5) tarjima jarayonida matnda tinish belgilarning o rni va ahamiyatini yoritish. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. O zbek va Xitoy xalqlarining o zaro aloqalar tarixi bir necha ming yilliklar qa ridan boshlanadi. Min ( y.y) sulolasining vakili ilk bor Samarqandga diplomatik missiya bilan tashrif buyurishi Markaziy Osiyo va Xitoy xalqlari o sha davrlardayoq siyosiy va iqtisodiy aloqalarni o rnatishga harakat qilishganidan dalolatdir. 1 Buyuk ipak yo lining shakllanishi ( mil. av.ii a. mil.15-a) Markaziy Osiyo va Xitoy xalqlari o rtasida diplomatik, iqtisodiy aloqalarning rivoji uchun alohida ahamiyatga ega bo lgan. O zbekiston mustaqillika erishgach, ushbu aloqalar hozirgi zamon talablariga mos holda rivojlanib bormoqda. Xitoy va O zbekiston Respublikasi o rtasida 1991 yil 2 yanvarda diplomatik aloqalar o rnatilganidan beri ushbu sohada ishlatiladigan rasmiy hujjatlar majmuasi shakllana boshladi. Xitoy tili rasmiy hujjatlarni tarjima qilish masalasiga bag ishlangan lingvistik ishlarni deyarli yo q desa bo ladi. Mavjud bo lgan ishlarda esa rasmiy hujjatlar tarixiy jihatdan va stilistik uslub tarafidan qisman o rganilgan, masalan: 2004 yili nashr etilgan A Bilingual Study of Diplomatic Documents / Series of Huang Jinqi s Monografs on Diplomacy / Book I, Book II. World Affairs Press 2004; What is Diplomacy - A Bilingual Course/ Series of Huang Jinqi s Monografs on Diplomacy / World Affairs Press 2004 (Xuan Dingchining Hozirgi zamon xitoy tili diplomatik hujjatlari va Diplomatiya asoslari kitoblari); 番新明 外事使用文书大全 - 北京 : 世界知识出版社,1994 (Fan Sinmingning Xitoy diplomatik hujjatlari - Pekin: Shijiechubanshe nashriyoti, 1994) kitoblari ma lum. Ko rsatib o tilgan 1 番新明 外事使用文书大全 - 北京 : 世界知识出版社, 页 (Фан Синминг. Хитой дипломатик хужжатлари. Пекин: Шижиечубанше нашриёти, б.)

9 9 manbalarda rasmiy hujjatlarning faqat tarixiy kelib chiqishi, tuzilishi hususiyatlari o rganilgan. Lekin, umuman olganda, boshqa tillarda hujjat tuzilishi, tarjima hususiyatlarini tahliliga bag ishlangan ishlar soni anchagina. Masalan: D.S. Kulmamatovning Среднеазиатские дипломатические документы и их русские переводы в XVII в.в. (Грамоты, челобитные), A.A.Abdullayevaning Лексика сферы международных отношений (на материале русского и узбекского языков), deb nomlangan ilmiy tadqiqot ishlari; X.G.Gulamovning Посольские связи Бухарского ханства с Россией в XVIII в. ; I.T.Zografning Монгольско китайская интерференция (язык монгольской канцелярии в Китае) ; X.S.Muxitdinova, A.A.Abdullayevalarning Расмий услубнинг дипломатик ёзишмалар тури ; L.V.Raxmaninning Стилистика деловой речи и редактирование служебных документов ; F.P.Sergeyevning Лексика сферы международных отношений ; Q.P.Sodiqovning Eski uyg ur yozuvi (elchilardan yuborilgan yorliqlar) va boshka shu kabi ilmiy ishlar mavjud. Ushbu ilmiy ishlarning aksariyat qismi rasmiy til leksikasining diaxronik tahliliga bag ishlangan. Yuqorida ko rsatib o tilgan ishlardan A.A.Abdullayevaning Rasmiy uslubning diplomatik yozishmalar turi va Лексика сферы международных отношений deb nomlangan ilmiy ishi rasmiy til leksikasining sinxronik tahlilini ham o z ichiga qamrab olgan. Yuqorida keltirilgan ilmiy ishlardan farqli o laroq Хitoy tilidagi hujjatlarni tarjima qilish masalasi (ShHTning suv-energetik resurslari masalasiga bagishlangan hujjatlar asosida) deb nomlangan ilmiy tadqiqotda ilk bora xitoy tilidagi hujjatlar leksikasi o rganilib, ularni tarjima qilish masalasi bilan bog liq tavsiyalarni ishlab chiqish, to g ri tarjima qilish ko nikmasini rivojlantirish masalasiga ahamiyat berilgan. Mavzu bo yicha qisqacha adabiyotlar tahlili. Tadqiqotga manba sifatida Сотрудничество стран ШОС с сфере безопасности, экономики,

10 10 водно-энергетических ресурсов, коммуникации, культуры и перспектива ее расширения (материалы Пятого заседания Форума ШОС, Таджикистан, Душанбе, мая 2010 года), Душанбе Ирфон, 2011, 黄金祺 外交文献书教程 世界出版社, 2004, internet saytlar http//bc-sco.org, http// Т.Н.Никитина Грaммaтика китайского публицистического текста, Санкт-Петербург, 2007, Nosirova Saodat, Xitoy tilining ijtimoiy-siyosiy va diplomatik terminologiyasi, Toshkent, Yangi asr avlodi, 2011, A Bilingual Study of Diplomatic Documents / Series of Huang Jinqi s Monografs on Diplomacy / Book I, Book II. World Affairs Press 2004; What is Diplomacy - A Bilingual Course/ Series of Huang Jinqi s Monografs on Diplomacy / World Affairs Press 2004 (Xuan Dingchining Hozirgi zamon xitoy tili diplomatik hujjatlari va Diplomatiya asoslari kitoblari ); Joan R.Wood Jean Serres. Diplomatic Ceremonial and Protocol. New York, (Djon Vud va Djen Serreslarning Diplomatik seremonial va protokol kitobi); 番新明 外事使用文书大全 - 北京 : 世界知识出版社, 1994 (Fan Sinming. Xitoy diplomatik xujjatlari. Pekin: Shijiechubanshe nashriyoti, 1994.); Chinese English Vocabulary of Foreign Affairs (Xitoychainglizcha diplomatik atamalar lug ati) kabi kitoblar asosiy manba sifatida olindi. Original manba sifatida O zbekiston Respublikasining Tashqi ishlar vazirligi, Xitoyning O zbekistondagi elchixonasi, Shanxay Hamkorlik Tashkilotining Pekindagi Kotibiyati tomonidan taqdim etilgan rasmiy hujjatlardan ham keng foydalanildi. Tadqiqotda qo llanilgan uslublar. Mavzuga oid to plangan materiallar hozirgi zamon tilshunoslik fanida keng qo llanilayotgan qiyosiy, struktural, distributiv medolar, konstruktiv, diaxronik va sinxronik, tavsifiy, tahliliy, komponent hamda statistik va interpretatsiya metodlari yordamida tahlil etildi. Sistematika va umumiy konseptual yondoshuvlar ham ushbu ishda katta o rin egalladi. Ba zi holatlarda, mavzuning interaktiv hususiyatlaridan kelib chiqib, siyosatshunoslika oid bo lgan umumiy metodlar ham qo llanildi.

11 11 Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Ishda ilk marotaba xitoy tili rasmiy hujjatlari leksikasi tahliliy va tavsifiy usulda o rganildi. Dissertatsiya materiallaridan umumiy hujjat yuritish sohasida, hususan O zbekiston Respublikasining Tashqi ishlar vazirligi, Tashki iqtisodiy aloqalar va investisiyalar vazirligi, Savdo va sanoat Palatasi, O zbekiston Respublikasining XXRdagi elchixona va boshka vakolatxonalarining, O zbekiston Respublikasida va Xitoy Xalq Respublikasida joylashgan Shanxay Hamkorlik Tashkiloti idoralarinining faoliyatida, xitoy tili leksikologiyasi bo yicha olib boriladigan kurslarda; xitoy tilining leksikologiyasi va leksikasiga oid mahsus kurslarda; o zbek, rus va xitoy tillarini o rgatish jarayonlarida, qo llanma hamda darsliklar tuzishda, ayniqsa, tarjimashunoslik sohasiga oid turli xil o quv qo llanmalari hamda sharqshunos filologlar uchun mahsus kurslar tayyorlashda, yangi lug atlar tuzishda, hujjatlar majmuasini ishlab chiqishda, ommaviy axborot vositalarida va boshka sohalarda keng foydalanish mumkin. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Birinchi marta xitoy tili rasmiy hujjatlari leksikasini tarjima qilish masalasi ilmiy muammo sifatida ko tarildi, ShHTning suv-energetik resurslari masalasiga bagishlangan hujjatlar misolida hujjatlarda keng qo llaniladigan klishelar va ularni to g ri tarjima qilish bilan bo g liq masalalar, hujjatlarda rasmiy atamalar sinonimiyasi, ahamiyati ikkilamchidek tuyulgan tinish belgilar masalasi lingvistik jihatdan tahlili amalga oshirildi, xitoy tilidagi rasmiy hujjatlarni to g ri tarjima qilish bilan bo g liq tavsiyalar ishlab chiqildi. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro yxati hamda ilovalardan iborat. Har bir bob o z mazmuni va mohiyatidan kelib chiqqan holda kichikroq qismlarga bo lingan. Dissertatsiyada tadqiqot natijalariga aloqador bo lgan sxemalardan foydalanilgan. Shuningdek, dissertatsiyada xitoycha misollar transliteratsiya holatida lotin alifbosida berilgan.

12 12 Birinchi bob Suv-energetik resurslari masalasiga doir ShHT hujjatlarida qolipli konstruksiyalarning klishe o rnida qo llanilishi deb nomlangan va o z ichiga Ish yuritish hujjatlarining semantik xususiyatlari, Ssuv-energetik resurslari masalasiga doir hujjatlarda qolipli konstruksiyalarning semantik xususiyatlari va Suv-energetik resurslari masalasiga doir hujjatlarda klishe o rnida qo llanuvchi venyan tili elementlari deb nomlangan kichik bo limlarni qamrab olgan. Ikkinshi bob ShHT hujjatlarni tarjima qilishda semantik komponentlar, formulyarlar masalasi deb nomlangan va o z ichiga Hujjatlarda qo llaniluvchi komponentlarning semantik tahlili, Hujjatlarda qo llaniluvchi asosiy protokol formulalar deb nomlangan ikki kichik bo limni olgan. Uchinchi bob Hujjatlar matnlarida sinonimiya va tinish belgilari tarjima jarayoning dushmanlari sifatida deb nomlangan bo lib, o z ichiga Rasmiy hujjatlar matlarda sinonim atamalar va ularni tarjima qilish masalasi hamda Rasmiy hujjatlar matnlarida tinish belgilar ishlatilishining o ziga xos xususiyatlari deb nomlangan ikki bo limdan iborat. Har bir bob yakunida qisqacha hulosalar keltirilgan.

13 13 I BOB. ShHTning SUV-ENERGETIK RESURSLARI MASALASIGA DOIR ShHT HUJJATLARDA QOLIPLI KONSTRUKSIYALARNING KLISHE O RNIDA QO LLANILISHI Ushbu bobda hujjatlarda ko p qo llaniladigan klishelar, klishe xususiyatiga ega qolipli konstruksiyalar, siyosiy shiorlarni tahlil qilib chiqdik. Klishe fransuz tilidagi cliché, clicher so zidan olingan bo lib, bosib iz qoldirmoq poligr. qog ozga bosish uchun yog och yoki toshga tushirilgan bo rtma harf, surat, rasm, plan va shu kabilar 2 degan ma noni bildiradi. Lingvistika sohasida esa aynan qolipga solingan so z birikmalari, ma lum bir vaziyatda qo llanuvchi umumiy modelga ega so zlardir, gaplardir. Xitoy tiliga klishe 陈词滥调 chencilandiao deb tarjima qilinadi. Hozirgi kunda klishelarni barcha sohalarda uchratish mumkin. Misol uchun, psixologik sohaga doir yoki adabiyotda uchraydigan klishelar. Biroq biz siyosiy sohaga oid ko p uchraydigan klishelarni Shanxay Hamkorlik Tashkiloti suv-energetik resurslari masalasiga doir hujjatlar asosida tahlil qilib chiqamiz. Siyosiy klishelar sifatida qolip so z birikmalari, klishe xususiyatiga ega qoliplar publistikada, jurnalistikada, siyosiy hujjatlarda, siyosat arboblari nutqida qo llaniladi. Ularni to g ri tushunish uchun esa aniq matnni bilish kerak. Chunki ba zi hollarda klishelarni ritorik yoki vaziyatdan kelib chiqib har xil holatlarda qo llash ham kuzatiladi. Shu sababli ham quyida biz ba zi klishelarni tahlil qilib chiqdik. Ushbu tadqiqot ishimizda Сотрудничество стран ШОС с сфере безопасности, экономики, водно-энергетических ресурсов, коммуникации, культуры и перспектива ее расширения (материалы Пятого заседания Форума ШОС, Таджикистан, Душанбе, мая 2010 года), internet saytlar http//bc-sco.org, http// 黄金祺 外交文献书教程, 2 O'zbek tilining izohli lug'ati. O zbekiston milliy ensiklopediyasi.davlat ilmiy nashriyoti.5jildli.toshkent jild.B-249

14 14 Т.Н.Никитина Грaммaтика китайского публицистического текста kabi adabiyotlardan foydalanildi. 1. Ish yuritish hujjatlarining semantik xususiyatlari Boshqaruv hujjatlarini bir-biri bilan uzviy bog'liqligi barcha birlashmalarni administrativ xo'jalik faoliyatini yuritishdagi asosiy ta'minlanish omili bo'lib xizmat qiladi. Bu tuzumlarni tarkibi va shakli quyidagi omillarga to'g'ridan - to'g'ri bog'liq bo'lib,ular yuzaga keladigan muammo va savollarni yechimini tegishli qonun va qoidalarga amal qilgan holda o'zining xizmat doirasi hajmiga qarab yuritiladi. Ish yuritish yoki boshqaruvni hujjatlar orqali ta'minlash deganda ish yuritish faoliyatini hujjatlar bilan ta'minlash va turli rasmiy hujjatlar orqali kelgusi ishlarni tashkillashtirishga aytiladi. Hujjatlashtirish ish yuritishni eng asosiy qismi bo'lib, u hujjatlarni bitish jarayoni bilan to'g'ridan-to'g'ri bog'langandir. "Hujjat yuritish" tushunchasi o'z navbatida hujjatlarni ro'yxatga olish va ularni harakati bilan bog'liq bo'lgan barcha savollarni o'z ichiga oladi. Ish yuritish hujjatlarni tuzish, tashkillashtirish sistemasini (tizimini)doimiy ishlashini qo'llab turish va ularni saqlashga oid qismi arxiv ishi deb yuritiladi. Insonlarni boshqaruv sohasidagi faoliyati doimo turli hujjatlarni tuzish va ularni xarakatini muntazam ravishda olib borish bilan bog'liq bo'ladi Shuning uchun xozirgi kunda ish yuritishni boshqacha qilib aytganda boshqaruvni hujjatlar bilan ta'minlash deb yuritsa ham bo'ladi. Ish yuritishni struktur bo'linmalarini tashkillashtirishga javobgar amaldor shaxs amaldagi qonun-qoidalarga amal qilishi hamda ish jarayonini o'rnatilgan qoidalarga asosan boshqarish ko'pincha birlashma yoki boshqarma raxbari zimmasida bo'ladi. Hujjatli boshqaruv tizimining murakkabligi o'zaro munosabatlarning maxsusligiga, masalan, o'zaro munosabatlarni xarakter va hajmiga yuqori tashkilotlarni tuzumlarni aniq tashkillanishiga, idoralarni-ishbilarmon xamkorlar, shu tashkilotni hodimlari va boshqa jismoniy shaxslarga bog'liq.

15 15 Ish yuritish jarayonini qo'llash asosan amaldor orqali taminlanadi va uning zimmasiga shu birlashma yoki boshqarmani ish jarayoniga taalluqli hujjatlarni o'z vaqtida ro'yxatga olish, tegishli qoidalarga asosan saqlash va bu hujjatlarni vaqtida amal qilinishini ta'minlashdek vazifa yuklatiladi. Birlashma yoki boshqarmaning materiallarini ro'yxati tashkiliy taqsimot hujjatlar tizimiga kiritilgan bo'lib,ular boshqaruv faoliyatini nazoratidagi klassifikatsiya organi orqali tasdiqlangan bo'lishi kerak. Hujjatlar turlari bo'yicha xilma-xil va miqdoran juda ko'pdir. Hujjatlarning maqsadi, yo'nalishi, hajmi, shakli va boshqa bir qator sifatlari ham turlichadir. Shunday ekan, hujjatlar tiliga qo'yiladigan umumiy talablar bilan bir qatorda har bir turkum hujjatlar oldiga qo'yiladigan ko'pgina lisoniy talablar ham mavjud. Muayyan turdagi hujjat, albatta, o'ziga xos lisoniy xususiyat va sifatlar bilan belgilanadi. Bu xususiyat va sifatlarni har taraflama va chuqur tasavvur qilmasdan turib, mukammal hujjatchilikni yaratish mumkin emas. Shuning uchun bu o'rinda hujjatlar tasnifi masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Hujjatshunoslikda hujjatlar bir necha jihatlarga ko'ra tasnif qilinadi. Tasniflashda garchi mutlaqo bir hil guruhlashtirish mavjud bo'lmasada, har qalay bir qadar yagonalashgan guruhlashtirish bor. Hujjatshunoslikdagi ish yuritishdagi hujjatlar ana shu an'anaga ko'ra eng avvalo yaratilish o'rniga ko'ra tasnif qilinadi va bu jixatdan ichki va tashqi hujjatlar farqlanadi. Ichki hujjatlar ayni muassasaning o'zida tuziladigan va shu muassasa ichida foydalaniladigan hujjatlardir, muayyan muassasaga boshqa tashkilot va ayrim shaxslardan keladiganlari esa tashqi hujjatlardir. Hujjatlar mazmuniga ko'ra ikki turli bo'ladi: 1. Sodda hujjatlar-muayyan bir masalani o'z ichiga oladi. 2. Murakkab hujjatlar-ikki yoki undan ortiq masalani o'z ichiga oladi. Mazmun bayonining shakli jixatidan xususiy (individual), namunali (tipovoy) va qolipli (trafaretli) hujjatlar farqlanadi. Matnning o'ziga hosligi, betakrorligi, xamisha ham bir andazada bo'lmasligi xususiy hujjatlarning asosiy belgilaridir (masalan, xizmat yozishmalari va shu kabilar). Bunday hujjatlarda ham

16 16 muayyan doimiy tarkib mavjud bo'lsada, bevosita mazmun bayoni bir qadar erkin bo'ladi. Namunali hujjatlar boshqaruvning muayyan bir xil vaziyatlari bilan bog'liq, bir-biriga o'xshash va ko'p takrorlanadigan masalalar yuzasidan tuzilgan matnlarni o'z ichiga oladi. Qolipli hujjatlar, odatda oldindan tayyorlangan bosma ish qog'ozlariga yoziladi, bunday hujjatlarda ikki turli axborot aks etadi, yani o'zgarmas (oldindan tayyor bosma matnda ifodalangan ) va o'zgaruvchi (hujjatni tuzish paytida kiritiladi); shuning uchun bu tur hujjatlarga nisbatan ko'pincha "yozmoq"emas, balki "to'ldirmoq" so'zi ishlatiladi. Hujjatlarning qolipli turlarini kengaytirish hujjat matnlarini bir xillikka olib kelish va hujjat tayyorlash uchun ketadigan vaqt hamda mehnatni anchagina tejash imkoniyatini beradi. Qolipli hujjatlarga ish haqi yoki yashash joyi haqidagi ma'lumotnomalar, ayrim dalolatnomalar, xizmat safarlari, guvoxnomalari va boshqa ko'plab hujjatlar misol bo'ladi. Hujjatlar tegishlilik jihatiga ko'ra, xizmat yoki rasmiy hujjatlar va shaxsiy hujjatlarga ajratiladi. Xizmat hujjatlari tayyorlanishiga ko'ra muassasa yoki mansabdor shaxslarga tegishli bo'lsa shaxsiy hujjatlar yakka shaxslar tomonidan yozilib, ularning xizmat faoliyatlaridan tashqaridagi yoki jamoat ishlarini bajarish bilan bog'liq masalalarga tegishli bo'ladi (masalan,shaxsiy ariza,shikoyat va x.k). Hujjatlarning tayyorlanish xususiyati va darajasi ham benihoya muhim. Bu jixatiga ko'ra hujjatlar quyidagicha tasniflanadi: qoralama, asl nusxa, nusxa, ikkinchi nusxa (dublikat), ko'chirma. Ko'pgina hujjatlar avval qoralama nusxada tayyorlanadi, bu hujjat muallifini qo'l yozma yoki bosma nusxasidir. Bu nusxa tuzatilib, qayta ko'chirilishi mumkin. Aytish kerekki, qoralama hujjat huquqiy kuchga ega emas. Asl nusxa har qanday hujjatning asli, birinchi rasmiy nusxasidir. Asl nusxaning aynan qayta ko'chirilgan shakli nusxa deb yuritiladi, odatda nusxaning o'ng tomonidagi yuqoridagi burchagiga "Nusxa" degan belgi qo'yiladi. Hujjatchilikda aynan (faksimil) va erkin nusxalar ham farqlanadi. Aynan nusxa asl nusxaning barcha xususiyatlarini hujjat zaruriy qismlarining joylashishi,

17 17 mavjud shakliy belgilar (gerb, yumaloq muhr, to'rtburchak muhr, nishon kabi), matndagi bosma, yozma harf shakllari va shu kabilarni aniq va to'liq aks ettiradi, masalan kserokopiyani shu tur hujjatlar qatoriga kiritish mumkin. Erkin nusxada esa hujjatdagi axborot to'laligicha ifodalansa-da, bu nusxa tashqi xususiyatlar jixatidan bevosita muvofiq kelmaydi, yani erkin nusxada asl nusxadagi muxr o'rniga "muhr" deb, imzo o'rniga "imzo" deb, gerb o'rniga "gerb" deb yozib qo'yiladi va x.k. Ba'zan muayyan hujjatga to'laligicha emas, balki uning bir qismiga extiyoj tug'iladi. Bunday hollarda hujjatdan nusxa emas, balki ko'chirma olinadi ( masalan,majlis bayonidan ko'chirma, buyuruqdan ko'chirma va x.k). Nusxa va ko'chirmalar, albatta notarius, kadrlar bo'limi va shu kabilar tomonidan tegishli tartibda tasdiqlangan taqdirdagina huquqiy kuchga ega bo'ladi. Asl nusxa yo'qolgan hollarda hujjatning ikkinchi nusxasi (dublikati)beriladi, ikkinchi nusxa asl nusxa bilan bir xil huquqiy kuchga egadir. Mamuriy boshqaruv faoliyatida xizmat mavqeiga ko'ra hujjatlar xozirgi kunda, asosan, quyidagicha tasniflanadi: tashkiliy hujjatlar, farmoyish hujjatlari, ma'lumotsimon -axborot hujjatlari, xizmat yozishmalari. Tashkiliy hujjatlar mazmunan tashkilot, muassasa va korxonalarning huquqiy maqomi, tarkibiy tarmoqlari va hodimlari, boshqaruv jarayonining borishida jamoa ishtirokining qayd qilinishi, boshqa tashkilotlar bilan aloqalarning huquqiy tomonlari kabi masalalarni aks ettiradi. Nizomlar, yo'riqnomalar,majlis bayonlari, shartnomalar ana shunday tashkiliy hujjatlar sirasiga kiradi. Farmoyish hujjatlari guruhiga buyruq, ko'rsatma,farmoyish kabilar kiradi. Ma'lumotsimon axborot hujjatlari ancha katta guruhni tashkil qiladi, bu hujjatlarning ish yuritish jarayonidagi ishtiroki ham juda faol. Bu guruh dalolatnoma, ma'lumotnoma, ariza, tushuntirish xati, xisobot, ishonchnoma, tavsifnoma kabi hujjatlarni o'z ichiga oladi. Xizmat yozishmalari mazmunan xilma-xil bo'ladi. Ularda muassasa faoliaytining turli masalalari bilan bog'liq talab, iltimos, taklif, kafolat kabilar aks ettiriladi. Bu ma'noda xizmat yoziashmalari hujjatlarning yuqorida

18 18 ko'rsatilgan har uch guruhi bilan ham aloqadordir, ularning muayyan bir guruhiga xizmat hujjatlarini kiritish shuning uchun ham maqsadga muvofiq emas. Shularni hisobga olib, hizmat yozishmalari hozirgi zamon hujjatshunosligida mazkur guruhlardan keyin to'rtinchi alohida guruh sifatida tasniflangan va bu mantiqan o'rinli. Hujjatlarni tayyorlash umumiy qoidalarining asosiylari Davlat yagona nusxasida qayt etilgan. Unga ko'ra, tashkiliy-farmoyish hujjatchiligi, yani tashkiliy, farmoyish, ma'lumotsimon-axborot hujjatlari va xizmat yozishmalari zaruriy qismlar (rekvezitlar)ni o'z ichiga olmog'i lozim. Mazkur Davlat yagona nusxasida tashkiliy-farmoyish hujjatlari zaruriy qismlarining quyidagi to'liq ro'yxati belgilangan: 1. Davlat gerbi; 2. tashkilot yoki korxonaning alomati (emblemasi); 3. mukofot tasviri; 4. korxona va tashkilotlarning xos raqami (kodi); 5. boshqaruv hujjatchilik shaklining xos raqami; 6. vazirlik yoki idoraning nomi; 7. muassasa, tashkilot yoki korxonaning nomi; 8. tarkibiy tarmoqning nomi; 9. aloqa muassasasining shartli raqami (indeksi), telefon raqami, faks raqami, bankdagi xisob-kitob raqami; 10.hujjat turining nomi; 11. sana; 12.shartli raqam; 13.keladigan hujjatlarning sanasi va shartli raqamiga havola; 14.tuzilgan yoki nashr qilingan joyi; 15. hujjatdan foydalanishni cheklovchi belgi ("maxfiy'v'xizmat doirasida foydalanish uchun " kabi); 16.hujjatni oluvchi (adresat); 17.tasdiqlash ustxati;

19 19 18.munosabat belgisi (rezolyutsiya); 19.matn sarlavhasi; 20.nazorat haqidagi qayd; 21.matn; 22.ilova mavjudligi haqidagi qayd; 23.imzo; 24.kelishuv ustxati; 25.rozilik belgisi (viza); 26.muhr; 27.nusxaning tasdiqlanishi haqidagi qayd; 28.ijrochining familiyasi va telefon raqami; 29.hujjatning bajarilganligi va uni hujjat yig'ma jildiga yo'naltirilganligi haqidagi qayd; 30.hujjatdagi ma'lumotlarni bosma ko'chirilganligi haqidagi qayd; 31.hujjatning kelib tushganligi haqidagi qayd. Hujjatning har bir turi mazkur zaruriy qismlarning barchasini o'z ichiga olmaydi. Hujjatning muayyan turiga muvofiq ravshda bu zaruriy qismlarning ayrim bir turkumi huquqiy talablarni taminlash darajasida qo'llanadi. Shu narsa ham muhimki,ayni zaruriy qismlarning hujjatda joylashishida qat'iy tartib mavjud. Zaruriy qismlarning joylashishidagi qat'iy ketma-ketlik hujjatning huquqiy kuchini ta'minlash, hujjatni zudlik bilan ishlash, bajarish, undan osonlik bilan foydalanish uchun muxim. Mazkur 31 ta zaruriy qismning 10 tachasi nisbatan ko'p qo'llanadi, shuning uchun ularni asosiy zaruriy qismlar deb ham yuritiladi. Ular hujjat muallifi (muassasa nomi yoki shaxsiy hujjatda imzo qo'yuvchi shaxs), hujjat turining nomi, sarlavha, hujjat oluvchi (adresat), kelishuv va rozilik belgilari, matn, tasdiqlash, imzo, muhr, ilova mavjudligi haqidagi qaydlardir. Ariza. Muayyan muassasa yoki mansabdor shaxs nomiga biror iltimos, taklif yoki shikoyat mazmuniga yoziladigan rasmiy hujjatdir. Ariza asosan qo'lda yoziladi va uning mazmuni erkin bay on qilinadi.

20 20 Bildirishnoma. Muayyan muassasa yoki tashkilot raxbariga xizmat faoliyati bilan aloqador muxim masalalar yuzasidan yoki yuqori idora, mansabdor shaxsga biron-bir voqea va hodisa haqida habardor qilish zarurati tug'ilganda taqdim etiladigan mufassal yozma axborotdir. Bildirishnomalarda voqea - hodisalarni sanash bilan birga,ularni keltirib chiqargan omillar tahlil qilinadi va tegishli omillar tahlil qilinadi va tegishli xulosalar qilinib, takliflar beriladi. Bildirishnoma tayyorlayotgan shaxsning xulosa va takliflari aniq, ravshan va ishonarli bo'lishi kerak. Buyruq, farmoyish, ko'rsatma. Buyruq-davlat boshqaruv organi raxbarlarining, muassasa va korxona boshliqlarining yakka xokimligiga asoslangan huquqiy hujjat bo'lib, muayyan muassasa yoki korxona oldida turgan asosiy va kundalik vazifalarni ham qilish maqsadida qo'llaniladi. Buyruqlar katta ahamiyatga ega bo'lgan hujjat hisoblanib, asosiy faoliyatga oidlari doimiy, kadrlarning shaxsiy tarkibiga oid buyruqlar esa 40 yilgacha alohida tartib raqam ostida saqlanadi. Farmoyish. Muassasa ma'muriyati (direktor,uning o'rinbosarlari,bosh muxandis,uning o'rinbosarlari), shuningdek, bo'limlar raxbarlari tomonidan amaliy masalalar yuzasidan qabul qilinadigan hujjatdir. Odatda, farmoyishlarda xarakat muddati cheklangan bo'lib, uning kuchi bo'limlarning tor doirasiga ayrim mansabdor shaxslar va fuqarolarga taaluqli bo'lib, faqat buyruqdan farqli,kirish qismida "tavsiya qilaman" yoki "ruxsat beraman" kabi iboralar ishlatiladi. Ko'rsatma. Idoralarda xabarsifat metodik tusdagi masalalar, shuningdek buyruqlar, yoriqnomalar va boshqa hujjatlarning ijrosi bilan bog'liq tashkiliy masalalar yuzasidan chiqariladigan huquqiy hujjat hisoblanadi. Guvoxnoma.Muayan shaxsning xizmat va boshqa xolatlarini, shuningdek biror ishga (masalan taftish o'tkazishga ) vakolatini ko'rsatuvchi hujjat. Har bir ishga qabul qilingan kishi kadrlar bo'limi tomonidan guvoxnoma olib, yonida olib yurish, yillar davomida qayd qilish uchun qulay daftarcha xolida bo'ladi. Dalolatnoma.Muassasa yoki ayrim shaxslar faoliyati bilan bog'liq biron-bir bo'lgan voqea, hodisa, ish-xarakatni yoki mavjud xolatni tasdiqlash, unga

21 21 guvoxlik berish maqsadida bir necha kishi tomonidan tuzilgan hujjat bo'lib, asosiy maqsadi sodir bo'lgan voqea-hodisalarni yoki mavjud xolatni qonuniyhuquqiy jihatdan isbotlash yoki tasdiqlashdir. Ishonchnoma.Muavyan muassasa yoki ayrim shaxs nomidan bildiradigan yozma vakolatni hujjat bo'lib, mazmuniga ko'ra, mol-mulkni boshqarish, pul va moddiy buyum boyliklarini olish, sud idoralarida ish olib boorish va boshqa ishlarni amalga oshirishni ifodalaydi. Ayrim xollarda (masalan,kooperetiv yoki ijtimoiy mulkni boshqarishda )ishonchnoma qonun talabiga ko'ra notarial tasdiqdan o'tishi zarur bo'ladi, shuning uchun ishonchnomaning zaruriy qismlari aniq, buzilmasdan, tuzatishlarsiz rasmiylashtirilish kerak. Yo'riqnoma,nizom. Yo'riqnoma-qonun yoki boshqa normativ hujjatlarni tushuntirish maqsadida chiqariladigan huquqiy hujjat bo'lib, tashkiliy, ilmiytexnikaviy, moliyaviy va boshqa maxsus faoliyat tomonlari hususida tartibqoida o'rnatish maqsadida davlat boshqaruv organlari tomonidan chiqariladi va "lozim","kerak'' zarur", "yo'l qo'yilmaydi", "mumkin emas" kabi so'zlar qo'llaniladi. Nizom.Muassasa yoki uning tarkibiy bo'linmalari tuzilishi, huquqi, vazifalari, burchlari, ishni tashkil qilishlari tartibotini belgilaydigan huquqiy hujjatdir. Raxbarlar tomonidan tuziladi va raxbar farmoyishi bilan yoki tasdiqlash ustxati (grif) qo'yish bilan kuchga kiradi. Ustav.Muayyan munosabat doirasidagi faoliyat yoki biror davlat organi, muassasaning tizilishi vazifasini yo'llantirib turadigan asosiy va qoidalar majmui bo'lib,normative ahamiyatga ega va nizomga nisbatan keng tushunchadir. Majlis bavoni.turli yig'ilish, kengash va boshqa tur anjumanlami borishini, majlis qatnashchilarining chiqishlari va ular qabul qilgan qarorlarni aniq, siqiq holda qayd qiluvchi rasmiy hujjat bo'lib, doimiy kotib, yoki yig'in jarayonida saylangan kotib uni yozadi. Bu yozuvlarda o'z aksini topgan axborotlarni aniqligi uchun butun ma'suliyat va javobgarlik majlis raisi va kotib zimmasiga yuklatiladi,chunki u voqelikning o'rni, vaqti va xolati haqida ma'lumot berish

22 22 bilan birgalikda, qarorlarni to'g'ri qabul qilinganligi tekshirish va uning bajarilishini nazorat qilishga imkon beradi. Majlis bayonidan ko'chirma. Zaruriyat tufayli majlis davomida qabul qilingan qarorlardan ko'chirmalar rasmiylashtiriladi va imzo bilan tasdiqlanadi. Ma'lumotnoma. Bo'lgan voqea yoki mavjud holatlarni bildirish-axborot berish mazmunida ifodalaydigan hujjat bo'lib, so'ralayotgan yoki iltimos qilinayotgan axborot va ma'lumotlarni o'zida aks ettiradi.mazmuniga ko'ra xizmat ma'lumotnomasi muassasa faoliyatiga doir voqea-hodi salami rasmiy aks ettirib, ifodaladsa, shaxsiy ma'lumotnomalar grajdanlaming turmushi va ish faoliyatidagi aksar voqea-xodisalar va xolatlarni tasdiqlab beradigan,talab qilingan joylarga ko'rsatiladigan rasmiy hujjat hisoblanadi. 2. Suv-energetik resurslari masalasiga doir hujjatlarda qolipli konstruksiyalarning semantik xususiyatlari Hech kimga sir emaski, mana 20 yildan beri O zbekiston Respublikasi va XXR bilan rasmiy sohada katta ishlar olib borilmoqda va bu borada ko plab hujjatlar imzolangan. Bu hujjatlarda asosan e tibor xavfsizlikni ta minlashga, suv-energetik resurslardan oqilona foydalanish va hamkorlikni kengaytirishga qaratilgan. XX asr xitoy tilining leksik lug atining boyishi, grammatika qatlamida yangi o zgarishlar bevosita rasmiy hujjatlar tilida o z aksini topishi, tarjimonlarning aynan ushbu til xususiyatlariga kelganda boshi berk ko chaga kirib qolishlari konstruksiyalarning nihoyatda rang-barangligi va ko pligi, sinonimiyaning keng rivojlanganligi - bizni shu sohada qo llaniladigan qolipli konstruksiyalar, klishe xususiyatiga ega konstruksiyalarni semantik xususiyatini tahlilga tortishimizga sabab bo ldi. Quyida biz XXR zamonaviy hujjatlarda, rasmiy tilida eng ko p qo llaniladigan qolipli konstruksiyalarni birma-bir ko rib chiqamiz. Ushbu bo limda tahlilga 32 ta konstruksiya tortildi. Ular quyidagi semantik guruhlar bo yicha taqsimlandi. Ular:1) o rin-joyni ifodalovchi qolipli

23 23 konstruksiyalar; 2) vaqtni ifodalovchi qolipli konstruksiyalar;3) qiyosiy qolipli konstruksiyalar. Quyida biz ushbu semantik guruhlarni birma bir tahlil qilib chiqamiz. O rin-joy ma nosini ifodalovchi konstruksiyalar. 在 下, 在 中, 在 上, 在 内, 在 里 old ko makchi va ko makchi yordamida yasalgan klishe xususiyatiga ega qolipli konstruksiyalar 在 下 zai xia konstruksiyasi. Ushbu konstruksiyaning mazmuniga ko ra, gapning kesimi va boshqa shart bo lgan qism (element)lar tavsiflayotgan fakt 在 下 zai xia konstruksiyasida ko rsatilgan fakt yoki holat tufayli, ta siri yoki sharti ostida bo lgan yoki bo lmaganligini ko rsatadi. 3 Mazkur konstruksiyaning 在 下 zai xia ko makchisi oldida kelgan asosiy so z sifatida ko pincha harakat nomi (fe ldan yasalgan ot) keladi. Odatda bu konstruksiya old qo makchili iboralar bilan tarjima qilinib,klishe xususiyatiga ega konstruksiyalar deyiladi: 在 影响下 zai ying xiang xia- ta sir ostida 在 领导下 zai ling dao xia- rahbarlik ostida 在 压迫下 zai ya po xia- zulm ostida 在 支持下 zai zhi chi xia - ko magida 在 帮助下 zai bang zhu xia- yordamida 在 号召下 zai hao zhao xia- da vatiga ko ra 在 配合下 zai pei he xia- o zaro ta sirda 3 Т.Н.Никитина «Грамматика китайского публистического текста», Санкт Петербург, б.

24 24 Quyida klishe xususiyatiga ega konstruksiyalar qatnashgan gaplarni ko rib chiqamiz: 在经济全球化背景下, 上合地区处在现代化改造与发展价段, 更需要一大批有专业投能人才的支撑 4 Zai jing ji quan qiu hua bei jing xia,shang he di qu chu zai xian dai hua gai zao yu fa zhan jia duan,geng xu yao yi da pi you zhuan ye tou neng ren cai de zhi cheng. Iqtisodiy globalizatsiya jarayonida Shanghai Hamkorlik Tashkilotiga a zo davlatlar regionida zamonaviylashtirish va darajasini ko tarishda mutaxassisli kadrlarni qo llab-quvvatlash zarurdir. Ba zi holatlarda 在 下 konstruksiyasini tarjima qilish qiyin bo ladi, chunki u yoki bu harakat nomi bilan qo llaniladigan ko makchi mos kelmasligi mumkin. Shunda konstruksiya sifatdosh bilan tarjima qilinadi va birinchi faktning ikkinchi faktga bog liqligi saqlanib qoladi: 在联合国领导下构成商谈手续 5 Zai lian he guo ling dao xia gou cheng shang tan shou xu. Birlashgan Millatlar Tashkiloti rahbarligi ostida rasmiy muzokaralar yo lga qo yildi. Yana bir qancha klishe xususiyati ega konstruksiyalarga misollar keltiramiz: 在斗争威慑下 zai dou zheng wei she xia - kurashish qo rquvi ostida 4 Сотрудничество стран ШОС с сфере безопасности, экономики, водно-энергетических ресурсов, коммуникации, культуры и перспектива ее расширения (материалы Пятого заседания Форума ШОС, Таджикистан, Душанбе, мая 2010 года), Душанбе Ирфон, 2011 г. 5 Сотрудничество стран ШОС с сфере безопасности, экономики, водно-энергетических ресурсов, коммуникации, культуры и перспектива ее расширения (материалы Пятого заседания Форума ШОС, Таджикистан, Душанбе, мая 2010 года), Душанбе Ирфон, 2011 г.

25 25 在修正主义路线干扰下 zai xiu zheng zhu yi lu xian gan rao xia- revizionistik yo nalish (kurs) bilan yo ldan adashtirilganlar (to siqlarga uchrab, 干扰 to sqinlik qilmoq fe lidan) Quyidagi umumlashtirilgan ot gapda qo llanilishi mumkin: 不可能在人口不断增加的情况下保持目前的温饱水平 6 Bu ke neng zai ren kou bu duan zeng jia de qing kuang xia bao te mu qian de wen bao shui ping. Aholining doimiy o sib borishi sharoitida xalq farovonligining bugungi darajasini ushlab turishning ilojisi yo q. Shunday umumlashtirilgan ot konstruksiyada harakat nomi o rnida kelishi mumkin: 在十分困难条件下 zai shi fen kun nan tiao jian xia- o ta qiyin (murakkab) sharoitlarda 在自愿原则下 zai zi yuan ze xia- ixtiyoriylik tamoyili (asosi) bo yicha Ismiy yoki predikativ aniqlovchiga ega umumlashtirilgan ot bilan kelgan konstruksiyali gapda asosiy voqeaning ikkinchi darajali voqeaga bog liqligi saqlanib qolinadi: 在共同富裕的目标下, 鼓励一部分人通过诚实劳动和合法经营先富起来 7 Zai gong tong fu yu de mu biao xia,gu li yi bu fen ren tong guo cheng shi lao dong he he fa jing ying xian fu qi lai. 6 Т.Н.Никитина «Грамматика китайского публистического текста», Санкт-Петербург, б. 7 Сотрудничество стран ШОС с сфере безопасности, экономики, водно-энергетических ресурсов, коммуникации, культуры и перспектива ее расширения (материалы Пятого заседания Форума ШОС, Таджикистан, Душанбе, мая 2010 года), Душанбе Ирфон, 2011 г.

26 26 Umumiy farovonlik maqsadini ko zlagan holda, odamlarning ayrim guruhlarini sidqidil mehnatiga va qonuniy xo jalik faoliyatiga ko ra boshqalardan avval boy bo lishlarini rag batlantirish kerak. Ba zida 在 old ko makchisi tushirib qoldiriladi. 在 上 zai shang konstruksiyasi. Ushbu konstruksiya birinchisiga qaraganda kamroq uchraydi; 在 下 konstruksiyasi kabi, o zining ikkinchi ma nosida keng ma nodagi joyga ishora qiladi: 在 基础上 zai ji chu shang- asosida, negizida 在 问题上 zai wen ti shang- masalasida Quyida klishelarga ham misol keltiramiz: 在这一点上 zai zhe dian shang- bu bandida 在世界上 zai shi jie shang- dunyoda 在政治上 zai zheng zhi shang- siyosatda 在此基础上, 中美两国关系实现了正常化 8 Zai ci ji chu shang,zhong mei liang guo guanxi shi xian lezheng chang hua. Ikki mamlakat Amerika va Xitoy o rtasidagi munosabatlarning bu asosida yaxshilanish amalga oshirildi. 在 上 konstruksiyasi otni aniqlab kelayotgan aniqlovchi tarkibiga kirishi mumkin: 邓小平同志 1980 年八月在中央政治局扩大会议上所作的 讲话 Deng xiao ping tong zhi 1980 nian ba yue zai zhong yang zheng zhi ju kuo da hui yi shang suo zuo de...jiang hua. 8 Т.Н.Никитина «Грамматика китайского публистического текста», Санкт-Петербург, б.

27 yilning avgustida Xitoy Kommunistik partiyasi Markaziy qo mitasi politbyurosining kengaytirilgan majlisida o rtoq Den Syaopin qilgan chiqishida... 在 下 konstruksiyasi kabi, 在 上 konstruksiyasi gap boshida ham, kesim oldida ham kelishi mumkin: 我们最终要在经济上赶上发达的资本主义国家, 在政治上创造比这些国家更高更切实的民主 9 Wo men zui zhong yao zai jing ji shang gan shang fa da de zi ben zhu yi guo jia,zai zheng zhi shang chuang zao bi zhe xie guo jia geng gao geng qie shi de min zhu. Natijada biz iqtisodda kapitalistik davlatlarga yetib olishimiz, siyosatda boshqa davlatlarga nisbatan ancha rivojlangan (yuqori) va ancha faol demokratiyani yaratishimiz kerak. 在 内 zai nei va 在 里 zai li konstruksiyalari. Ushbu konstruksiyalar kamdan-kam uchraydi. 在 内 konstruksiyasi joyga yoki vaqtning bir qismiga ishora qiluvchi so zlar bilan birga keladi: 在十余年内 zai shi chu nian nei- 10 yildan ziyod (ortiq) bo lgan vaqt mobaynida 在国内 zai guo nei- davlat (mamlakat)da 在全社会范围内 zai quan she hui fan wei nei- butun jamiyat doirasida (ramkalarida) 在 里 zai li konstruksiyasi joy yoki vaqt ma nosini ifodalaydi, ikkinchi misolda 里 ko makchisi oldida 时间 so zi turibdi: 9 Т.Н.Никитина «Грамматика китайского публистического текста», Санкт-Петербург, б.

28 28 在 中 zai zhong konstruksiyasi Ushbu konstruksiya ikkita ma noga ega. Birinchi ma nosi kesim va uning majburiy qismi tavsiflayotgan fakt (vaziyat) bilan birga bo layotgan jarayonni ifodalaydi. 中 ko makchisidan oldin 过程 jarayon so zi kelishi mumkin, biroq, bu so z bo lmasligi ham mumkin, unda 中 oldida harakat nomi keladi. 在 20 年的改革开放过程中, 我们可以明显地发现 Zai er shi nian de gaige kaifang guocheng zhong,women keyi mingxian de faxian. 20 yillik islohotlar va ochiq eshiklar siyosati davomida biz kashf eta (aniq tushuna) oldikki,... 在制度变迁过程中 社会中心群体, 就会丧失很多利益 10 Zai zhidu bian qian guocheng zhong shehui zhongxin qunti,jiu hui sangshi henduo liyi. Tarkibiy o zgarishlar davomida jamiyatning markaziy guruhlari o z manfaatlarini yo qotishlari mumkin. Ikkinchi holatda 中 oldida keng ma noda joy (makon)ga ishora qiluvchi ot qo llaniladi: 在 社会中 zai shehui zhong- jamiyatda 在历史中 zai lishi zhong- tarixda 在联合会报中 11 zai lianhe huibao zhong - qo shma kommyunike (bayonot)da 10 Т.Н.Никитина «Грамматика китайского публистического текста», Санкт-Петербург, б. 11 Nosirova Saodat, Xitoy tilining ijtimoiy-siyosiy va diplomatik terminologiyasi, Toshkent, Yangi asr avlodi, 2011-yil b.110

29 29 在 结构中 zai jiegou zhong- strukturalar (tarkibotlar)da 在 概念中 zai gainian zhong- tasavvurlarda 在这种铁一般的社会结构中, 政教是合一的 Zai zhe zhong tie yiban de shehui jiegou zhong, zhengjiao shi he yi de. Shunday temir (temir kabi mustahkam) ijtimoiy strukturalarda hukumat va din birlashishdi. 在某些新权威主义者的概念中, 社会发展大约经历了这样三个价段 Zai mouxie xin quanweizhuyizhe de gainian zhong, shehui fazhan dayue jingli le zheyang san ge jiaduan. Yangi avtoritarizm [nazariyasi] ba zi tarafdorlarining tasavvurlarida ijtimoiy rivojlanish, umumiy qilib aytganda, ushbu uchta bosqchni bosib o tdi... Ba zan, 中 zhong ko makchisidan oldin kelgan ot joyni anglatuvchi korxona, soha kabi aniq ma noda bo lsa, ko makchi turishib qoldiriladi: Bu gapda 企业 korxona so zidan keyin 中 ko makchisi tushirib qoldirilgan, lekin u gapning ma nosiga putir yetkazmagan : 在自然垄断性和社会公益性领域, 国有企业将继续保持绝对优势 Zai ziran longduanxing he shehui gongyixing lingyu, guo you qiye jiang jixu baochi jue dui youshi Tabiiy monopoliyalar va ijtimoiy obodonlashtirish (kommunal xizmatlari) sohasida davlat korxonalari asosiy mavqeni saqlashni davom ettiradi. 在 中 zai zhong konstruksiyasida old ko makchi 在 tushiriladi: 失业人数增多是所以发展中国家迈向现在代过程中普通存在的现象, 并非中国特有 Shiye renshu zeng duo shi suoyi fazhan zhong guojia mai xiang xianzai dai guocheng zhong putong cunzai de xianxiang, bing fei zhongguo teyou.

30 30 Ishsizlar sonining o sishi bu modernizatsiyaga bo layotgan harakat jarayonidagi barcha rivojlanayotgan davlatlarning hamma joyida tarqalgan hodisadir, bu faqatgina Xitoyga xos xususiyat emas. Vaqtni ifodalovchi qolipli konstruksiyalar Vaqtni ifodalovchi qolipli konstruksiyalar gapning asosiy qismi va iborasida ifodalanayotgan faktlar, harakatlar, voqealarning bir vaqtning o zida yoki ketma-ketligiga ishora qiladi. Vaqtni bildiruvchi ibora kesimda ifodalangan ish-harakatni davomiyligini, ushbu ish-harakatni boshlanganligini, gapning asosiy qismidagi voqeani amalga oshirilishi boshlanganligini ifodalaydi. 12 Voqealarning bir vaqtning o zida sodir bo lishi Bir vaqtning o zida sodir bo layotgan voqealarni quyidagi konstruksiyalar ifodalaydi: 在 时 zai shi, 在 时候 za shihou, 当 时候 dang shihouvaqtda, qachonki 在 ( 与 ) 同时 zai(yu) shitong - bilan bir vaqtning o zida 在 其间 zai qijian - vaqtda, mobaynida 在 际 zai ji, 在 时刻 zai shike -usha vaqtda 在 时期 zai shiqi- mobaynida, qachonki 在作这样的声明时, 美国承认中国关于彻底解决这一问题的一贯立场 13 Zai zuo zheyang de shengming shi, meiguo chengren zhongguo guanyu chedi jiejue zhe yi wenti de yiguan lichang. Ushbu bayonot qilingan vaqtda (O sha vaqtda), Amerika Xitoyning shu masalani batamom hal qilishga tegishli izchil tizimi (platformasi)ni e tirof etdi. 12 Т.Н.Никитина «Грамматика китайского публистического текста», Санкт-Петербург, б. 13 Идти в ногу с веяниями времени, развивать Шанхайский дух.// Избранные документы ШОС. - Пекин: Мировая литература. Т b