MUNDARIJA: KIRISH 4 I BOB. Sinonimiya hodisasi haqida nazariy-metodik ishlar tahlili Xitoy tilshunoslarining sinonimiya hodisasi haqidagi ishla

Transcription

1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI UZOQ SHARQ VA JANUBIY OSIYO TILLARI FAKULTETI BITIRUV MALAKAVIY ISHI Mavzu: Hozirgi xitoy tilida fe l-sinonimlar Bajardi: Xitoy filologiyasi ta lim yo nalishi bitiruvchi kurs talabasi Sanayeva Munisa Asliddin-zoda Ilmiy rahbar: Xitoy filologiyasi kafedrasi katta o qituvchisi, f.f.n. Nosirova S.A. TOSHKENT

2 MUNDARIJA: KIRISH 4 I BOB. Sinonimiya hodisasi haqida nazariy-metodik ishlar tahlili Xitoy tilshunoslarining sinonimiya hodisasi haqidagi ishlari tahlili O zbek, rus va Ovro pa tilshunoslarining sinonimiya hodisasi haqidagi ishlari tahlili 23 II BOB. Xitoy tilidagi fe l-sinonimlarning lotin alifbosi ketma-ketligidagi klassifikatsiyasi va semantik xususiyatlari A - G alfavit ketma-ketligidagi fe llar tasnifi H - Z alfavit ketma-ketligidagi fe llar tasnifi 49 XULOSA 61 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..64 ILOVA. 4

3 5

4 KIRISH Mamlakatimizda hayotning barcha sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlarning taqdirida, odamlar dunyoqarashining o zgarishida, buyuk davlat barpo etishdek oliyjanob orzuimizning ro yobga chiqishida zamon talablariga javob beradigan kadrlar tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi. 1 Karimov I.A. O zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, yurtimizda demokratik jamiyatga asos solina boshlandi. Bu tuzum jarayonlari mazmun va mohiyatiga ko ra avvalgi jarayonlardan tubdan farq qilib, ijtimoiy hayotimizning har bir sohasida o z aksini topmoqda. Sodir bo layotgan ushbu jarayonlar ijtimoiygumanitar va tabiiy fanlarga ham o z ta sirini o tkazib, ularda ushbu jarayonlarni ifodalaydigan ma no va tushunchalarning paydo bo lishiga sabab bo ldi. Ushbu o zaro munosabat natijalari har qaysi fanda o ziga xos tarzda ifodalanib bormoqda. Chunonchi, jamiyat bilan tilshunoslik o rtasidagi munosabat bunga yaqqol misol bo la oladi. Mustaqilligimiz tobora mustahkamlanib, o zining ijobiy samaralarini bera boshlagan bugungi kunda xalqimiz oldida hayotning moddiy va ma naviy asoslaridan kelib chiqadigan yangidan-yangi ulkan vazifalar turibdiki, ularni amalga oshirishda adabiyot va san at, umuman ma naviyatning ahamiyati, shubhasiz, benihoya kattadir. Zero, davlatning kuch-quvvatini, istiqboli porloq bo lishini, jahon taraqqiyotida tutgan o rni va mavqeini odamlarning intelektual salohiyati, aqliy jihatdan yetuk va barkamolligi belgilaydi. Prezidentimiz Islom Abdug aniyevich Karimov tomonidan ta kidlanishicha, Taraqqiyot taqdirini ma naviy jihatdan yetuk odamlar hal qiladi. Texnikaviy bilim, murakkab texnologiyani egallash 1 Karimov I.A. O zbekiston XXI asr bo sag asida: Xavfsizlikka tahdid va barqarorlik shartlari. - T., Sharq, b. 6

5 qobiliyati ma naviy barkamollik bilan, mustaqil tafakkur bilan birga borishi kerak. Aqliy zakovat va ruhiy-ma naviy salohiyat ma rifatli insonning ikki qanotidir. 2 Xalq va millatning ma naviy, ruhiy va axloqiy qadriyatlarini shakllantiruvchi hamda ta minlovchi asoslardan biri esa badiiy adabiyotdir. Millat ma naviyatini bir-biri bilan uzviy aloqadorligi va aks ta sir jarayonlari uzoq tarixiy an anaga ega. Boshqa xalqlar bilan do stona munosabat qilish va ilg or tomonlarini o rganish o zbek xalqi ma naviyatiga xos bo lgan xususiyatdir. Mavzuning dolzarbligi. O zbekiston Respublikasining Birlashgan Millatlar Tashkilotiga va boshqa xalqaro tashkilotlarga a zo bo lib kirishi O zbekistonga o zining tashqi siyosatini mustaqil ravishda yuritish, jahon hamjamiyatiga a zo bo lishining o z strategiyasini ishlab chiqish, davlatlararo munosabatlarning yo nalishlari va ustuvorligini belgilash imkonini berdi. Mamlakatimizning Xitoy Xalq Respublikasi bilan 1992 yilning 2 yanvaridan bugungi kungacha hamkorlik munosabatlari samarali rivojlanib kelmoqda. Ushbu do stona munosabatlar tufayli savdo va iqtisodiy sohalarda bitimlar imzolandi. Zarur resurslarni, xalq iste moli mollarini yetkazib berishdan tortib, mehmonxonalar qurish, sog liqni saqlash, doridarmonlar ishlab chiqarish, noan anaviy energiya manbalaridan foydalanish sohasida ilmiy-texnikaviy hamkorlik qilishgacha keng ko lamdagi siyosiy, diplomatik va madaniyat sohalarida ham jiddiy o zaro manfaatlarning mavjudligi, shu munosabatlarni chuqurlashtirishga ko maklashmoqda. Hozirgi kunda ana shu omillar xitoy tilini O zbekiston hududida keng ko lamda o rganilishni taqozo qilmoqda. Boshqa chet tillari kabi xitoy tilini yanada chuqur o rganishda leksikoloya sohasi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki o rganilayotgan tilning leksikasidagi o zgarishlar va yangiliklarni tilshunoslik nuqtai nazaridan tahlil etish o quvchining bilim saviyasini yanada oshiradi. Shu sababli bizning bitiruv malakaviy ishimiz aynan leksikologiya sohasiga, ya ni fe l-sinonimlarning leksik-semantik tahliliga bag ishlangan. 2 Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild. T., O zbekiston, b. 7

6 Sinonimlarning fikrni aniq va maqsadga muvofiq qilib ifodalashda ahamiyati kattadir. Shuning uchun ham yozuvchilar, shoirlar, olimlar tildagi omonim, sinonim so zlardan mohirlik bilan foydalanishib, mazmunan boy, til jihatdan rang-barang badiiy, ilmiy asarlar yaratadilar. Ammo sinonimlarni to g ri qo llash insondan yetarlicha bilim va ko nikmalarni talab qiladi. Chunki sinonimlar qatoridagi har bir so z o z ma no nozikligiga ega bo lib, ular har doim ham bir-birining o rniga ishlatilavermaydi. Xitoy tilidagi sinonimlar haqida hozirgi kunga qadar juda ko plab ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Ammo aynan bir kategoriyaga mansub sinonimlar tahlilini deyarli uchratmaymiz. Shu sababdan, xitoy tilida asosiy so z turkumlaridan biri bo lgan fe l kategoriyasiga mansub sinonimlarni tahlil leksik va semantik jihatdan tahlil qilishni lozim topdik. Bu xitoy tilini xorijiy til sifatida o rganuvchilarga katta yordam beradi degan umiddamiz. Mavzuning o rganilganlik darajasi. Fe l-sinonimlar tahliliga bag ishlangan ilmiy ishlar talaygina. Jumladan, А.А.Аминоваning Глагольные синонимы русского языка, М.А.Костроваning Глагольная синонимия в современном японском языке, Н.А.Пузановаning Проблемы глагольной синонимии в когнитивном аспекте (в диахронии) kabilarni sanab o tish kifoya. Lekin xitoy tilida fe l-sinonimlarning leksik-semantik tahliliga bag ishlangan ilmiy ishlar yo q. Xitoy tilshunoslari orasida ham aynan fe l kategoriyasiga mansub sinonimlar haqida qilingan ishlarni deyarli uchratmaymiz. Yuqorida ta kidlaganimizdek, sinonimlar haqida qilingan umumiy ilmiy ishlar orasida fe l-sinonimlarga ham to xtalib o tilgan ba zi bir tadqiqotlarni ko rib chiqishimiz mumkin. Ulardan Grace Qiao-zhangning Using chinese synonims ( Ko p qo llaniladigan xitoy sinonimlari ) lug ati, 王波 (Wang Bo)ning 汉语近义词辨析及对外汉语教学启示 ( Xitoy tili sinonimlari tahlili va xitoy tilini o quvchilar uchun ko rsatma ) maqolasi kabilar muhim ahamiyatga egadir. Bitiruv malakaviy ishining manbalari. Ushbu bitiruv malakaviy ishimiz mavzusi ustida izlanish olib borish jarayonida, asosan, 牟淑媛 (Mo Shu-yuan) va 8

7 王硕 (Wang Shuo)larning 汉语近义词学习手册 ( Xitoy tili sinonimlari o quv qo llanmasi ) kitobi, Grace Qiao-zhangning Using chinese synonims ( Ko p qo llaniladigan xitoy sinonimlari ) lug ati, 周玉琨 (Zhou Yu-kun)ning 现代汉语近义词研究述评 ( Hozirgi zamon xitoy tili sinonimlarini o rganish ) maqolasidan foydalandik. Bitiruv malakaviy ishining tadqiqot metodlari. Oldinga qo yilgan vazifalarni hal etish uchun to plangan materiallar hozirgi zamon tilshunoslik fanida keng qo llanilayotgan struktural, tavsifiy, tahliliy, miqdoriy, chog ishtirish, tarjima metodlari yordamida tahlil etildi. Bitiruv malakaviy ishning yangiligi. - Sinonimlar bo yicha qilingan ishlar atroflicha o rganib chiqildi - Xitoy tilida fe l-sinonimlar ilk bora leksik-semantik jihatdan tahlil qilindi, bunda har bir sinonimik qatordagi har bir fe l alohida tahlil qilinib, misollar bilan izohlandi - Mazkur ish natijasida Xitoy tili fe l-sinonimlari mini-lug ati tuzish rejalashtirilgan Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi hozirgi zamon xitoy tilida fe l-sinonimlarni leksiksemantik jihatdan tahlil qilishdan iboratdir. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar amalga oshirildi: - Sinonimlar o rganish bo yicha qilingan ishlarni xitoy, rus, o zbek va Yevropa tilshunoslarining ilmiy-tadqiqot ishlari misolida ko rib chiqish - Xitoy tilidagi sinonimlarni 牟淑媛 (Mo Shu-yuan) va 王硕 (Wang Shuo)larning 汉语近义词学习手册 ( Xitoy tili sinonimlari o quv qo llanmasi ) kitobi asosida ko rib chiqish - Fe l-sinonimlarni ajratib chiqish, ularni leksik-semantik jihatdan tahlil qilish 9

8 - Har bir fe l-sinonim so zga bir va undan ortiq misollar keltirib izohlash. Bitiruv malakaviy ishining obyekti: Xitoy tilidagi fe l-sinonimlar Bitiruv malakaviy ishining predmeti: Xitoy tilidagi fe l-sinonimlarining leksik-semantik tahlili, ularning alifbo tartibidagi klassifikatsiyasi va semantik xususiyatlari Bitiruv malakaviy ishi mavzusining aprobatsiyadan o'tishi. Mavzu doirasida Xitoyshunos talabalar ilmiy to plami ning Obod turmush yili ga 2013 yildagi nashrida Xitoy tilida sinonimiya hodisasi. 同义词, 等义词 va 近义词 larning farqi nomli maqola nashr etildi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi: Malakaviy ishimizning umumiy hajmi sahifa. Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar soni ta. Ushbu ish kirish qismi, asosiy boblar (2ta), xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro yxati hamda ilovadan iborat. Kirishda malakaviy ish mavzusining dolzarbligi asoslab berilgan, ishning yangiligi, manbalari, tadqiq etish usullari, obyekti va predmeti, maqsad va vazifalari ochib berilgan. Birinchi bob Sinonimiya hodisasi haqida nazariy-metodik ishlar tahlili deb nomlanadi. Ushbu bob ikki bo limdan iborat bo lib, 1.1 bo limda xitoy tilshunoslarining sinonimiya hodisasi haqidagi ishlari tahlili, 2.2 bo limda o zbek, rus va Ovro pa tilshunoslarining sinonimiya hodisasi haqidagi ishlari tahlili haqida so z yuritiladi. Ikkinchi bob xitoy tilidagi fe l-sinonimlarning lotin alifbosi ketmaketligidagi klassifikatsiyasi va semantik xususiyatlariga bag ishlangan. Ushbu bob ham ikki bo limdan iborat bo lib, 1.1. bo limda A - G alifbo ketma-ketligidagi fe llar tasnifi va 2.2. bo limda H - Z alifbo ketma-ketligidagi fe llar tasnifi haqida so z yuritiladi. Xulosada tadqiq etilgan materiallar tahlilidan kelib chiqadigan asosiy natijalar, nazariy va amaliy umumlashmalar bayon etiladi. 10

9 I BOB. SINONIMIYA HODISASI HAQIDA NAZARIY-METODIK ISHLAR TAHLILI Tildagi sinonimiya hodisasi umumiy tilshunoslikning semantika, ya ni so zning ma nosiga oid masalalardan biridir. Semantika atamasining o ziga umumiy tilshunoslikda shunday ta rif beriladi: Semantika (yunon. semantikos belgilovchi, bildiruvchi) so z, so zning bir qismi, so z birikmasining ma no tarafidir. 3 Demak, semantika tilshunoslikning so zlarning ma nosini o rganuvchi maxsus bo limidir. Sinonimlarga kelsak, o zbek tilining izohli lug atida sinonimlar va sinonimiya hodisasiga shunday ta rif berilgan: Sinonim so zi yunonchadan olingan bo lib, shakl va talaffuzi turlicha, ammo ma nosi bir-biriga juda yaqin so zlar, o zaro ma nodosh so zlarga aytiladi. Sinonimiya hodisasi ma nosi birbiriga yaqin bo lgan so zlarning shakl jihatidan turlicha bo lishidir. 4 Sinonimiya (yunoncha synonymia ma nodosh) turli aytilish va yozilishga ega bo lgan til birliklari bo lib, mazmuni butunlay yoki qisman to g ri kelishi hodisasidir. Leksik sinonimlar har xil aytilish va yozilishga ega bo'lgan nutqning bir bo lak so zidir, lekin bir-biriga yaqin yoki mazmuni bir-biriga to g ri keladigan so zlardir. Sinonimlar muammosi muhim leksikologik muammolardan biridir. XVIII asr oxiridayoq tilda bir tushunchani bildiradigan bir qancha so zlar bo lishi mumkinligi haqidagi masala muhokama etilgan. XIX asr birinchi yarmida filologlar ma nodosh, ya ni mazmun jihatidan bir-biriga to g ri keladigan so zlar tilda bo lishi mumkin emas, deb o ylashgan va sinonimlarni o xshash belgili, mazmuni bo yicha o xshash so zlar sifatida belgilaganlar, so zning ma lum bir uslubi ( bo g ini ) ga kiruvchi ekspressiv xususiyatini e tiborga olganlar. XX asr 3 Словарь иностранных слов. Москва, Русский язык, c Ўзбек тилининг изоҳли луғати. - Москва, Рус тили нашриѐти, б. 11

10 birinchi yarmida G.O.Vinokur jonli nutqda ot yoki yilqi, bola yoki farzand deyilishini farqi bo lmagan holatni topib bo lmaydi 5 degan. Ma lumki, sinonimiya xitoy tili leksikologiyasi nazariy kursining muhim qismi bo lib, uni o zlashtirish tilni o rganuvchilardan ham umumiy tilshunoslikning nazariy muammolarini tushunish, ham xitoy tili leksikasini yaxshi bilishni talab etadi. Umumiy tilshunoslikda sinonimiya bo yicha olib borilgan tadqiqot ishlarini ko rib chiqar ekanmiz, dunyo olimlari sinonimiya hodisasini ko proq rus, ingliz, fransuz va nemis tillari misolida ko rib chiqishganligi haqida xulosa qilishimiz mumkin. Sinonimiya hodisasi dunyoning barcha tillarida keng yoyilgan bir hodisa bo lganligi bois, bu hodisa muhokama qilinib va chuqur ilmiy tahlillar olib borilgan asarlar talaygina. Lekin shunga qaramay, uzoq yillar dunyo miqyosida olib borilgan yuzlab tadqiqotlar masalaga oxirgi nuqtani qo ymagan. Shunday qilib, sinonimlar o xshash mazmunli emas, balki bir-biriga yaqin so z sifatida tushunilgan, shu bilan birga sinonimlarning aynan o zaro farqi tilda ular hayotining tayanchi sifatida tan olingan. Ba zi zamonaviy leksikologlar, aksincha, sinonim so'zlarga faqat o z mazmuniga ko ra o xshash va stilistik tavsiflari farqlanadigan (har doim emas) so zlarni kiritish taklifi bilan chiqdilar. Sinonim so zlarning mazmuni yoki butunlay bir-biriga to g ri keladi, yo katta umumiy qismga (bunda sinonim so zlarning mazmun yaqinligi ko zda tutiladi) ega. Sinonimlarni aniqlashda ma no-mazmun mezonlari odatda, mazmun uyg unligi tahlili bilan to ldiriladi: qator matnlarda sinonimlar o rtasidagi mazmun farqi xiralashadi, bilinar-bilinmas holatga keladi va bunday matnlarda (ularni neytral qiluvchi deb ataydilar) so zni aytilgan umumiy ma nosini o zgartirmasdan o zaro almashtirish mumkin: Bola qumda kurak bilan chuqurcha kavladi (qazidi). 6 Biroq, odatda, barcha matnlarda ham bunday almashtirish mumkin emas: Yumronqoziq shudgorda yer qazidi (kovladi emas). Bu narsa 5 Винокур Г. О. Проблема культуры речи. Русский язык в советской школе. - M.: c Ona tili sinf. Darslik. T., O qituvchi, 1997 y b. 12

11 ko pincha so z ma nolari o rtasidagi farqlar bilan bog liqdir. Masalan, qazimoq bu asbob yordamida qazimoq bo lgani sababli kavlamoq so zini emas, balki hayvonlar uchun faqat qazimoq so zini qo llash mumkin. O zaro o zgartirish mezoni faqat mazmun mezonini to ldiradi va o z-o zidan sinonimni aniqlashda yetarli hisoblanmaydi. Qator matnlarda o zaro o zgartirilgan so zlar borki, ular sinonim bo la olmaydilar. Masalan, zot-tur munosabatlarini bildiruvchi (daraxt sarv, it tozi, qush chumchuq), bir butunlik va qisman bildiruvchi so zlar (yo lak uy, soch bosh) sinonim bo la olmaydilar. Chunonchi, sinonimlarni tavsiflaganda ularning uyg unligini e tiborga olish kerak bo'lib, ular bir-biriga butunlay (qandaydir bir narsani otmoq irg itmoq), yoki qisman (uzoq nigoh, suhbat, davr, tanaffus; davomiy suhbat, davr, tanaffus) to g ri kelishi mumkin. O zaro farqli xarakterdan kelib chiqadigan sinonimlarning asosiy uch turini ajratish mumkin: 1. Semantik, ya ni tushunchaga ega (semantika ma no so zini anglatib, yunoncha semantikos bildiruvchi ) sinonimlar leksik ma nodagi komponentlarni farqlaydi. Masalan, qazimoq kavlamoq (qazimoq asbob yordamida kavlamoq); katta yirik (yirik juda katta). 2. Bir narsani bildiradigan stilistik sinonimlar, mazmunan o xshash, lekin stilistik jihatdan farqlidir. Neytral so zlar o zidan yuqori yoki pasaytirilgan sinonimlarga ega bo lishi mumkin. (boqmoq qaramoq termilmoq, qo l changal panja). 3. Semantik-stilistik sinonimlar bir vaqtning o zida ham mazmun, ham stilistik jihatdan farqlanadi. Masalan, ko tarmoq ko tarib bormoq, (ko tarib bormoq - biron og ir narsani qiynalib ko tarib bormoq, bunda ko tarib bormoq so zi stilistik jihatdan pasaytirilgan). 7 7 Abdurahmonov G, Rustamov H. Ona tili sinflar uchun darslik. T., O qituvchi, b. 13

12 Mazkur bob doirasida biz sinonimlar muammosini xitoy, o zbek, rus va Yevropa tilshunoslarining ilmiy tadqiqotlaridan kelib chiqqan holda tahlil qilishga harakat qildik. Bunda asosiy e tiborni fe l sinonimlar tahliliga qaratdik. 14

13 1.1. XITOY TILSHUNOSLARINING SINONIMIYA HODISASI HAQIDAGI ISHLARI TAHLILI Xitoy tilshunosligida ma nosi bir-biriga yaqin, lekin turlicha talaffuz qilinadigan so zlar sinonimlar deb ataladi. Bunda juda ko p jihatlar e tiborga olinadi. Hozirgi zamon xitoy tili kitobi mualliflari jamoasi: Sinonim so zlar faqatgina turli xil talaffuz va ohangga ega bo lgan so zlardir deydilar. Lekin, ko p hollarda xatoliklarga ham yo l qo yilishi ta kidlanadi. Umumiy tilshunoslikda sinonim tushunchasiga ta rif berishda turli nuqtai nazarlar mavjud. Shunday nuqtai nazarlardan bizga yaxshi tanish bo lganlari ikki-uchta. Birinchisiga ko ra, sinonim so zlar bu bir xil ma noga ega, lekin shakli turli xil bo lgan so zlardir. Bu fikrni ko pchilik olimlar qo llab-quvvatlaydilar. Ikkinchisiga ko ra, sinonim so zlar bu talaffuzi turlicha, ma nosi esa bir xil emas, juda yaqin bo lgan so zlardir. Bunday nuqtai nazarni esa ko pchilik mashhur tilshunoslar himoya qiladilar. Bu ikki xil nuqtai nazardan ikkinchisiga qo shilgan holda, uni to g ri deb hisoblab, sinonimlarga o z ta rifimizni berishga harakat qilamiz: Bir so z turkumiga oid bo lgan, turli shaklda yozilib, lekin ma no jihatdan bir-biriga yaqin, ba zan esa juda yaqin bo lgan so zlarga sinonim deyiladi. Xitoy tilida 同义词 [tóngyìcí] sinonim, 等义词 [děngyìcí] bir-biriga aynan o xshash so zlar, 近义词 [jìnyìcí] yaqin ma noli so zlar tushunchalari mavjud bo lib, ularning uchalasi ham sinonimlarni ifodalaydi. 同义词 [tóngyìcí] tushunchasi nisbatan umumiyroq tushuncha hisoblanadi, mazkur so z tadqiqotchining nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda, 等义词 [děngyìcí] va 近义词 [jìnyìcí] tushunchalarini o z ichiga olishi ham, olmasligi ham mumkin. 15

14 Xitoy tilidagi aynan 等义词 [děngyìcí] tushunchasiga e tiborni qaratish maqsadga muvofiqdir. Mazkur tushunchani o zbek tiliga bir-biriga yaqin ma noli so zlar deb tarjima qilish mumkin. Bu tushunchaning kelib chiqish bilan bog liq savollar, shuningdek, 等义词 [děngyìcí] va 同义词 [tóngyìcí] tushunchalarining sinonim yoki sinonim emasligi va ular o rtasida bog liqlik bor-yo qligi haqidagi savollar tadqiqotchilar o rtasida bir qator bahs-munozaralarga sabab bo lgan. Xitoy tilidagi adabiy yodgorliklardan birida aytilishicha, yaqin ma noli so zlar bu ma no jihatdan va ushbu ma no hajmi jihatdan farqlarga ega bo lmagan so zlardir. Shu bilan bir vaqtda mazkur so zlarni mutlaq sinonim sifatida e tirof etish uchun ham hech qanday dalillar mavjud emas. Bundan tashqari, 等义词 [děngyìcí]lar 同义词 [tóngyìcí] tushunchasiga mansub so'zlardir degan fikr ham mavjud. Mazkur nuqtai nazar sinonimlarni yaqin ma noli so zlar sifatida e tirof etish natijasida vujudga kelgan. Shu bilan bir vaqtda, xitoy tilidagi sinonimlarning aniqlanishiga bag ishlangan ko pgina ishlarda so zlar semantik xususiyatlarga ko ra farqlanishi mumkin. Xitoyda sinonimlarning o rganilishiga zamonaviy yondashuv XX asrning o rtalaridan boshlandi. Yuqorida ta kidlanganidek, sinonimlarga yaqin (bir xil) ma noli so zlarni kiritish mumkin. Mazkur fikrni ko pchilik taqdqiqotchilar ma qullashar ekan, ular sinonimik munosabatlarining asosi deb so zlar o rtasidagi ma noviy o xshashlikni e tirof etadilar. 刘叔新 (Liu Shu-xin) o zining 同义词语和反义词语 ( Sinonimlar va yaqin ma noli so zlar tavsifi ) deb nomlangan ishida quyidagi sinonimlarni tahlil qilar ekan: 拉 [lā] - tashimoq, tashib yurmoq; 背 [bēi] - olib bormoq, eltmoq; 牵 [qiān] - eltmoq, olib bormoq; 抻 [chēn] - sudramoq; 扯 [chě] - sudramoq; 抽 [chōu] - sudramoq, tashimoq; 拔 [bá] - tortib ketmoq; mazkur sinonimik qatordagi so zlardagi so zlardan umumiy ma noni ajratib ko rsatish mumkinligini aytib o tadi. 8 8 刘叔新 同义词语和反义词语, 二人合著, 商务印书馆,1992,68 页 16

15 Bu fikrga qarama-qarshi nuqtai nazar ham vujudga keldiki, unga asos qilib sinonimlarning ikki mutlaq bir xil ma noga ega bo lgan ikki yoki undan ortiq so zlar ekanligi haqidagi nazariya olingandi. Mazkur nuqtai nazar ma no jihatdan yaqin so zlar tushunchasi - 同义说 [tóngyìshuō] nomini olgan. Mazkur nazariya katta rivojlanishga ega bo lmadi, chunki ko pchilik tilshunoslarning fikricha bu nazariyada nazarda tutilgan sinonimlar soni chegaralangandir. O zbek tilshunosligida mazkur tushuncha mutlaq sinonimlar deb nom olgan. Mutlaq sinonimlarning asosiy xususiyati ularning chegaralangan ma noviy bir xillikka egaligidir, bu esa so zlar ma nolarining aynan o xshash ekanligini anglatadi. Ma no jihatdan mutlaq mos tushuvchi so zlar nazariyasini yaqin ma noli so zlar nazariyasi bilan bir qatorga qo yish mumkin, mazkur nazariya muayyan xususiyatlar bilan farqlanuvchi yaqin ma noli so zlar tushunchasi - 近义说 [jìnyìshuō] nazariyasi deb ataladi. Xitoy tadqiqotchilari o rtasida yana shunday fikr mavjudki, unga ko ra ma no jihatdan bir-biriga yaqin bo lgan so zlar 近义词 [jìnyìcí] deb ataluvchi alohida guruhga mansubdir. Mazkur nuqtai nazarga ko ra yaqin ma noli so zlarni sinonim deb hisoblab bo lmaydi, chunki bu so zlar ma no chegarasi, ta sirchanlik darajasi, tushuncha yoki hodisaning baholashi, turli uslublarda qo llanilishi jihatidan turlicha bo lishi mumkin. Xitoy tilshunoslari tomonidan mazkur nuqtai nazar yetarlicha o rganilgan, shunga qaramay so zlarning ma nosini noto g ri aniqlanishi yuzasidan va bir qator boshqa munozarali masalalar mavjud. Mazkur nazariyaning o rganilishini qiyinlashtiruvchi omil bo lib muayyan ma no va kontekst bo yicha mos tushuvchi so zlarning juda ko pligi xizmat qiladi. Hozirgi zamon xitoy tilida sinonimlarni ilmiy o rganish borasida xitoy tilshunosligida ko plab ilmiy ishlar olib borilgan. Xususan, 周玉琨 (Zhou Yukun)ning 现代汉语近义词研究述评 ( Hozirgi zamon xitoy tili sinonimlarini 17

16 o rganish ) maqolasida 近义词 9 va 同义词 10 tushunchalariga atroflicha to xtalib o tilgan. Unda aytilishicha, xitoy tilida jinyici va tongyici tushunchalari aralashtirib yuboriladi, bu esa tongyicilar bu ma nosi bir xil yoki bir-biriga yaqin bo lgan so zlardir degan nazariyadan kelib chiqqan. 11 Jinyici tushunchasiga alohida va nisbatan ertaroq e tibor qaratgan tilshunos sifatida 孙常叙 (Sun Chang-xu) e tirof etiladi, u 汉语词汇 ( Xitoy tili leksikasi ) kitobida jinyici va tongyicilar bir-biriga umuman o xshamasligi va alohida tadqiqot talab etishini aytib o tadi. 12 Shunga qaramay, bir qator tilshunoslarning nuqtai nazari yuqoridagi fikrlardan anchayin farq qiladi. Jumladan, 张静 (Zhang Jing) leksika fanidan ma ruzalaridan birida tongyicilarning uch turini ajratib ko rsatadi: 等义同义词 [děngyì tóngyìcí] teng ma noli tongyicilar, 交叉同义词 [jiāochā tóngyìcí] parallel tongyicilar va 近义同义词 [ jìnyì tóngyìcí]. Ko rinib turibdiki, uning fikriga ko ra jinyici tongyicining bir turidir. 13 孙良明 (Sun Liang-ming) esa o zining 同义词的性质和范围 ( Tongyicilarning xususiyatlari va qo llanilish doirasi ) maqolasida quyidagi nazariyani qo llab-quvvatlagan: ba zi tilshunoslar tongyicilar faqat o xshash ma noli so zlar bilan chegaralanib, bir-birining o rnida ishlatila olinadigan yoki bir tomonlama almashtirilib bo ladigan so zlardir, agar ularning ma nosida farq bo lsa bu jinyicilardir. 14 邹玉华 (Zou Yu-hua)ning 现代汉语词汇学 ( Hozirgi zamon xitoy tili leksikologiyasi ) o quv dasturi semantika bo limida 同义词 [tóngyìcí] tushunchasiga atroflicha izoh berib o tgan. Unda aytilishicha sinonimlarning 9 Keyinchalik jinyici deb yuritiladi 10 Keyinchalik tongyici deb yuritiladi 11 周玉琨 代汉语近义词研究述评, 通化师范学院中文系, 吉林通化,2012 年 12 孙常叙 汉语词汇, 吉林人民出版社,1996 年,88 页 13 张静 词汇教学讲话, 武汉 : 湖北人民出版社, 1997 年 14 孙良明 同义词的性质和范围, 语文学习,1998 年, 3 页 18

17 ahamiyati asosan quyidagilardan iborat: 1) Tushunchani aniq va lo nda ifodalash; 2) Til uslubini aniqlashtirish; 3) Gapning jonli va boy bo lishini ta minlash. 15 王力 (Wang Li)ning 王力文集 20 jildli asarlar to plamining 3 jildida sinonimlarga bag ishlangan bo lim bo lib, unda sinonimlar 同义词 [tóngyìcí] atamasi bilan yuritilgan. Mazkur bo limda jami 20 ta sinonimik qator keltirilgan bo lib, ulardan 5 tasi fe l-sinonimlardan iboratdir. 叫做 [jiàozuò] - 叫 [jiào] atalmoq, nomlanmoq; 读 [dú] - 念 [niàn] o qimoq; 放 [fang] - 搁 [gē] qo ymoq; 挑 [tiāo] - 担 [dàn] 说 [shuō] - 讲 [jiǎng] aytmoq, gapirmoq fe llari keltirilgan bo lib va ular uch turga ajratilgan: 16 ma nosi to liq mos tushadigan sinonimlar (mutlaq sinonimlar), ma nosi bir xil, o z qo llanish doirasiga ega bo lgan sinonimlar va ma nosi to liq mos tushmaydigan sinonimlar. Fikrimizcha, sinonim tilning eng qiziq bo limi bo lib, har bir sinonim so zlarning umumiy o xshashligi bo lishi bilan bir qatorda ularning farqli tomonlarini ham uchratish mumkin. Bu esa har tilning o ziga xosligidan va shu tilda so zlashuvchi xalqlarning urf-odatlaridan kelib chiqadi. Misol uchun, xitoy tilida bir so z ham fe l bo lib kelishi mumkin, ham ot bo lib kelishi mumkin. Shundan kelib chiqqan holda ba zi sinonimlar matndan kelib chiqqan holda, birbiriga o xshash bo lmagan ma nolarni ifodalashi mumkin. 王波 (Wang Bo)ning 汉语近义词辨析及对外汉语教学启示 ( Xitoy tili sinonimlari tahlili va xitoy tilini o quvchilar uchun ko rsatma ) maqolasida 学习 [xuéxí] - 学 [xué] o qimoq; 考试 [kǎoshì] - 考 [kǎo] imtihon topshirmoq; 帮助 [bāngzhù] - 帮忙 [bāngmáng] - 帮 [bāng] yordam bermoq fe llari misolida xitoy tilidagi sinonimlarni tahlil qilgan. Muallifning yozishicha xitoy tilida sinonimlarning ko p miqdorda bo lishi va ularning tarjimada turli xil izohlarsiz bir xil berilishi xitoy tilini o rganuvchilar uchun muayyan qiyinchiliklarni tug diradi. Misol uchun, 现代汉语教程读写课本 ( Hozirgi zamon xitoy tili o qitish dasturi: o qish kitobi ) darsligining birinchi 邹玉华 现代汉语词汇学, 汉语言文学专业课程教学大纲, 页王波 王力文集, 第三卷, 山东教育出版社出版,1995,539 页

18 qismida 帮助 [bāngzhù] fe li ingliz tiliga to aid, to help (yordam bermoq) tarzida tarjima qilingan. 帮 [bāng] so zining ma nosi ham to aid, to help (yordam bermoq) kabi ifodalangan. Bu kabi holatlarda o qituvchi mazkur so zlarning ma noviy farqlarini izohlab bermasa, talabalar ularni mutlaq sinonim sifatida qabul qilishi mumkin va ularni qo llashda bir qator kamchiliklarga yo l qo yishi ehtimoldan holi emas. Bevosita 帮助 [bāngzhù] - 帮忙 [bāngmáng] - 帮 [bāng] fe llarini tahlil qilar ekan, muallif mazkur so zlarning har birining xususiyatlariga e tibor qaratadi. Uchala fe l grammatik xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi: 帮助 [bāngzhù] so zi ham fe l, ham ot kategoriyasiga mansub bo lishi mumkin. Ammo 帮忙 [bāngmáng], 帮 [bāng] esa faqat fe l kategoriyasiga mansubdir. Mazkur uch fe l, shuningdek, qo llanilish doirasi jihatdan ham farq qiladi. 帮 [bāng] ko pincha aniq moddiy yordamni ifodalaydi, gapda odatda aniq ishharakatning bajarilishini bildiradi. 帮助 [bāngzhù] aniq bo lmagan moddiy, ma naviy yordam yoki qo llab-quvvatlashni anglatadi, asosan umumiy ma nodagi yordamni anglatadi. 帮忙 [bāngmáng] esa faqatgina kimdir sizning yordamingizga muhtoj bo lgan paytda, unga muayyan ishni qilishda yordamlashganingizni anglatadi. Masalan: 我们应该帮助他渡过难关 [Wǒmen yīnggāi bāngzhù tā dùguò nánguān.] - Biz unga qiyinchiliklarni yengib o tishda yordamlashishimiz kerak. 麦克, 快来帮忙! 我的行李太重了 [Màikè, kuài lái bāngmáng! Wǒ de xínglǐ tài zhòngle.] Maykl, tezroq yordam ber! Mening yuklarim juda og ir. 你有什么是需要我帮忙的吗?[Nǐ yǒu shé me shì xūyào wǒ bāngmáng de ma?] Men yordam berishim kerak bo lgan biror yumushing bormi? 我去帮你取药吧 [Wǒ qù bāng nǐ qǔ yào ba.] Borib sen uchun dori olib kelaman. Bundan tashqari, 帮助 [bāngzhù], 帮忙 [bāngmáng], 帮 [bāng] fe llari uslubiy jihatdan ham farqlarga ega. 帮助 [bāngzhù] yozma va og zaki nutqda 20

19 ishlatiladi. 帮忙 [bāngmáng] va 帮 [bāng]da esa og zaki nutq ohangi kuchliroq bo lib, ko pincha so zlashuv uslubida qo llaniladi. Ba zan bo g in sonining moslashuvi ham 帮助 [bāngzhù] va 帮 [bāng]ning qo llanilishini belgilab beradi. Masalan: 你们要互相帮助 你们要互相帮 [Nǐmen yào hùxiāng bāngzhù. Nǐmen yào hùxiāng bāng.] Sizlar bir-biringizga yordam berishingiz kerak. Mazkur gapda 互相 so zi ikki bo g inli bo lgani uchun undan keyin 帮助 ishlatilsa maqsadga muvofiq bo ladi. 请你多加帮助 请你多加帮 [Qǐng nǐ duōjiā bāngzhù. Qǐng nǐ duōjiā bāng.] Sizdan yanada ko proq yordam kutib qolamiz. Bu gapda esa 加 so zi bir bo g inli bo lib, 帮 bilan ko proq moslashadi. 帮助 [bāngzhù], 帮忙 [bāngmáng], 帮 [bāng] fe llari, shuningdek, boshqa so zlar bilan birikishda ham bir qator farqiy tomonlarga egadir. 帮助 [bāngzhù] va 帮 [bāng]dan keyin 过 [guò] va 了 [le] yordamchi so zlari qo llanilishi mumkin, 帮 [bāng], shuningdek, 着 [zhe] bilan birikadi, ammo 帮助 [bāngzhù]da bunday xususiyat yo q. Masalan: 他帮助过那个孩子 [Tā bāngzhùguò nàgè háizi.] 他帮过那个孩子 [Tā bāngguò nàgè háizi.] U o sha bolaga yordam bergan. 他帮助了那位老人几十年 [Tā bāngzhùle nà wèi lǎorén jǐ shí nián.] 他帮了那位老人几十年 [Tā bāngle nà wèi lǎorén jǐ shí nián.] U o sha qariyaga o n yil ko maklashdi. 我帮助着你提行李吧 [Wǒ bāngzhùzhe nǐ tí háng li ba.] bunday ishlatilmaydi. 我帮着你提行李吧 [Wǒ bāngzhe nǐ tí háng li ba.] Men sizga yukingizni ko tarishga yordam beraman. 着 [zhe] ish-harakatning davomiyligini va muayyan ish-harakat bilan uzviy aloqasini bildiradi, 帮助 [bāngzhù] esa nisbatan umumiy ma noni ifodalaydi. 21

20 Grace Qiao-zhangning Using chinese synonims ( Ko p qo llaniladigan xitoy sinonimlari ) lug atida 315 sinonimik qatorda taxminan 1700 ta sinonim so zlar keltirilgan bo lib, mazkur sinonimik qatorlarning 100 tasini, ya ni 31 foizini fe l-sinonimlar tashkil etadi. Mazkur lug atda yuqorida ko rib chiqilgan yordam bermoq so zining quyidagi sinonimlari keltirilgan: 扶持 [fúchí], 协助 [xiézhù], 援助 [yuánzhù], 支援 [zhīyuán], 帮助 [bāngzhù], 支持 [zhīchí], 帮 [bāng], 帮忙 [bāngmáng]. 17 Misol tariqasida yoqtirmoq fe lining sinonimlarini ko rib chiqamiz. Lug atda yoqtirmoq ma noli sinonimik qator 爱 [ài], 爱戴 [àidài], 敬爱 [jìng'ài], 热爱 [rè'ài], 喜爱 [xǐ'ài], 爱好 [àihào], 喜欢 [xǐhuan], 好 [hǎo] fe llaridan iborat bo lib, bu qatordagi dominanta so z 18 sifatida 爱 [ài] sevmoq fe li olingan. 19 爱 [ài] chuqur his-tuyg ular bilan yoqtirishni anglatadi, 喜欢 [xǐhuan]ga nisbatan yoqtirish darajasi yuqoriroqdir. Masalan: 他最爱的人是他的母亲 [Tā zuì ài de rén shì tā de mǔqīn.] Uning eng sevgan insoni uning onasidir. 他爱说闲话, 我不喜欢他 [Tā ài shuōxiánhuà, wǒ bù xǐhuan tā.] U g iybat qilishni yaxshi ko radi, men uni yoqtirmayman. 爱戴 [àidài] sevmoq va qadrlamoq fe li odatda yuqori darajada hurmat qilinadigan insonlarga nisbatan qo llaniladi. Masalan: 学生们十分爱戴他们的老师 [Xuéshēngmen shífēn àidài tāmen de lǎoshī.] - Talabalar o zlarining ustozlarini juda qadrlashadi. 他是我们最爱戴的人 [Tā shì wǒmen zuì àidài de rén.] - U bizning eng sevgan insonimiz. 敬爱 [jìng'ài] fe li ko proq hurmat qilib yoqtirmoq ma nosida qo llaniladi. Masalan: 17 Grace Qiao-zhang. Using chinese synonyms. - Cambridge University Press, 2010, - p Sinonimik qatordagi chiroyli so zi dominanta bo ladi. Ya ni bu qatordagi ma nosi betaraf bo lgan, ko p qo llanadigan so z asosiy (dominanta) deb ataladi. 19 Grace Qiao-zhang. Using chinese synonyms. - Cambridge University Press, 2010, - p. 1 22

21 学生们都非常敬爱王老师 [Xuéshēngmen dōu fēicháng jìng'ài wáng lǎoshī.] Talabalar hammasi Van ustozni juda hurmat qilishadi. 敬爱的李老师, 祝你生日快乐! [Jìng'ài de li lǎoshī, zhù nǐ shēngrì kuàilè!] Hurmatli ustoz Li, tug ilgan kuningiz muborak bo lsin! 热爱 [rè'ài] fe li chin yurakdan sevmoq, yaxshi ko rmoq ma nosida ishlatiladi: 他们都热爱这个美丽的国家 [Tāmen dōu rè'ài zhège měilì de guójiā.] Ular bu go zal mamlakatni chin yurakdan sevishadi. 热爱大海的他, 一有时间就去海里游泳 [Rè'ài dàhǎi de tā, yī yǒu shíjiān jiù qù hǎilǐ yóuyǒng.] U dengizni o ta sevganidan vaqt bo lishi bilanoq dengizga suzishga ketadi. 喜爱 [xǐ'ài] yoqtirmoq fe li ko proq lazzatlanmoq, huzurlanmoq ma nosida qo llaniladi. Masalan: 澳洲人特别喜爱游泳 [Àozhōu rén tèbié xǐ'ài yóuyǒng.] Avstraliyaliklar suzishni juda yoqtiradilar. 他最喜爱的不是看电影, 而是上互联网 [Tā zuì xǐ'ài de bùshì kàn diànyǐng, ér shì shàng hùliánwǎng.] Uning eng yoqtirgani televizor ko rishmas, balki internetga kirishdir. 爱好 [àihào] yoqtirmoq fe li aniq va mavhum otlarga nisbatan ishlatiladi, ammo shaxslarga nisbtan qo llanilmaydi. Masalan: 他爱好运动, 常常去锻炼身体 [Tā àihào yùndòng, chángcháng qù duànliàn shēntǐ.] U sportni yaxshi ko radi, tez-tez tanasini chiniqtirib turadi. 他和我一样爱好音乐, 周末的时候我们经常一起去音乐会 [Tā hé wǒ yīyàng àihào yīnyuè, zhōumò de shíhou wǒmen jīngcháng yīqǐ qù yīnyuè huì.] U ham menga o xshab musiqani yoqtiradi, dam olish kunlari biz birga konsertlarga borib turamiz. 喜欢 [xǐhuan] yaxshi ko rmoq, yoqtirmoq. Bu fe l shaxslarga ham, predmetlarga ham ishlatiladi. Masalan: 23

22 小王喜欢小李, 他们是朋友 [Xiǎo wáng xǐhuan xiǎo li, tāmen shì péngyǒu.] Xiao Wang Xiao Lini yaxshi ko radi, ular do st. 因为很喜欢看书, 他就到图书馆去工作了 [Yīnwèi hěn xǐhuan kànshū, tā jiù dào túshū guǎn qù gōngzuòle.] Kitob o qishni shunchalik yoqtirganidan, u kutubxonaga ishga joylashib oldi. 好 [hǎo] juda sevmoq, suymoq, sidqidildan yaxshi ko rmoq. Bu fe ldan so ng ko pincha ot va fe l keladi. Masalan: 那个小猫特别好动, 跳来跳去的 [Nàgè xiǎomāo tèbié hǎo dòng, tiào lái tiào qù de.] Bu mushukcha harakatlanishni juda yoqtiradi, sakragani-sakragan. 因为太好玩儿, 学习不好, 爸爸没少说他 [Yīnwèi tài hǎowán er, xuéxí bù hǎo, bàba méi shǎo shuō tā.] O yin-kulguni yoqtirgani uchun, o qishlari yaxshi emas, otasi bu haqda unga ko p marta aytgan. Yoqtirish darajasiga ko ra mazkur fe llar quyidagicha joylashtirilgan: 喜欢 - 爱 - 喜爱 - 热爱. Umuman olganda, mazkur lug atda sinonimlarni to plashda ularning umumiy ma nosiga e tibor qaratilgan. Chunki yuqorida keltirilgan misollarni tahlil qiladigan bo lsak, bu fe llarning aksariyatining ma nosi bir-biriga to liq mos tushmaydi. Faqat bir yoqtirmoq ma nosiga qarab fe llar tanlab olingan. 张志毅 (Zhang Zhi-yi) va 张庆云 (Zhang Qing-yun) hammuallifligida yozilgan 词汇语义学与词典编纂 ( Semasiologiya va leksikografiya ) asarida sinonim tushunchasi hamda ularning grammatik ma no jihatdan farqlanishi hodisasi keltirilgan. 20 Xitoy tilshunosi 贺国伟 (He Guo-wei) o zining 现代汉语同义词词典 ( Zamonaviy xitoy tili sinonimlar lug ati ) kitobida sinonim so zlarni keltirish bilan bir qatorda, ularga oid ayrim sharhlar ham keltirgan 张志毅, 张庆云 词汇语义学与词典编纂, 外语教学与研究出版社, 2007 年,67 页 21 贺国伟 现代汉语同义词词典,2005 年,550 页 24

23 1.2. O ZBEK, RUS VA YEVROPA TILSHUNOSLARINING SINONIMIYA HODISASI HAQIDAGI ISHLARI TAHLILI Sinonimlar haqida, shuningdek, o zbek, rus va Yevropa tilshunoslari tomonidan ham salmoqli tadqiqotlar olib borilgandir. Bunda, ayniqsa, rus tilshunoslarining hissasini e tirof etish muhimdir. А. А. Брагинаning yozishicha: Мы принимаем за основу синонимии близость значений, выражающих оттенки одного понятия. Так выдвигается на первый план дифференцирующая роль синонимов, выделяется не только общее в значении синонимических слов, но и еще более важные различительные признаки каждого из синонимов 22, ya ni Biz sinonimlar uchun asos deb bir tushunchaning turli ko rinishlarini ifodalovchi ma noviy yaqinlikni hisoblaymiz. Shunday holda sinonimlarning farqlash funksiyasi birinchi darajali ahamiyatga ega bo ladi, sinonim so zlarning faqat umumiy ma nosi emas, balki har bir sinonimik so zning muhim farqlovchi xususiyatlari yuzaga chiqadi. Н.М.Карамзин esa sinonimlarni tilning boyish manbai deb hisoblaydi: Богатый язык тот, в котором вы найдете слова не только для означения главных идей, но и для изъяснения их различий... 23, ya ni Qaysi tilda faqat asosiy g oyalarni zikr etish uchun emas, balki ularning farqlarini ham izohlab beruvchi so zlarni topa olsangiz, bilingki, o sha til boydir Rus tilshunoslari ichida aynan sinonimlar haqida ilmiy tadqiqot olib borgan tilshunoslar ko pchilikni tashkil etadi. Ulardan З.Е.Александроваning Словарь синонимов русского языка, А.А.Брагинаning Синонимы в литературном языке, А.Д.Григорьеваning Заметки о лексической синонимии, А.П.Евгеньеваning Словарь синонимов русского языка, В.И. Кодуховning Расказы о синонимах, М.Ф.Палевскаяning Проблема синонимического ряда, его границ и возможности выделения доминанты, В.А.Сиротинаning Лексическая синонимия русского языка, В.А.Гречкоning Лексическая 22 Брагина Л. А. Синонимы и их истолкование. Вопросы языкознания. - М.; 1978, 6, - с Карамзин Н. М. О богатстве языка. Избранные сочинения: В 2-х т., Т М.; Л.: 1964, - с

24 синонимика современного русского языка kabi ilmiy tadqiqot ishlarni alohida qayd etish lozim. Yuqorida sanab o tilgan ba zi tilshunoslar va boshqa ko pchilik tilshunoslarning fikricha, sinonimlar shunday so zlarki, ular bir tushunchani (moslashuv to liq yoki qisman bo lishi mumkin) ifodalaydi, lekin turli ifoda predmetiga ega bo ladi. Mazkur fikrni yoqlovchi tilshunoslarga M.I.Fomina, R.A.Budagov, A.A.Bragina, A.P.Yevgenyeva, V.I.Koduxov, D.E.Rozental, N.M.Shanskiy, R.N.Popov, N.G.Goltsova, T.I.Vendina, Z.Y.Aleksandrova, L.A.Bulaxovskiy, M.F.Palevskaya, D.N.Shmelevlarni kiritish mumkin. Shuningdek, boshqa nuqtai nazarlar ham mavjud. Jumladan, G.O.Vinokurning fikricha, sinonim ilmiy uydirma (fiktsiya) hisoblanadi, chunki sinonim tilning lug atida mavjud bo lgandagina sinonim hisoblanadi, og zaki nutq kontekstida esa so zlovchi uchun bola [ребенок] yoki go dak [дитя], ot [конь] yoki yilqi [лошадь] deyish baribir bo lgan holatlarni topish qiyindir. A.A. Reformatskiy va A.I. Yefimovlarning fikriga ko ra, tilda ma no jihatdan bir xil so zlar mavjud emas. 24 A.D. Grigoryevaning fikricha esa faqat ma noviy aynan o xshashlik (ma no yaqinligi emas) so zlarni sinonim sifatida qabul qilishga imkon beradi. Bunday qarashlar, o z navbatida, bir-birini inkor etmaydi, balki to ldiradi, bu orqali sinonimiya hodisasi mohiyatining chuqur anglanishiga imkon yaratadi. Y.Y. Sidelnikovaning Hozirgi zamon xitoy tilida ravish sinonimiyasi ( 还 [hái] ravishi misolida) maqolasida sinonimlarning quyidagi xususiyatlarga ega bo lishi lozimligini ta kidlaydi: - Синонимы в узком смысле слова должны иметь в словаре одно и то же толкование, т. е. переводиться в одно и то же выражение семантического языка, отражать одно и то же понятие, предмет или явление. - Должны иметь одинаковое число активных семантических валентностей. 24 Реформатский А.А. Введение в языкознание. М., с

25 - Должны принадлежать к одной и той же (глубинной) части речи. - Все участники одного СР должны быть синонимичны друг другу, однако это не обязывает их быть взаимозаменяемыми в речевых оборотах Sinonimlar tor ma noda, lug atda bir xil izohlanishi lozim, ya ni bir xil tarjima qilinishi, bir tushuncha, predmet yoki hodisani ifodalashi lozim - Bir xil miqdordagi faol semantik valentlikka 26 ega bo lishi lozim - Bir grammatik kategoriyaga oid bo lishi lozim - Bir sinonimik qatordagi barcha sinonimlar o z navbatida bir-biriga sinonim bo lishi kerak, ammo bu ular og zaki nutqda ham bir-birining o rniga ishlatilishiga kafolat bermaydi. Bevosita xitoy tili sinonimlarini haqida ham bir qator mulohazalarni rus tilshunoslarining qo llanmalarida, darsliklarida va ilmiy tadqiqot ishlarida ko rishimiz mumkin. Jumladan, V.I.Gorelovning Xitoy tili leksikologiyasi qo llanmasida sinonimlar tongyici atamasi bilan ifodalangan va sinonimlarga bir tushunchani ifodalovchi so zlar deya ta rif berilgan. 27 Sinonimlarning tasniflashda asosan ularning ikki xususiyati farqlovchi va differensiasiyalovchi (darajalovchi) xususiyatlariga tayaniladi. Aynan mana shu xususiyatlarga ko ra xitoy tilidagi sinonimlar uch turga bo linadi: mazmuniy-belgili, hissiy-uslubiy va funksionaluslubiy sinonimlar. Mazmuniy-belgili sinonimlar turli-tuman xususiyatlarni farqlashi mumkin, jumladan, aniq yoki mavhum tushunchalar, ba zan odamlar va hayvonlarga oid tushunchalarning xususiyatlari. Masalan: 隐藏 [yǐncán] bekinmoq (odamlar va predmetlarga nisbatan) va 隐瞒 [yǐnmán] bekitmoq (mavhum tushunchalarga nisbatan). Hissiy-uslubiy sinonimlarning vazifasi asosiy predmetlik ma nosidan tashqari, so zga subyektiv baho berish va so zning hissiy bo yoqdorligini 25 Сидельникова Е.Ю. Синонимия наречий СКЯ (на примере наречия 还 ), Дальневосточный федеральный университет, Semantik valentlik sintaksisda so zning boshqa elementlar bilan sintaktik munosabatga kirishish qobiliyatidir (ru.wikipedia.org) 27 Горелов В.И. Лексикология китайского языка. - М.: Просвещение, с

26 oshirishdir. Shu tariqa, ular hissiy-farqlovchi vazifani bajaradi. Masalan: 团结 [tuánjié] birlashmoq (neytral leksikaga kiradi); 勾结 [gōujié] topishmoq, iskashib qolmoq (salbiy bo yoqdorlik mavjud); 勾串 [gōuchuàn] til biriktirmoq, kelishmoq (salbiy bo yoqdorlik mavjud). Funksional-uslubiy sinonimlar esa qo shimcha ma nolarni aniqlaydi. Bu sinonimlarning asosiy vazifasi ifodaga uslubiy bo yoq beradi, ular uslubiy farqlash funksiyasini bajaradi. Xitoy tili uchun putunxuaga venyandan olingan sinonim juftliklar xosdir. Quyidagi misollarda putunxuada ishlatiladigan so zlar venyanizmlar (qavs ichida) bilan birga juftliklar hosil qilgan: 消灭 [xiāomiè] ( 歼灭 [jiānmiè]) yo q qilmoq; 埋葬 [máizàng] ( 安葬 [ānzàng]) dafn qilmoq, ko mmoq. Yana bir rus tilshunosi A.L.Semenasning Xitoy tili leksikasi qo llanmasida sinonimlarni, asosan, formal tiplarga bo linishi jihatidan tahlil qilingan. Xitoy tilida sinonimlar o zining shakl tuzilishiga ko ra bir necha turga bo linadi. 28 Ularni turlarga bo lishda dastlab, so zda nechta bo g in borligiga, undan keyin esa umumiy yoki turli xildagi elementlarning bor yo qligiga e tibor qaratish lozim. Birinchi guruhga bir bo g inli so zlar vositasida ifodalangan sinonimlar kiradi. Xitoy tilida bir bo g inli sinonimlarning soni boshqa guruhlarga nisbatan olinganda unchalik ko p emas. Ularning ko pchiligi asosiy leksikaga oiddir. Masalan: 看 [kàn] qaramoq, 见 [jiàn] ko rmoq, 望 [wàng] uzoqqa qaramoq. Ikkinchi guruhga bir bo g inli va ko p bo g inli so zlar bilan ifodalangan sinonimlar kiradi. Bunday sinonimlarning o zi ham ikki kichik guruhga bo linadi. 1. Umumiy komponentga ega bo lmagan sinonimlar. Masalan: 吹 [chuī] maqtanmoq (g ururlanmoq), 夸口 [kuākǒu] maqtanmoq. 2. Qisman mos keluvchi komponentga ega bo lgan sinonimlar. Masalan: 飞 [fēi] uchmoq, 飞翔 [fēixiáng] qanot qoqmoq. Ikkinchi guruh sinonimlari ko pincha ot 28 Семенас А.Л. Лексика китайского языка.- М.: Наука, c

27 kategoriyasiga mansub bo ladi, bunday holatda bir turdagi predmet (narsa)larni bildiradi, demak fe l kategoriyasiga kiruvchi sinonimlar bu guruhda nisbatan kamroq bo lar ekan. Uchinchi guruhga ikki yoki undan ortiq bo g indan tashkil topgan ko p bo g inli so zlar kiradi. Ular ham uch guruhga bo linadi. 1. Umumiy komponentga ega bo lmagan, ya ni turli komponentli sinonimlar. Bu guruhga kiruvchi sinonimlarning kichik bir qismi bir xil ma noli so zlar, ya ni mutlaq (absolyut) sinonimlardir. Masalan: 明白 [míngbái] tushunmoq, anglab yetmoq; 清楚 [qīngchu] tushunib yetmoq, anglab yetmoq Bir xil komponentga ega bo lgan, ammo tartibi turlicha bo lgan sinonimlar. Odatda bunday sinonimlar tushuncha ma nosida, uslubiy bo yoq va qo llanishda bir-biridan farq qilmaydi. Biroq til taraqqiyoti jarayonida bunday sinonimlarning bir qismi ma no va qo llanishda farq qiladi. Masalan: 替代 [tìdài], 代替 [dàitì] o rnini olmoq, o rnini bosmoq. 3. Qisman muvofiq keluvchi komponentlarga ega sinonimlar. Sinonimlar juftidagi umumiy komponent so zda yo boshlang ich, yo oxirgi pozitsiyani egallashi mumkin. Masalan: 保护 [bǎohù], 保卫 [bǎowèi] himoya qilmoq. Ingliz tili ham sinonimlarga boy til hisoblanib, ingliz tilshunoslarining sinonimlar to g risida olib borgan izlanishlari ham ko pchilikni tashkil qiladi. Jeyms Champlin Fernaldning English synonyms and antonyms ( Ingliz tili sinonimlari va antonimlari ) kitobida ingliz tili sinonimlarini atroflicha tahlil qilgan. Mazkur kitobda 7500 ta sinonim keltirilgan bo lib, har bir sinonim so zga alohida izoh va misollar berib o tilgan. Muallifning yozishicha, sinonimlarning bir biriga to liq mos tushmasligi va ularning qay jihatlari bilan farq qilishini o quvchilarga tushuntirish o ta muhim ahamiyat kasb etadi. 30 Shunigdek, ingliz olimlaridan sinonimlar ustida tadqiqot olib borgan George Crabbning English synonyms explained ( Ingliz tili sinonimlari sharhi ), George Frederick Grahamning English synonyms ( Ingliz tili sinonimlari ), Richard 29 牟淑媛, 王硕 语近义词学习手册, 北京 : 北京大学出版社,2004,160 页 30 James C. Fernald, L.H.D. English synonyms and antonyms. Funk and Wagnalls company, New York, p.2 29

28 Whatelyning English synonyms discriminated ( Ingliz tili sinonimlarining farqlari ) kabi ishlarni misol qilib keltirish mumkin. O zbek tilshunosligida ham sinonimlar tahlili bo yicha salmoqli ishlar olib borilgan va olib borilmoqda. O zbek tilshunosligida alohida yozma yodgorlik tili bo yicha yaratilgan birinchi sinonimik lug at Boburnoma da qo llanilgan sinonimlar lug ati hisoblanadi. Lug at Mirzaahmad Olimov tomonidan tuzilgan bo lib, lug at ichida sinonimik qator hosil qilgan alohida so zlarning lisoniy mansubiyati, grammatik shakllari, uslubiy bo yog i kabilar haqida e tiborga molik fikrlar bildirilgan. Bundan tashqari sinonimlar, umuman o zbek tili lug atshunosligiga katta hissa qo shgan tilshunoslardan f.f.n. Ergash Umarov, akademik Azim Hojiyev, f.f.n. Olim Usmon, f.f.n. Zokir Ma rupov, f.f.n. Abduvahob Madvaliyev kabi olimlarni keltirishimiz mumkin. I bobga xulosa yasar ekanmiz, quyidagi natijalarga erishdik: Sinonimlar til lug at boyligining muhim qismini tashkil etib, ular shakl va talaffuzi turlicha, ammo ma nosi bir-biriga juda yaqin so zlar, o zaro ma nodosh bo lgan so zlardir. Sinonimiya hodisasi ma nosi bir-biriga yaqin bo lgan so zlarning shakl jihatidan turlicha bo lishidir. Xitoy tilida sinonimlar 同义词 [tóngyìcí], 等义词 [děngyìcí], 近义词 [jìnyìcí] tushunchalari bilan ifodalanib ular ma no farqlariga egadir. Xitoy tilshunoslarining ilmiy ishlarini ko rib chiqib 等义词 [děngyìcí] atamasi ko proq mutlaq sinonim ma nosida, 同义词 [tóngyìcí] va 近义词 [jìnyìcí] esa leksik sinonimlar ma nosida qo llanishi aniqlandi. O zbek, rus, Ovro pa va xitoy tilshunoslarining ilmiy ishlarini tahlil etganda ularning aksariyati sinonim tushunchasiga bir xil ta rif berganliklari aniqlandi. 30

29 II BOB. XITOY TILIDAGI FE L-SINONIMLARNING LOTIN ALIFBOSI KETMA-KETLIGIDAGI KLASSIFIKATSIYASI VA SEMANTIK XUSUSIYATLARI Ikkinchi bobimizda 牟淑媛 (Mou Shuyuan) va 王硕 (Wang Shuo)larning 汉语近义词学习手册 ( Xitoy tili sinonimlari o quv qo llanmasi ) kitobidan asosiy manba sifatida foydalandik. Ushbu kitobda jami 150 ta sinonimik qatorda 300 dan ortiq sinonim so zlar keltirilgan bo lib, har bir sinonim so z alohida tahlil qilingan va ularning farq tushuntirib o tilgan. Ulardan 75 tasi, ya ni 23 foizi fe l kategoriyasiga mansub so zlar bo lib, quyida ularning semantik xususiyatlari bilan tanishib chiqamiz A - G ALIFBO KETMA-KETLIGIDAGI FE LLAR TASNIFI 拜访 (bàifǎng)/ 访问 (fǎngwèn) tashrif buyurmoq 31 Ikkala fe l ham qayergadir tashrif buyurmoq yoki kimnidir ko rishga bormoq va u bilan suhbatdosh bo lmoq ma nolarini ifodalaydi. Bu ikki fe lning farqli jihatlari quyidagilardir: 拜访 ko pincha ijtimoiy munosabatlar doirasida qo llaniladi va har doim hurmat-ehtirom ma nosini ifodalaydi. Mehmonning mezbon huzuriga tashrif buyurgan holatidagi hurmatini ta kidlab keladi. Masalan: 拜访了几位科学家 [Bàifǎngle jǐ wèi kēxuéjiā] - Bir nechta olim tashrif buyurdi. 拜访了市长先生 [Bàifǎngle shì zhǎng xiānshēng.] - Shahar hokimi tashrif buyurdi. 访问, shuningdek, ot so z turkumiga ham xos bo lib, muayyan maqsad asosida biror joy, tashkilotga yoki ma lum bir shaxsni ko rishga bormoq ma nosini ifodalaydi, o zida hurmat-ehtirom ma nolarini mujassamlashtirmaydi. Masalan: 访问工厂 [fǎngwèn gōngchǎng] - zavodga tashrif buyurmoq, 访问足球运动员 31 牟淑媛, 王硕 语近义词学习手册 - 北京 : 北京大学出版社,2004,5 页 31

30 [fǎngwèn zúqiú yùndòngyuán] - futbolchilarni ko rgani bormoq, 去中国访问. [qù zhōngguó fǎngwèn] Xitoyga tashrif buyurmoq. 帮忙 (bāngmáng)/ 帮助 (bāngzhù) yordam bermoq 32 Ikkala fe l ham o z kuchini ishlatgan holda boshqalarga ko maklashish ma nosini ifodalaydi. Ularning quyidagi farqli jihatlari mavjuddir: 帮忙 ko pincha insonlarning maishiy hayotda yoki ishda bir-birlariga yordamlashishini ifodalash uchun qo llaniladi. Masalan: 小李要搬家, 大家都来给他帮忙 [Xiǎo li yào bānjiā, dàjiā dōu lái gěi tā bāngmáng.] Xiaoli ko chmoqchi, hamma unga yordam berish uchun kelibdi. 帮助 esa nafaqat insonlarning bir-biriga yordamini, balki ma naviy yoki moddiy yordam ma nosini ham ifodalashi mumkin. Masalan: 帮助贫困学生 [Bāngzhù pínkùn xuéshēng] - kam ta minlangan talabalarga yordam bermoq, 帮助学习上有困难的同学 [bāngzhù xuéxí shàng yǒu kùnnán de tóngxué] o zlashtirishi qiyin bo lgan talabalarga yordam bermoq. 帮忙 fe li 离合词 (líhé cí) 33 hisoblanib, mazkur so zning ikki bo g ini orasiga boshqa so z yoki so z birikmasi qo shilishi mumkin, 帮帮忙 [bāng bāngmáng] yordam bering, 帮了我一个大忙 [bāngle wǒ yīgè dàmáng] - Menga juda katta yordam berd. 帮倒忙 [bāngdàománg] Yordam berib yuboring kabi. Lekin 帮助 bunday ko rinishda ishlatila olmaydi. 保存 (bǎocún)/ 保留 (bǎoliú) asramoq 牟淑媛, 王硕 语近义词学习手册 - 北京 : 北京大学出版社,2004,7 页 33 Xitoy tilida 离合词 líhécí ( 离 lí- ajratmoq; 词 cí so z; 合 hé- qo shmoq) ajratib hamda qo shib qo llaniladigan so zlarga nisbatan aytiladi. (so zma-soz tarjima) 34 牟淑媛, 王硕 语近义词学习手册 - 北京 : 北京大学出版社,2004,8 页 32

31 Ikkala fe l ham asramoq, saqlamoq kabi ma nolarni ifodalaydi. Ba zi hollarda bir-birini o rniga ishlatila oladi. Masalan: 过去的东西, 他只保存 / 保留了几样. [Guòqù de dōngxi, tā zhǐ bǎocún/bǎoliúle jǐ yàng.] Eski narsalardan u faqat bir nechtasini saqlab qo ygandi. Farq qiluvchi jihatlari esa quyidagilarda namoyon bo ladi: 保存 ko pincha narsa-predmetlarga zarar yetkizmasdan, ularning mavjud bo lishini davom ettirish ma nosini bildiradi. Ko pincha aniq otlar bilan qo llaniladi. Masalan: 他保存了不少文物 [Tā bǎocún liǎo bù shǎo wénwù] - U anchagina madaniy boylik asrab qo ygandi. 保存力量, 下午还有一场比赛呢 [Bǎo cún lìliàng, xiàwǔ hái yǒuyī chǎng bǐsài ne.] Kuchingni asra, tushdan so ng yana bir o yin bor-ku. 保留 esa biror narsani o zgartirmay aslicha saqlashni ta kidlaydi. Bu fe l ham aniq otlar, ham mavhum otlar bilan qo llaniladi. Masalan: 城市的改造应该保留原貌 [Chéngshì de gǎizào yīnggāi bǎoliú yuánmào] - Shaharning qayta qurilishi uning asl ko rinishi saqlab qolishi lozim. 这所房子作为文物保留了下来 [Zhè suǒ fáng zǐ zuòwéi wénwù bǎoliúle xiàlái.] Bu uy madaniy yodgorlik sifatida saqlanib kelmoqda. Boshqa hollarda esa 保留 qoldirmoq, qolmoq kabi ma nolarni ham ifodalab keladi. Masalan: 对这件事, 我持保留意见. [Duì zhè jiàn shì, wǒ chí bǎoliú yìjiàn] Bu ishga nisbatan, men o z fikrimda qolaman. 保护 (bǎohù)/ 维护 (wéihù) g amxo rlik qilmoq 35 Ikkala fe l ham g amxo rlik qilmoq, ziyon yetkazmaslikka harakat qilmoq kabi ma nolarni anglatadi. Ba zi hollarda o zaro almashilib ishlatila oladi. Masalan: 保护 / 维护公民合法权益 [Bǎohù/wéihù gōngmín héfǎ quányì] Fuqarolarning huquq va manfaatlari haqida qayg urmoq. Boshqa hollarda esa mazkur fe llar quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi: 35 牟淑媛, 王硕 语近义词学习手册 - 北京 : 北京大学出版社,2004,10 页 33