Microsoft Word - Xitoy tilida vaqt kategoriyasi

Transcription

1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI UZOQ SHARQ VA JANUBIY OSIYO TILLARI FAKULTETI XITOY FILOLOGIYASI KAFEDRASI Xitoy tilida vaqt kategoriyasi Magistratura talabasi: Anarkulova Zebo Ilmiy rahbar: f.f.n. dots. Karimov A.A TOSHKENT

2 MUNDARIJA Kirish 5 I bob. Qadimgi xitoy tilida vaqt grammatik kategoriyasining ifodalanish xususiyatlari Qadimda Xitoyda sanalashtirish tizimi Qadimgi xitoy tilida vaqtni bildiruvchi yordamchi so zlarning ifodalanish xususiyatlari Qadimgi xitoy tilida vaqtni bildiruvchi ravishlarning ifodalanish xususiyatlari. 26 I bob bo yicha xulosa II bob. Xitoy tilida so z turkumlarida vaqt kategoriyasining ifodalanish xususiyatlari Ot, olmosh, fe l, sifat so z turkumlarida vaqtni ifodalovchi so zlarning xususiyatlari Ravish so z turkumiga mansub vaqtni ifodalovchi so zlarning xususiyatlari Vaqtni ifodalovchi yordamchi so zlarning xususiyatlari II bob bo yicha xulosa III bob. Temporal munosabatli ergashgan qo shma gaplarni shakllantiruvchi konstruksiyalarning tahlili Bir vaqtda yuz berishni ifodalovchi ergashgan qo shma gaplar va ularni shakllantiruvchi konstruksiyalar tahlili Ilgari yuz berishni ifodalovchi ergashgan qo shma gaplar va ularni shakllantiruvchi konstruksiyalar tahlili Ketma-ket yuz berishni ifodalovchi ergashgan qo shma gaplar va ularni shakllantiruvchi konstruksiyalar tahlili...67 III bob bo yicha xulosa..76 Xulosa.79 Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati

3 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Vaqtning ontologik tabiati haqida qadimdan tortib hozirga qadar donishmandlar, faylasuflar hamda xususiy fanlarning tadqiqotchilari tomonidan turli qarashlar va ta limotlar ilgari surilgan. Xususan, vaqt tushunchasi avvalambor, falsafiy mushohadalar doirasida izohlangan. Zero, falsafa lug atida vaqt tushunchasiga quyidagicha ta rif beriladi: Vaqt haqidagi turli qarashlarning tadrijiy taraqqiyoti zamonaviy vaqt tushunchasining aniqlanishiga olib keldi. Unga ko ra, vaqt (fazo bilan birga) materiyaning mavjudlik shakli bo lib, moddiy jarayonlarning keng yoyilishi izchilligini, bu jarayonlarning turli bosqichlari, bir-biridan ajralganligi, ularning davom etishi, rivojlanishini bildiradi. Vaqtning belgilari sifatida esa bir o lchamlilik, qaytarilmaslik, cheksizlik, davomiylik, uzluklilik, uzluksizlik, bo linuvchanlik, ketma-ketlik, bir jinslilik kabi xususiyatlar tan olinadi 1. Insonda vaqtni qabul qiluvchi maxsus a zolar mavjud emas, lekin aynan vaqt uning psixik yo lini tashkil qilib beradi. Vaqt insondan ayrodir, ammo inson vaqtdan ajralmaydi. Agar vaqt hissi tabiatdagi davriyliklarga asoslangan bo lsa, psixik strukturalar esa o zini o tmishda, kelajakdagi borlik nuqtasi ga bo lingan hamda ularni yagona oqimga birlashtiruvchi hozirgi borlik nuqtasi dan iborat chiziqli vaqt bilan bog langan 2, deya ta kidlaydi N.D.Artyunova. Vaqtning ifodasi ko pgina tillarda mavjuddir. Lekin turli tillarning vaqt kategoriyasiga qarashlari turlicha. Vaholanki, vaqt tushunchasini bevosita tilshunoslik atamasi sifatida o rganar ekanmiz, mazkur grammatik kategoriyaning ta rifini tilshunoslik lug atidan olamiz. Vaqt kategoriyasi fe lning grammatik kategoriyasi bo lib, obyektiv vaqtning o ziga xos til ifodasi hisoblanadi. U gapda so z ketayotgan hodisa yoki holatning temporal (payt) lokalizatsiyasi uchun xizmat qiladi. Vaqt kategoriyasi bilan beriladigan lokalizatsiya paytni yanada batafsil ko rsatish 1 Falsafa lug'ati. Toshkent.: O zbekiston, B Артюнова Язык и мир человека. Н.Д. Москва.: Языки русской культуры, С

4 uchun leksik va sintaktik vositalar (payt holi, bog lovchilar va h.k.) birikishi mumkin 3. Yirik tilshunos xitoy olimi Vang Lining fikr-mulohazalariga muvofiq, umuman olganda, fakt va vaqtning o zaro munosabatiga insonlar quyidagicha qaraydilar. Birinchi, voqea-hodisaning qay paytda yuz berganligiga e tibor berilib, u amalga oshgan vaqtning uzoq-yaqinligi yoki uzun-qisqaligi unchalik so ralmaydi. Ikkinchi, voqea-hodisa amalga oshgan vaqtning davomiyligi hamda boshlanganligi yoki yakunlanganligiga alohida e tibor qaratiladi. Balki uning qaysi vaqtda yuz berganligiga katta ahamiyat qilinmaydi. Birinchi holat roman tillar oilasi (fransuz tili, italyan tili, ispan tili va b.)ga xos bo lsa, ikkinchisi xitoy tiliga xosdir 4. Aristotel vaqtni otdan farqli o laroq fe lning o ziga xos xususiyati sifatida ajratgan edi. Keyinchalik yevropa ilmiy an analarida vaqt kategoriyasi haqidagi ta limot asosan lotin tilidagi fe l zamonlari tizimiga tayanadi 5. So zning mantiqiy-kommunikativ funksiyasi, semiotik konsept va hokazolar ustida samarali ishlar olib borgan N.D.Artyunovaning izlanishlariga muvofiq, vaqtning ikkita til modeli ko rsatilgan: 1) Insonning an anaviy yo li modeli, mazkur model bilan ajdod va avlod, ilgari bo lmoq va izidan bormoq, o tmishdosh va izdosh so zlari, oldin, keyin, so ng, izidan predloglari bog langan. 2) Vaqt oqimi modeli prinsipini o tgan yil, o tgan hafta, ketayotgan yil, kelayotgan Yangi yil iboralari hamda vaqt kelyapti, o tyapti, ketyapti, yaqinlayapti, o tib ketyapti, oqyapti, davom etyapti, cho zilyapti singari vaqt predikatlarida kuzatiladi 6. Mana shu singari til va insonni bir-biriga bog lab tahlil qilish tilshunoslikning grammatika sohasi uchun katta ko mak beradi, til hodisalarini yanada chuqurroq anglab olishga xizmat qiladi. 3 Большой энциклопедический словарь. Языкознание. Москва.: Большая Российская энциклопедия, C 王力 中国现代语法 - 北京 : 商务印书馆,2000 年 B Большой энциклопедический словарь. Языкознание. Москва.: Большая Российская энциклопедия, C Артюнова Н.Д.Язык и мир человека. Москва.: Языки русской культуры, С 690,

5 Ushbu biz tanlagan mavzuning dolzarbligi xitoy tili grammatikasini, jumladan boshqa tillardan salmoqli darajada farqlanuvchi vaqt grammatik kategoriyasini batafsil o rganish ahamiyatining kattaligi bilan belgilanadi. Xitoy dunyosi iqtisodda ham, siyosatda ham yetakchi o rinlarni egallab bormoqda va shuning bilan xitoy tili ta limi O zbekiston va XXR o rtasidagi siyosiy, madaniy va savdo aloqalarining kengayib borishi bilan proporsional ravishda o sishda davom etyapti. Lekin ushbu mavzu bo yicha o zbek-xitoy til kombinatsiyasi doirasidagi ilmiy ish va tadqiqotlar ancha oz. Bu esa o z o rnida xitoy va o zbek tilshunoslaridan shu kabi masalalar yuzasidan qiyosiy tadqiqotlar olib borish uchun kuchlarni safarbar qilishlarini talab etadi. Mazkur tadqiqot ishimizda ko plab xitoy tili grammatikasiga bag ishlangan asarlardan joy olgan vaqt kategoriyasi borasidagi nazariy mulohaza, izohlarni tahlil qilib, amaliy misollar bilan yoritgan holda xitoy tilida vaqtning ifodalanishi masalasini atroflicha ko rsatishga urindik. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Xitoy tilidagi vaqt kategoriyasi grammatik vositalarining tadrijiy rivojlanishi, ularning zamonaviy xitoy tili grammatikasidagi funksional qo llanilishi va temporal munosabatni o rnatuvchi turg un konstruksiyalarning grammatik xususiyatlarini ochib berishdan iborat. Ilmiy ishda quyidagi asosiy vazifalar amalga oshirilishi nazarda tutilgan: 1) Qadimgi xitoy tilida vaqtni ifodalovchi yordamchi so zlarning grammatik tahlil qilish; 2) Qadimgi xitoy tilida vaqtni ifodalovchi ravishlar tahlilini amalga oshirish; 3) Xitoy tilida so z turkumlarida vaqt kategoriyasining ifodasini aks ettirish; 4) Ot, olmosh, fe l, sifat so z turkumlarida vaqtning ifodalanishidagi so zlarning grammatik va sintaktik xususiyatlarini yoritish; 5) Ravish so z turkumiga mansub vaqtni ifodalovchi so zlarni tahlil qilish; 5

6 6) Vaqtni ifodalovchi yordamchi so zlarning grammatik xususiyatlari aniqlash; 7) Temporal munosabatli ergashgan qo shma gaplarni shakllantiruvchi konstruksiyalarning xususiyatlari yoritish; Tadqiqotning obyekti va predmetining belgilanishi. Ishning obyekti sifatida xitoy tilida vaqt kategoriyasi tanlab olindi. Xitoy tilidagi so z turkumlarida paytni ifodalovchi leksik birliklar, payt ravishlari, temporal yordamchi so zlar, temporal munosabatni o rnatuvchi turg un konstruksiyalar ishning predmetini tashkil qiladi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Mazkur ishimizga tahlilga tortilgan ilmiy, amaliy materiallar to plash jarayonida xitoy tilida vaqtning ifodalanishiga bag ishlangan aynan o zbek tilida e lon qilingan maqolalarni oz uchratdik. Bu masalani batafsil ko rib chiqqan o zbek tilidagi ilmiy asarlar esa hanuz ishlanmagan. Faqatgina ayrim bitiruv malakaviy va magistrlik dissertatsiya ishlarida xitoy tilida vaqt kategoriyasining bir necha qirralarini o rganib chiqishga harakat qilingan. Qadimgi xitoy tilida vaqtni ifodalovchi so zlarning hozirgi xitoy tilida temporal munosabatni ifodalovchi konstruksiyalar tarkibida qo llana olishini kuzatdik. Masalan, vaqtni ifodalovchi 已 (yi)allaqachon ravishi Xan sulolasi davridan buyon hozirgi zamon xitoy tilida qo llanib kelinadi. 元 (Yuan) sulolasining oxiri 明 (Ming) sulolasi boshlarida 自従 zicong dan beri ma nosini anglatuvchi konstruksiya hozirda 自从 zicong konsturksiyasining aynan o zidir. Shu bilan birga, 唐 (Tang) sulolasi davrida qo llanila boshlangan 廚 chu, ya ni avval, boshi ma nosidagi so z hozirgi zamon xitoy tilida 初 chu so ziga to g ri kelishi yuqoridagi farazlarimizga yaqqol misol bo la oladi 7. 7 Гуревич И.С, Зограр И.Т. Хрестоматия по истории китайского языка III-IV в.в. Москва.: С

7 Zamon kategoriyasidagi fe l funksiyasini bajaruvchi so zlar temporal munosabatni bildiruvchi yordamchi so zlar turkumiga o tishi kuzatildi. Bunga misol sifatida III-XV asrlarda 了 liao deb o qilgan hamda fe l funksiyasini bajargan, ya ni bajarib tugatmoq ma nosini bildirgan. Hozirda esa zamon kategoriyasini belgilovchi mustaqil so zga aylangan 8. Tan sulolasi davrida paydo bo la boshlagan 将 jiang so zi mustaqil so z bo lib, boshlamoq ma nosini ifodalagan, vaqt o tgan sayin o z ma nosidan yiroqlashib, hozirda kelasi zamonni anglatuvchi yordamchi so zlar qatoriga kirgan 9. Mavzuning o rganilganligi. Liu Yuehuaning Amaliy zamonaviy xitoy tili grammatikasi ( 刘月华 实用现代汉语语法 Liú Yuèhuā. Shíyòng xiàndài hànyǔ, Cheng Ming an va Hao Wenhuaning Amaliy xitoy tili ( 程明安, 郝文华 应用汉语 Chéng Míng ān, Hǎo Wénhuā. Yìngyòng hànyǔ.uhan, 2005) asari, Zhang Weiguoning Zamonaviy xitoy tili amaliy turg un konstruksiyalari ( 张卫国 现代汉语实用语型. Zhāng Wèiguó. Xiàndài hànyǔ shíyòng yǔxíng. Pekin, 1992.) kitobi, Wang Lining Xitoyning zamonaviy grammatikasi ( 王力 中国现代语法 Wáng Lì. Zhōngguó xiàndài yǔfǎ. Pekin, 2000-yili qayta nashrdan chiqqan), V.I.Gorelovning Теорическая грамматика китайского языка (Moskva, 1989), S.Ye.Yaxontovning Категория глагола в китайском языке (Leningrad, 1957), Polivanovning Грамматика современного китайского языка da vaqtga oid qarashlar hamda zamon kategoriyalariga qisqacha to xtalgan. Shuni ta kidlab o tish joizki, aynan o zbek tilidagi vaqt kategoriyasiga bag ishlangan ishlar oz emas. Shulardan, J.Abdullajonova 10 ning zamon fe l 8 Гуревич И.С, Зограр И.Т. Хрестоматия по истории китайского языка III-IV в.в. Москва: С O sha manba. -С Abdullajonova. J.O tgan zamon fe l formalarining hozirgi zamon ma nosida qo llanilishi.// O zbek tili va adabiyoti masalalari, 1971, 3-chiqish b. Abdullajonova J. Hozirgi zamon fe l formalarining o tgan zamon ma nosida qo llanilishiga doir.// O zbek tili va adabiyoti masalalari, 1971, 3-chiqish b. 7

8 formalariga bag ishlangan, H.Ne matov 11 ning fe l kategoriyalari mavzusi doirasida yozilgan bir qator maqolalarda vaqt kategoriyasi masalasi ko tarilgan. Xususan, Hakimova Muhayyo Karimovnaning O zbek tilida vaqt ma noli lug aviy birliklar va ularning matn shakllantirish imkoniyatlari 12 mavzusidagi filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozgan dissertatsiyasidagi bevosita vaqt kategoriyasi borasida tahlil va sintez qilingan masalalar katta ahamiyatga egadir. Mazkur ilmiy ishda vaqtning obyektiv, subyektiv belgilari va ularning tilda aks etish yo sinlari, o zbek tilining temporal maydonida leksik-frazeologik birliklarning tutgan o rni, ko lami, vaqt ma noli lug aviy birliklar komponent tahlil qilingan. Xitoy tilshunos olimlari qalamiga mansub bir qator Zamonaviy xitoy tili grammatikasi qo llanmalarida vaqt kategoriyasiga mansub grammatik kategoriyalardan ravish hamda yordamchi so zlar haqida ma lumotlar keltirib o tilgan. Jumladan, Zhu Qingmingning Pekinda 2005-yili chop etilgan Zamonaviy amaliy xitoy tili grammatikasi tahlili ( 朱庆明 现代汉语使用语法分析 Zhū Qìngmíng. Xiàndài hànyǔ shǐyòng yǔfǎ fēnxī) kitobi, Cheng Ming an va Hao Wenhuaning 2005-yili Wuhanda nashrdan chiqqan Amaliy xitoy tili ( 程明安, 郝文华 应用汉语 Chéng Míng ān, Hǎo Wénhuā. Yìngyòng hànyǔ. ) qo llanmasida payt ravishi, 了 le, 着 zhe, 过 guò so zlari, vaqt ifodasi uchun xizmat qiluvchi old ko makchi, so ng ko makchi singarilar misollar bilan ko rsatilgan. Bundan tashqari, Zhang Weiguo muallifligida 1992-yili Pekinda chop etilgan Zamonaviy xitoy tili amaliy turg un konstruksiyalari ( 张卫国 现代汉语实用语型. Zhāng Wéiguó. Xiàndài hànyǔ shíyòng yǔxíng) kitobi xitoy 11 Ne matov H. Fe l, uning forma va kategoriyalari. // O zbek tili va adabiyoti masalalari, 1972, b. 12 Hakimova M.K. O zbek tilida vaqt ma noli lug aviy birliklar va ularning matn shakllantirish imkoniyatlari. (F. f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya) Farg ona,

9 tilida vaqtning ifodasida faol ishtirok etuvchi ko plab konstruksiyalarni aniqlashda qimmatli manba bo lib xizmat qildi. Yana shuni alohida ta kidlab o tish joizki, Wang Lining Xitoyning zamonaviy grammatikasi ( 王力 中国现代语法 Wáng Lì. Zhōngguó xiàndài yǔfǎ.) asari garchi, 1943-yili yaratilgan bo lsada, payt ravishlarini alohida turlarga bo lib, ularning zamonaviy va qadimiy shakllari misollar bilan izohlanishi; boshqa tillarda mavjud zamon tushunchasiga monand xitoy tilidagi 情貌 qíngmào harakat holati ni yetti turga, ya ni 普通貌 pǔtōng mào oddiy holat, 进行貌 jìnxíng mào jarayonda bo lish holati, 完成貌 wànchéng mào tugallanish holati, 近过去貌 jìn guòqù mao yaqin o tmish holati, 开始貌 kāishǐ mào boshlanish holati, 继续貌 jìxù mào davomiylik holati, 短时貌 duǎnshí mào qisqa muddat holati singarilarga bo linishi, xitoy tilida vaqt kategoriyasini atroflicha o rganilgan. Rus xitoyshunoslarining xitoy tilidagi vaqt kategoriyasi mavzusiga bag ishlangan masalalar keng yoritilgan.s.ye.yaxontovning Категория глагола в китайском языке (Leningrad, 1957) va V.I.Gorelovning Теорическая грамматика китайского языка da 来着 láizhe temporal yuklamalari, xitoy tilida payt holining qisqacha tavsifi hamda payt munosabatini ifodalovchi ergash gapli qo shma gaplarning o ziga xos xususiyatlari batafsil ko rib chiqilgan. Song Yuyjuning 1981-yil Xitoy filologiyasi jurnalida chop etilgan 来着 payt xizmatchi so zlari borasida 13 maqolasida 来着 láizhe temporal yuklamalari mavzusi yuzasidan qimmatli ma lumotlar keltirilgan. S.Ye.Yaxontovning Категория глагола в китайском языке monografiyasida esa rus tili tilshunosligi terminologiyasiga muvofiqlashtirgan holda xitoy tilida fe lning tur-vaqt kategoriyasi, jumladan, o tgan zamon, hozirgi zamon, kelasi 13 宋玉柱 关于时间助词 的 和 来着 中国语文,1981 年, 第四期, 页 9

10 zamon shakllari tahlili keltirilgan. S.Ye.Yaxontovning mazkur monografiyasida vaqt kategoriyasi fe lning grammatik kategoriyasi sifatida ko rib chiqilgan. Bevosita qadimgi xitoy tilidagi vaqtning ifodasi masalasiga kelsak, qadimda Xitoyda sanalashtirish tizimi haqida Xan Jiantangning Xitoy madaniyati ( 韩鉴堂 中国文化 Hán Jiàntáng. Zhōngguó wénhuà.) qo llanmasi, yoxud xitoy madaniyatiga oid har qanday manba bu masalani yetarlicha keng o rgangan. Qadimgi xitoy tilida payt ravishlariga oid ma lumotlar Kang Ruicongning 2008-yili Shanghayda Qadimgi xitoy tili grammatikasi ( 康瑞琮 古代汉语语法 Kāng Ruìcóng. Gǔdài hànyǔ yǔfǎ.) hamda 1984-yili Liaoningda chop etilgan Qadimgi xitoy tili qo llanmalarida berilgan. Tadqiqot uslubiyati va uslublari. Mavzuga oid to plangan materiallar hozirgi zamon tilshunoslik fanida keng qo llanilayotgan tavsifiy, interpretatsiya, xronologik hamda tahliliy metodlardan foydalanilgan. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot materiallari asosida xitoy tilida vaqt kategoriyasini sistemalashtirish, temporal munosabatlarni bildiruvchi konstruksiyalarni o rganishda, vaqtni bildiruvchi so zlarning davriy ma no o zgarishlari xususida, gapdagi funksional vazifalarini tahlil etishda nazariy manba sifatida qo llanilishi mumkin. Vaqt kategoriyasi mavzusida olib boriladigan ilmiy tadqiqot ishlarida, xitoy tili grammatikasi, leksikologiyasi bo yicha o quv-uslubiy qo llanmalar, darsliklar yaratishda amaliy yordam ko rsatishi mumkin. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Yuqorida o rganilgan dalillarga tayanib, mazkur tadqiqot ishi muammosi o zbek tilida batafsil o rganilmaganligi kuzatildi. Kerakli bo lgan o rinlarda manbalarga ilmiylik nuqtai nazaridan izohlar berib o tildi va ikki tildagi ekvivalentlari keltirildi. Shuningdek, xitoy tilidagi alohida-alohida so z turkumlari ichidan vaqtni ifodalovchi yoki bevosita vaqt kategoriyasi bilan bog liq bo lgan so zlar ajratib 10

11 olinib tahlil qilindi. Xitoy tilidagi gaplarda temporal munosabatni o rnatuvchi grammatik konstruksiyalar ham ajratib olib tasniflandi. Ish tuzilishi va tarkibi. Mazkur tadqiqot ishimiz titul varaq, ikki tildagi qisqacha annotatsiya, mundarija, kirish, 3 bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Har bir bob o z mohiyatiga ko ra kichik qismlarga bo lingan. Bular: I bob.xitoy tilida vaqt grammatik kategoriyasini ifodalash usullarining tarixiy tadrijiyligi deb nomlanib, mazkur bob: 1. Qadimda Xitoyda sanalashtirish tizimi; 2. Qadimgi xitoy tilida vaqtni ifodalovchi yordamchi so zlarning tahlili; 3. Qadimgi xitoy tilida vaqtni ifodalovchi ravishlar tahlili kabi uch qismdan iborat. II bob: Xitoy tilida so z turkumlarida vaqt kategoriyasining ifodalanish xususiyatlari deb nomlangan. U quyidagilardan tashkil topgan: 1. Ot, olmosh, fe l, sifat so z turkumlarida vaqtni ifodalovchi so zlarning xususiyatlari; 2. Ravish so z turkumiga mansub vaqtni ifodalovchi so zlarning xususiyatlari; 3. Vaqtni ifodalovchi yordamchi so zlarning xususiyatlari. III bob: Temporal munosabatli ergashgan qo shma gaplarni shakllantiruvchi konstruksiyalarning tahlili deb ataladi, u quyidagilarni o z ichiga oladi: 1. Bir vaqtda yuz berishni ifodalovchi ergashgan qo shma gaplar va ularni shakllantiruvchi konstruksiyalar tahlili; 2. Ilgari yuz berishni ifodalovchi ergashgan qo shma gaplar va ularni shakllantiruvchi konstruksiyalar tahlili; 3. Ketma-ket yuz berishni ifodalovchi ergashgan qo shma gaplar va ularni shakllantiruvchi konstruksiyalar tahlili. Dissertatsiyaning umumiy hajmi 87 betdan tashkil topgan. 11

12 I BOB. QADIMGI XITOY TILIDA VAQT GRAMMATIK KATEGORIYASINING IFODALANISH XUSUSIYATLARI 1. Qadimda Xitoyda sanalashtirish tizimi Tarixdan ma lumki, Xitoy sivilizatsiyasi 5000 yillik tarixga ega. Qadimgi xitoy madaniyati ikki daryo Xuanghe va Changjiang daryolari o rtasidagi hududlarda shakllangan. Qadimiy xitoy manbalariga ko ra eng qadimgi xitoylar 夏 xià sya deb nomlanganlar. Xitoyning 96%ini tashkil etgan han millatining kelib chiqishi aynan shu sya larga borib taqaladi. Boshqa millat va elatlar bilan o zaro savdo-sotiq aloqalari, janggu-jadallar hamda tinch diplomatik munosabatlar natijasida madaniy almashinuv jarayonlari kechgan. Xitoyda qadimdan an anaviy oy taqvimi mavjud bo lgan bo lsa, keyinchalik quyosh taqvimi, grigoryan taqvimi, milod tushunchasining kirib kelishi ham xitoylar uchun vaqtni yanada aniqroq ifodalashga yordam bergan. Mazkur bobimizga ma lumot yig ish jarayonida qadimgi Xitoyda vaqt kategoriyasida grammatik ko makchi, yuklama, ravishlar hozirgi davrga nisbatan ozchilikni tashkil qilib, vaqtni ifodalashda asosan temporativlar, ya ni ot turkumiga xos bo lgan vaqtni ifodalovchi so zlar xizmat qilganligini kuzatdik. Ishimizning ushbu qismida Xitoyda qadimdan vaqt hisobi qanday amalga oshirilgan, qanday so zlar bilan ifodalangan shu masalalarni ko rib chiqishni lozim topdik. Qadimgi Xitoyda an anaviy o ziga xos sanalashtirish usuli mavjud bo lib, bu asosan yozma manbalarda uchraydi. Bunday sanalashtirish Xitoydagi hukmdorlarning hukmronlik yilidagi shiorlar bilan belgilangan bo lib 年号 niánhào deb nomlangan 14. Mazkur tizim Xan sulolasi, aniqrog i Han Wudi davridan boshlangan. Imperatorning taxtga o tirishi bilan uning shaxsiy ismi va bu ismni yozuvda aks ettirish ta qiqlangan. Bu ismni ifodalash uchun xizmat qilgan belgi yoki belgilar 14 Иванов А.И., Поливанов Е.Д. Грамматика современного китайского языка. Москва.: Едиториал УРСС, C

13 esa o zgarishsiz yozuvda qayd etilgan. Imperator hukmronlik qilgan yiliga mashhur nomlar o zlashtirilgan. Masalan, 道光 dàoguāng Yo l shu lasi, 永乐 yǒnglè Abadiy huzur va h.k. Ko pgina xitoy tiliga oid lug atlarning so nggida «中国历代纪念表» Zhōngguó lìdài jíniànbiǎo Xitoyning xronologik jadvali ilova qilingan. Ana shu jadvalda har bir sulola tartib bilan alohida ko rsatilib, ular uchun imperatorning ismi, imperator shiori bilan ifodalangan hukmronlik yillari nomi, hukmronlik qilgan yillari soni, so ng yilning 干支 gānzhī tizimidan foydalanib berilgan belgisi hamda agar miloddan avvalgi davrga mansub yil bo lsa 前 qian ( avval ) so zi va arab raqami bilan ifodalangan yillar singari 4 tadan ustun keltirilgan. Masalan, 现代汉语词典 Xiàndài hànyǔ cídǎn ( Zamonaviy xitoy tili lug atida ) 西汉 Xī Hàn G arbiy Xan 15 sulolasi jadvalidagi quyidagi misolni ko rsak: 宣帝 (~ 询 )/ 本始 (4)/ 戊申 / 前 Xuāndì (~Xún)/ běnshǐ (4)/ wùshēn / qián 73. Han sulolasi imperatori Xuandining (ismi Xun) to rt yillik ibtido hukmronlik yili wushen yili, ya ni miloddan avval 73-yildan boshlangan. Ming sulolasi davri 17 oxirlaridan boshlab hukmronlik yillari shiorlari o zgarmaydi, shunga qadar esa o zgarib turardi, masalan mamlakatga tabiiy ofatlar zarar yetkazsa va h.k. 15 西汉 Xi Han yoki 前汉 Qian Han G`arbiy Xan yoki Ilk Xan sulolasi mil.av. 206-milodiy 8- yillarda Xitoyda hukmron bo lgan 现代汉语词典 ( 第五版 ) - 北京 : 商务印书馆, 第 1841 页 明代 Mingdai Xitoyda Ming sulolasi hukmronlik davri yillarni o`z ichiga qamrab oladi. 13

14 Qadimda xitoyliklar kunduz va tunning almashib kelishidan 日 rì kun konsepsiyasini yaratganlar. Oyning to lishish va kichrayish fazalaridan 月 yuè oy konsepsiyasi kelib chiqqan. Iqlimning issiq yoki sovuq bo lib o zgarib turishidan 年 nián yil konsepsiyasi yuzaga kelgan. Tabiat hodisalariga qarab vaqtni o lchash o sha davrdagi dehqonlarning faoliyatida yo l-yo riq ko rsatish maqsadida foydalanilgan. Bu esa aynan qadimgi xitoy oy taqvimining yaratilishiga asos bo lgan. Qizig i shundaki, qadimgilar 12 siklik belgilar ( 地支 dìzhī)larni 12 xil hayvon nomi bilan birlashtirib, mazkur 12 muchal belgilari yordamida kishilarning tug ilgan yilini ifodalashgan. Bular: 子鼠 zǐshǔ sichqon, 丑牛 chǒuniú sigir, 寅虎 yínhú yo lbars, 卯兔 mǎotù quyon, 辰龙 chénlóng ajdaho, 巳蛇 sìshé ilon, 午马 wǔmǎ ot, 未羊 wèiyáng qo y, 申猴 shēnhóu maymun, 酉鸡 yǒujī tovuq, 戌狗 xūgǒu it, 亥猪 hàizhū to ng iz. Masalan, 子 zǐ yilida tug ilgan kishi sichqon, 丑 chǒu yilida tavallud topganlar sigir muchaliga mansub bo ladilar. Hayvonlar nomi yordamida kishilarning tug ilgan yilini hisoblash yodda saqlab qolish uchun juda qulay bo lgan. Shu tufayli bu tizim hozirga qadar barcha millatlar orasida qo llanilib keladi. 农历 nónglì oy taqvimiga ko ra, birinchi oy 正月 zhēng yuè, ikkinchi oy 二月 ér yuè, o n birinchi oy 十一月 shí yī yuè, o n ikkinchi oy 腊月 là yuè (ruhlarga qishki qurbonlik keltirish oyi) deb yuritiladi. Kabisa yiliga qo shimcha oy esa 闰月 rùnyuè so zi bilan ifodalanadi. 14

15 Xitoy oy taqvimiga muvofiq, har bir oy yana ikkitadan mavsum ( 节气 jiéqì)ga bo linadi. Bir yilda jami 24 ta mavsum belgilangan. Bular: 1. 立春 lìchūn bahorning boshlanishi (4, 5-fevraldan), 2. 雨水 yǔshuǐ yomg irning boshlanishi (18, 19-fevraldan), 3. 惊蛰 jīngzhé hasharotlarning uyqudan so ng uyg onishi (5,6-martdan), 4. 春分 chūnfēn bahorgi tengkunliklar (20, 21-martdan), 5. 清明 qīngmíng ochiq kunlar (4, 5-apreldan), 6. 谷雨 gǔyǚ g alla yomg iri (20, 21-apreldan), 7. 立夏 lìxià yozning boshlanishi (5, 6-maydan), 8. 小满 xiǎomǎn kichik mo llik (21, 22-maydan), 9. 芒种 mángzhòng g allaning boshoq chiqarishi (5, 6-iyundan), 10. 夏至 xiàzhì yozgi tengkunliklar (21, 22-iyundan), 11. 小暑 xiǎoshǔ kichik jazirama (7, 8-iyuldan), 12. 大暑 dàshǔ katta jazirama (22, 23-iyuldan), 13. 立秋 lìqiú kuzning boshlanishi (7, 8-avgustdan), 14. 处暑 chǔshǔ issiq kunlarning tugallanishi (23, 24-avgustdan), 15. 白露 báilù oq shudringlar (7, 8-sentyabrdan), 16. 秋分 qiúfēn kuzgi tengkunliklar (23, 24-sentyabrdan), 17. 寒露 hànlù sovuq shudringlar (8, 9-oktyabrdan), 18. 霜降 shuāngjiàng qirov tushishi (23, 24-oktyabrdan), 15

16 19. 立冬 lìdōng qishning boshlanishi (7, 8-noyabrdan), 20. 小雪 xiǎoxuě kichik qor (22, 23-noyabrdan), 21. 大雪 dàxuě katta qor (7, 8-dekabrdan), 22. 冬至 dōngzhì qishki tengkunliklar (21, 22-dekabrdan), 23. 小寒 xiǎohàn kichik sovuq (5, 6-yanvardan), 24. 大寒 dàhàn katta sovuq (20, 21-yanvardan) 18. Ikki ming yildan ziyod vaqt davomida xitoy dehqonlari mana shu 24 mavsumga binoan dehqonchilik qilib kelganlar. Shunga ko ra, xitoyliklar orasida 种田看节气 Zhǒng tián kàn jiéqì Dehqonchilikda mavsumga qara maqoli yuaradi. Qadimda xitoyliklar bir sutkani har biri ikki soatdan iborat 12 ta 时辰 shíchén katta soat ga bo lganlar. Har bir katta soat yuqorida yil hisobi haqida gap ketganida biz aytib o tgan 地支 dìzhī bilan ifodalangan. Masalan, soat 23:00dan 01:00ga qadar 子时 zǐshí zi vaqti, 01:00dan 03:00gacha 丑时 chǒushí chou vaqti, 03:00dan 05:00gacha 寅时 yínshí yin vaqti deb yuritilgan. Bir sutkani 12 soatga bo lish katta shaharlarda paydo bo lib, eskirgan, provinsiyalarda esa yo qolib borayotgan yana bir urf-odat bilan bog liq bo lgan iboralarda saqlanib qolgan. Bu udum shahar darvozalarini kechqurun yopib, quyosh chiqishi bilan saharda ochish va tungi qorovul qo yish odatidir. Tungi soqchilik 更 jìng deb atalib, kechki soat 7 dan tonggi 5 ga qadar beshta ikki soatlik tungi vaqt oralig iga bo linadi. 18 韩鉴堂 中国文化 - 北京 : 北京语言大学出版社, 第 111 页 16

17 qabul qiladi. 几更天了? Jǐ jìng tiān le? Tungi soat necha? 打更 dǎ jìng Tungi soqchilik soatlarini o tkazmoq. 早更 zǎo jìng Tonggi (so nggi) soqchilik (ertalabki soat 3-5). Xitoy xalqaro milodiy sanalashtirish tizimini rasman 1949-yildan so ng Xitoy tilida miloddan avval, eramizdan avval so zi 公元前 gōngyuán qián, milodiy so zi 公元 gōngyuán, 新纪元 xīn jìyuán so zlari bilan ifodalanadi. Masalan: 1) 公元 383 年淝水之战后, 氐族建立的前秦国瓦解 19 Gōngyuán 383 nián Féishuǐ zhī zhàn hóu, dīzú jiànlì de Qián Qín guó wǎjiě. Milodiy 383-yili Feishui daryosi bo yidagi jangdan so ng, di millati barpo etgan Ilk Qin davlati 20 parchalanib ketadi; 21 2) 公元前 138 年, 张骞带着 100 多人从长安出发, 到西域去 Gōngyuán qián 138 nián, Zhāng Qiān dàizhe 100 duō rén cóng Cháng ān chūfā, dào xīyù qù. Miloddan avval 138-yil Zhang Qian 100 dan ziyod kishini boshlab Chang an shaxridan G arbiy o lkaga jo nadi. Keltirilgan bu misol zamonaviy xitoy tilida yozilganligi sababli vaqt xalqaro milod tizimidan foydalangan holda ifodalangan. Ushbu jumla asl matnda esa boshqacha ko rinishda, ya ni an anaviy xitoycha vaqt ifodasida o z aksini topgan: 李强. 辽太祖阿保机的耶律家族. 北京 : 金城出版社, 第 38 页. 前秦 Qián Qín Ilk Chin davlati ( yy.) IV asrda Shimoliy Xitoyda vujudga kelgan 16 ta davlatlardan biri hisoblanadi. Uning asoschisi asli di qabilasiga mansub 苻健 Fu Jian bo`lgan. 21 韩鉴堂 中国文化 - 北京 : 北京语言大学出版社, 第 132 页 17

18 建元二年命张骞率百余人出使西域 22 Jiànyuán èr nián Zhāng Qiān shuài bǎi yú rén chūshǐ xīyù. Imperator Han Wudining jianyuan hukmronlik davrining ikkinchi yili (mil.av. 138-yil, chunki Han Wudining jianyuan hukmronlik yili mil.av. 140-yili boshlanib 6 yil, ya ni mil.av. 134-yilga qadar davom etgan). 2. Qadimgi xitoy tilida vaqtni bildiruvchi yordamchi so zlarning ifodalanish xususiyatlari Har bir so z, atama, umuman grammatik birlikni batafsil tahlil qilishga kirishar ekanmiz, uning negizini, rivojlanish bosqichlarini o rganmay turib, uning zamonaviy mohiyatini chuqur anglay olmaymiz. Biz o rganayotgan vaqt kategoriyasi ham bundan mustasno emas. Olam yaralibdiki, vaqt ham bor, uni ifodalovchi bir qator grammatik birliklar ham mavjud bo lib kelgan. Ularning ayrimlari turli o zgarishlar natijasida hozirda asl ma nosini yo qotgan bo lsa, ayrimlari vaqtni ifoda etish vazifasini saqlab qolgan. Mazkur bobimizda ham vaqt kategoriyasiga oid yordamchi so zlar hamda ravishlarning qadimgi xitoy tilidagi qo llanilishi, davrlar o tib fonetik ohanggi, qo llanilish funksiyasi o zgarib borishi singari masalalarni qadimgi xitoy yozma manbalaridan misollar yordamida tahlil qilishga harakat qilamiz. Avvalambor, qadimgi xitoy yozma manbalari haqida gapirsak, bular juda ham ko pchilikni tashkil etib, bularni ikki turga ajratish mumkin: Birinchisi Qin 23 sulolasi davridan oldingi og zaki so zlashuv nutqi asosida shakllangan Qin sulolasi davri, Ilk Xan 24 va So nggi Xan 25 sulolalari davridagi 王孝通 中国商业史 - 上海 : 上海书店出版, 第 62 页 秦代 Qin dai Sin sulolasi m.a yillari Xitoyda hukmron bo lgan. 前汉 Qian Han yoki 西汉 Xi Han Ilk Xan yoki G`arbiy Xan sulolasi mil.av. 206-milodiy 8 yillarda Xitoyda hukmron bo lgan. 25 后汉 Hou Han yoki 东汉 Dong Han So nggi Xan yoki Sharqiy Xan sulolasi Xitoyda yillari hukmronlik qilgan. 18

19 asarlar hamda keyinchalik xronologiya yozuvchilarning qadimdan namuna olgan asarlari tili hisoblanadi. Bu tur aynan 1919-yil 4-may harakatidan avval iste molda bo lgan 文言 wényán qadimgi xitoy adabiy tilidir. Ikkinchi turi Tang 26 va Song 27 sulolalari davrlaridan boshlab shimoliy sheva asosida shakllangan asarlar tili hisoblanadi. Bu esa odatda 古白话 gǔ báihuà qadimgi baixua tilidir. Mana shu ikki tur yozma tillarda yaratilgan asarlarda ham vaqt kategoriyasi bir oz farqli qo llanilgan. Ana shu vaqtni ifodalovchi so zlardagi tafovut, o xshashlik va o ziga xoslikni quyida ko rib chiqamiz. Zamonaviy xitoy tili uchun xos bo lgan 了 le/liǎo fe l suffiksi fe lning tugallangan turining ko rsatkichi bo lib, Tang davri ( yillar) matnlarida paydo bo la boshlaydi. Masalan: 二人辞了便进路, 更行十里到永庄 28 ( 董永行孝變 文 )èr rén cí liǎo biàn jìn lù, gèng xíng shí lǐ dào Yǒng zhuāng. Ikkisi xayrlashib yo lga tushishdi, yana o n li yurib Yong qishlog iga yetib kelishdi. Ushbu misolda 了 liǎo ko rsatkichi o zining fe lli funksiyasini yo qotganligi va grammatik qolipga tushganligi ko rinib turibdi. Bu singari misollarning Tang davridagi nasrda ham, nazmda ham mavjudligiga qaramasdan, bu davrda 了 liǎo mazkur funksiyada hali muntazam uchramaydi. Bundan tashqari fe l to ldiruvchi bilan kelsa, 了 liǎo ko rsatkichi to ldiruvchidan keyin qo yiladi. 26 唐代 Tang dai Tang sulolasi yillari Xitoyda hukmron bo lgan. 27 宋代 Song dai Song sulolasi yillarda Xitoyda hukmron bo lgan

20 Masalan: 作此語了, 遂即南行 29 ( 伍子胥變文 )Zuò cǐ yǔ liǎo, suì jí nán xíng. Shu so zlarni aytib, (u) shu zahoti janubga yo naldi. Bu holat bu yerda 了 liǎo ni suffiks sifatida qarashga yo l qo ymaydi. 了 liǎo so zi tugatmoq fe l ma nosi Guanya (III asr boshi) lug atida qayd etilgan va G arbiy Jin davri 30 matnlarida ko p uchraydi. 31 Masalan: 人遠則難綏, 事總則難了 ( 仲长统 昌言 )Rén yuǎn zé nán suí, shì zǒng zé nán le. Agar kishilar bir-birlaridan olisda bo lsa, ularni yarashtirish qiyin; agar ishlar chigal bo lsa, ularni nihoyalash mushkul. Mazkur ma noda 了 liǎo Olti sulola 32 va Tang sulolasi davrida tushunmoq, anglab olmoq ma nosiga nisbatan ilgariroq uchray boshlagan. Song sulolasi davrida 了 liǎo ko pincha fe l suffiksi sifatida qo llanila boshlaydi: 使命曰 : 你是縣尉? 劉備曰然 使命曰 : 殺了太守是你麽? 33 ( 三 国志平话 )Shǐ mìng yuē: nǐ shì xiànwèi? Liú Bèi yuē rán. Shǐ mìng yuē: Shā le tàishǒu shì nǐ ma? Elchi so radi: Sen uyezd qorovuli boshlig imisan? Liu Bei tasdiq javobini berdi. Shunda elchi so radi: Gubernatorni o ldirgan bu senmisan? Ma no jihatdan 了 fe l suffiksi omonimik so ng yuklama bilan shu farq bilan yaqinlashadiki, suffiks ish-harakatning natijasini ifodalaydi, so ng yuklama esa vaziyatning butunlay o zgarganligini ifodalaydi 西晋 Xi Jin G`arbiy Jin sulolasi yillarda Xitoyda hukmron bo lgan 六朝 Liu Chao Xitoyda Olti sulola hukmronlik davri III-VI asrlarni tashkil etadi

21 Masalan: 老太尉一家老小皆被曹操使人殺了 34 ( 三国志平话 ) Lǎo tàiwèi yì jiā lǎoxiǎo jiē bèi Cáo Cāo shǐ rén shā le. Harbiy ish yuritish bo yicha qari boshliqning butun oilasi, kichigidan to kattasigacha bari Cao Caoning buyrug iga binoan qatl etildi. Song davridan boshlab, 了 so ng yuklamasi so zlashuv uslubda huddi shu ma nodagi yanada ilgarigi 矣 yǐ yuklamasini siqib chiqaradi. Lekin baribir sun iy arxaiklashtirilgan yuqori uslubda 矣 yǐ yuklamasi qo llanishda davom etaverardi. 矣 yǐ so ng yuklamasi ( 也 yě va 哉 zāi yuklamalari singari) Qunqiu davri 35 qadimgi xitoy tilida qo llanila boshlaydi. Qadimgi Tarixnoma asari 36 da kamida yetti marta uchraydi, bunda asosan undov vazifasini bajaradi. Masalan, Tarixnoma asarining Hokimiyat nizomi ( 立政 lì zhēng) bo limida Zhougong qirol Chengga murojaat qilib shunday deydi: 拜手稽首, 告嗣天子王矣 37 Bài shǒu qǐ shǒu, gào sì tiānzi wáng yǐ. Yergacha ta zim aylab Tangri o g lining taxtini meros qilib olgan qirolga shuni ma lum qilaman! Natijada 矣 yǐ yuklamasi 也 yě yuklamasi ma nosiga qarama-qarshi qo yilgan o ziga xos ma noga ega bo ladi. Agar 也 yě qandaydir holatga tegishli statik yuklama hisoblansa, 矣 yǐ esa jarayonga tegishli dinamik yuklama bo lgan 春秋时期 Chunqiu shiqi («Bahor va kuz» davri) Chuntsyu davri mil.av yillarni tashkil etadi. 36 尚书 Shangshu yoki 书经 Shujing asari mil.av. VI-V asrlarda tuzilgan. Asardagi tarixiy materiallar taxminan mil.av. XXIV asrdan to mil.av. VIII asrga qadar davrni o z ichiga olib, rivoyat, qissa, afsona, ularning tarixiy versiyalari, tarixiy voqealar, amaldorlarga hukmdorning murojaatnomalari, tashkiliy farmoyishlari va pand-nasihatlari to plami hisoblanadi

22 Boshqacha aytganda, so nggida 也 yě ishtirokidagi gap qandaydir vaziyatni ta kidlasa, 矣 yǐ ishtirokidagi gap mazkur vaziyatni qandaydir bir jarayonning natijasiga aylanishini nazarda tutgan. Shu ma noda 矣 yǐ yuklamasini ham qadimgi xitoy tilida fe lning tugallangan turining o ziga xos ko rsatkichi sifatida qarash mumkin. Bunda shunday bir holatni hisobga olish lozimki, qadimgi xitoy tilidagi yuklamalar, shuningdek 矣 yǐ yuklamasi ham butun gapga tegishli bo lgan, balki keyingi davr fe l suffikslari va ravsihlari singari faqat fe lgagina tegishli bo lmagan. 1) 子曰 : 温故而知新, 可以为师矣 ( 论语 为政 )Zi yuē: Wēn gù ér zhī xīn, kěyǐ wéi shī yǐ. Ustoz dedi: Kimki ilgari olingan bilimni takrorlab, undan yangi taassurot, yangi fikr ola olsa, u muallim bo lishi mumkindir 38. 2) 言寡尤, 行寡悔, 禄在其中矣 ( 论语 为政 )Yán guǎ yóu, xíng guǎ huǐ, lù zài qízhōng yǐ. So zlaganda xato, ish bajarganda nadomating oz bo lsa, amaldorlik mansabini egallashing mumkin 39. 3) 子曰 : 躬自厚而薄则于人, 则远怨矣 ( 论语 卫灵公 )Zi yuē: Gōng zì hòu ér bó zé yú rén, zé yuǎn yuàn yǐ. Ustoz dedi: Ko proq o zingni ayblab, o zgalarga ozroq ta na qilsang, kishilar nafratidan yiroq bo lasan 40. Yana bir davomiy harakatni ifodalovchi keng tarqalgan fe l suffikslaridan biri bu 着 zhe suffiksi bo lib, bu etimologik jihatdan tegib turmoq, tutashmoq, aloqador bo lmoq ma nosidagi 著 zhuo so ziga borib taqaladi. Ushbu ma noda bu belgi hozirga qadar ham qo llanilib kelinadi. 38 论语 Lunyu ( Suhbat va mulohazalar ). 山东曲阜,1985 年./ 为政 Weizhang. 16-b, 11-band. 39 O sha manba. 17-b, 18-band. 40 O sha manba. 110-b, 15-band. 22

23 Masalan, 着手 zhuóshǒu -ga kirishmoq so zida. 著 zhuó belgisining yana boshqa zhu o qilishi ham mavjud bo lib, bu ravshan, aniq ma nosini bildiradi. Xan davriga qadar, jumladan, bu belgi ham o zining turli ma nolarida faqat mustaqil so z fe l yoki sifat so z sifatida ishlatilib kelingan. So nggi Xan sulolasining oxirlari va ayniqsa Olti sulola davriga kelib 著 zhuó belgisi endilikda yordamchi vazifalarga ega bo la boshlaydi. Masalan: 长文尚小, 载著车中 41 ( 世说新语 德行 )Chángwén shàng xiǎo, zài zhuó chē zhōng. Changwen hali kichkina edi, uni aravaga o tqizib qo ydilar. Ushbu misolda o sha davrdagi boshqa misollardagi kabi 著 zhuó belgisi zamonaviy xitoy tilidagi 在 predlogi vazifasiga o xshash funksiyani bajaradi. Tang sulolasi davriga kelib, 著 zhuó ning ma nosi va grammatik funksiyasi bir oz o zgaradi. Endilikda 著 zhuó li fe llar o zidan keyin vositasiz to ldiruvchini olishlari mumkin bo ladi. Masalan: 想得家中夜深坐, 还应说著远行人 42 ( 白居易 邯鄲冬至夜家思 )Xiǎng de jiā zhōng yè shēn zuò, hái yīng shuō zhuó yuǎn xíng rén Oilamning yarim tunda o tirib, olis yo lchi haqida so zlayotganliklari haqida o ylayman. Song sulolasi davrida 著 zhuó fe l modifikatori ikki funksiyada keng qo llaniladi: 1) davomiy ish-harakat yoki holat ko rsatkichi; 2) fe lning tugallangan turi ko rsatkichi:

24 1) 又自指著心曰 : 这里不可欺也 43 ( 五代史平话 晋史 )Yòu zì zhǐ zhuó xīn yuē: zhè lǐ bù kě qī yě. O zining yuragiga ko rsatib dedi: Buni aldab bo lmaydi. 2) 若不实说, 便殺著你 44 ( 三国志平话 )Ruò bù shí shuō, biàn shā zhuó nǐ. Agar rost gapirmasang, seni o ldiraman. Birinchi misolda 指著 zhǐzhuó fe li yaqqol 曰 yuē gapirmoq fe li bilan ifodalangan asosiy fe l bilan bir vaqtda bajarilayotgan ish-harakatni ifodalagan. Natijada, esa ish-harakatning davomiyligi ko rsatilgan. Ikkinchi misolda esa 殺 shā o ldirmoq fe li semantikasining o zi bir vaqtdagi ish-harakatni mo ljallaydi. 著 zhuó modifikatorining ko rsatilgan ikki funksiyasi ham necha asrlar osha hozirga qadar saqlanib qolgan. Zamonaviy xitoy tilida mazkur funksiyalar (grammatik ma nolar)ning har biri uchun o z fonetik o qilishi mavjud: 1) zhe qisqa talaffuz shakli davomiy ish-harakat yoki holat ko rsatkichi uchun ( 墙上挂着图片 Qiáng shàng guà zhe túpiàn Devorda surat osilib turibdi); 2) zhào talaffuz shakli fe lning tugallangan turi ko rsatkichi uchun ( 睡着 shuìzhào uxlab qolmoq, 烫着 tàngzhào pishirib yubormoq). 过 guò suffiksi fe lning -dan kesib o tmoq ma nosiga borib taqaladi. Buni payt suffiksi deb nomlash mumkin bo lgan zamonaviy xitoy tilidagi yagona fe l suffiksidir. Chunki mazkur suffiks bilan kelgan fe ldan anglangan ish-harakat aksariyat hollarda o tgan zamonga mansub bo ladi. Haqiqatda bu suffiksning mavjudligi so zlovchining ish-harakat (yoki vaziyat) qachonlardir o tgan zamonda sodir bo lganigi (yoki inkor gaplarda

25 o tmishda hech qachon sodir bo lmaganligi) faktiga nisbatan qiziqishiga ishora qiladi. Qiyoslang: 他当了老师 Tā dāng le lǎoshī. U o qituvchi bo ldi. 他当过老师 Tā dāng guò lǎoshī. U (qachonlardir) o qituvchi bo lgan. Grammatik qoliplangan 过 guò fe li ishtirokidagi gaplarni Tang davridagi matnlardayoq uchratish mumkin. Song davriga kelib esa bunday gaplar yanada ko payib boradi. Lekin ularda 过 guò o zga fe l modifikatorlari funksiyasiga o xshash bir oz boshqa funksiyani bajaradi. Masalan: 看過了後, 無時無候, 又把起來思量一遍 45 ( 朱子語類輯略 )Kànguò le hòu, wú shí wú hòu, yòu bǎ qílái sīliàng yī biàn. O qib bo lgach, vaqtni yo qotmay (o qilgan so zlar yuzasidan) mulohazaga kirish. Bu yerda 过 guò yaqqol fe lning tugallangan turi modifikatori hisoblanadi. Shunday funksiyani bir qator vaziyatlarda 了 liǎo modifikatori ham bajarishi mumkin. (masalan, 受不了 shòubuliǎo toqat qila olmaslik, 办得了 bàndeliǎo bajara olishlik) Shunday qilib, 过 guò morfemasi turli funksiyalarni bajarishi mumkin: 1) noaniq o tgan zamon suffiksi; 2) fe lning tugallangan turi suffiksi (bu funksiyada u 了 le suffiksi bilan bir xil bo lib, ko pincha u bilan birga ham qo llaniladi); 3) fe l modifikatori (masalan, 花过钱 huāguò qián pulni ishlatib yuborganlik)

26 Bundan tashqari, sifat bilan birikib 过 guò morfemasi oshib ketish ma nosiga ega fe lga aylantirishi mumkin. Masalan: 飞机快过火车. Fēijī kuàiguò huǒchē. Samolyot tezlikda poyezddan o tadi. 3. Qadimgi xitoy tilida vaqtni bildiruvchi ravishlarning ifodalanish xususiyatlari Qadimgi xitoy tilida ravish yordamchi so zlar orasida miqdor jihatdan eng ko p, qamrovi eng keng va eng murakkab so zlardan hisoblanadi. Ravishlarning fe l, sifat, ot xususiyatiga ega kesimga birika olishi ravishni belgilovchi asosiy me yor hisoblanadi. Gapda ravish hol yoki fe lli qo shimcha bo lakda sodda yordamchi so z yoki murakkab yordamchi so z bo lib keladi. Bevosita vaqt kategoriyasi haqida gap ketganida, xitoy tilida bir ma noli o tgan, hozirgi yoki kelasi zamonni ifodalovchi grammatik vositalar mavjud emas. Xitoy tilida zamon qadim davrlardan buyon leksik vositalar yordamida, ya ni avvalambor 今 jīn hozir va 昔 xī o tgan zamonda kabi maxsus ravish so zlar bilan ifodalangan. Ushbu ravish so zlar In davri 46 ga mansub fol ochish uchun ishlatilgan suyaklardagi yozuvlarda uchraydi. Bular bilan bir qatorda o sha davrda vaqtni ifodalovchi boshqa leksik birliklar ham uchraydi. Masalan, 來 lái kelayotgan, xuddi shu ma nodagi 翌 ( 羽 ) yì, ularning 今 jīn va 昔 xī dan farqli tomoni shundaki, 今 jīn va 昔 xī gapda mustaqil ravishda qo llanilishi mumkin. 來 lái va 翌 ( 羽 ) yì esa faqatgina boshqa bir otga aniqlovchi bo lib qo llanila oladi. 46 殷 Yin In qabilalar birlashmasi davri mil.av yillarni o`z ichiga oladi. 26

27 Masalan, 來日 kelayotgan kun ( ertaga ). Uch ming yildan ortiq vaqtni ifodalash usuli prinsipial o zgarishlarni boshdan kechirgan. Qadimgi xitoy tilida fe lning tur kategoriyasi ham bo lmagan. Qizig i shundaki, ish-harakatning kechish xarakterini ifodalovchi maxsus leksik vositalar vaqtni ifodalovchi vositalarga nisbatan qadimgi xitoy tilida kechroq, ya ni G arbiy Zhou 47 davrida paydo bo ladi. Bu davrda qadimgi xitoy tilidagi matnlarda aspektual ravishlar: ishharakatning endigina boshlanib, ayni paytda davom etayotganligini ifodalash uchun 肈 ( 肇 ) zhào, ish-harakatning muayyan vaqtga qadar yakunlanganligi (yoki holat o zgarganligi)ni ifodalash uchun 既 jì, ish-harakat muayyan vaqtda amalga oshishi kerakligini ifodalovchi 将 jiāng ravishlari va h.k. (Mazkur ravishlarni quyida alohida guruhlarga bo lib misollar bilan ko rib chiqamiz). Bu yerda tayanch so z birikma sifatida so zlovchi tomonidan belgilangan payt xizmat qiladi. Bu nutq so zlanayotgan paytga to g ri kelishi ham mumkin, kelmasligi ham mumkin. Agar xabarda zamon sanoq boshi nutq payti bilan muvofiq kelsa, unda biz absolyut vaqt haqida gapirayotgan bo lamiz. Agar buning aksi bo lsa, u holda bu nisbiy vaqt bo ladi. Bu turdagi ravishlar ish-harakatning amalga oshish paytini ifodalab, payt bilan bog liq tezlik va hokazolarni ifodalovchi yordamchi so zlardir. Bunday so zlar miqdor jihatdan unchalik ko p emas. Ma no jihatlariga muvofiq, payt ravishlarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1. 既 jì, 已 yǐ, 业 yè, 素 sù, 尝 cháng ravishlari ish-harakatning o tgan zamonda amalga oshganligini ifodalab, allaqachon, qachonlardir, ilgari deb tarjima qilinishi mumkin. Masalan: 47 西周 Xi Zhou G arbiy Zhou sulolasi davri m.a yillardan tashkil topadi. 27

28 1) 既克, 公问其故 ( 左传 庄公十年 ) 48 Jì kè, gōng wèn qí gù. Kurashda g alaba qozonib, knyaz Zhuang undan g alaba boisini so radi; 2) 今已服矣, 又何求焉?( 国语 越语 ) 49 Jīn yǐ fū yǐ, yòu hé qiú yān? U allaqachon taslim bo lgan, undan yana nima talab qilish mumkin? 3) 良业为取履, 因长跪履之 ( 史记 留侯世家 ) 50 Liìng yè wéi qǔ lǚ, yīn cháng guì lǚ zhī. Zhang Liang qariyaning oyoq kiyimini yechib olgan edi. U darhol cho kkalab oyoq kiyimini kiydirib qo ydi. Odatda 既 jì ravishi ishtirokidagi butun bir vaziyat o tgan zamonga oid bo ladi, lekin ko pincha vaziyat hozirgi yoki kelasi zamonga mansub bo lish holatlari ham uchraydi. Masalan: 既得之, 患失之 Jì dé zhī, huànshī zhī. Mansabga erishganida esa uni yo qotib qo yishdan qo rqadi 方 fāng, 适 shì so zlari ish-harakat yoki holat ayni paytda sodir bo layotganligini ifodalab, hozir, ayni chog da ma nosida tarjima qilinadi. Masalan: 此时鲁仲连适游赵, 会秦围赵 ( 战国策 赵策 ) 52 Cǐ shí Lǔ Zhònglián shì yóu Zhào, huì Qín wéi Zhào. Bu paytda Lu Zhonglian Zhao podshologiga sayohat qilayotgan edi, u Sin podsholigining Jao podsholigini qamal qilganiga duch keldi. 3. 将 jiāng, 且 qiě so zlari ish-harakatning kelajakda sodir bo lishi yoki biror-bir vaziyat namoyon bo lishi kerakligini ifodalab, kelajakda, kelgusida, yaqinda ma nosida tarjima qilinishi mumkin. Masalan: 康瑞琮 古代汉语语法 (Qadimgi xitoy tili grammatikasi) - 上海,2008 第 217 页 古代汉语 ( 上册 )(Qadimgi xitoy tili, birinchi qism) - 辽宁,1984 第 140 页 50 O`sha manba, - B 论语 Lunyu ( Suhbat va mulohazalar ). 山东曲阜,1985 年./ 阳货 ( Yanghuo ). 124-b, 15-band. 52 古代汉语 ( 上册 )(Qadimgi xitoy tili, birinchi qism) - 辽宁,1984 第 141 页 28

29 1) 十年春, 齐师伐我, 公将战 ( 左传 庄公十年 ) 53 Shí nián chūn, Qí shī fá wǒ, gōng jiāng zhàn. Knyaz Zhuang hukmronligining o ninchi yili Si knyazligi qo shini yurtimga bostirib keldi. Knyaz Zhuang g alaba qozonadi. 2) 若属皆且为所虏!( 史记 项羽本纪 ) 54 Ruò shǔ jiē qiě wéi suǒ lǔ! Ularni asirga olinglar! Shuni ta kidlab o tish joizki, 将 jiāng ishtirokidagi butun bir vaziyat o tgan zamonga oid bo lishi ham mumkin. Masalan: 子曰 : 孟之反不伐 奔而殿, 将入门, 策其马, 曰 : 非敢 后也, 马不进也 Zi yuē: Mèng Zhīfǎn bù fá. Bēn ér diàn, jiāng rù mén, cè qí mǎ, yuē: Fēi gǎn hòu yě, mǎ bù jìn yě. Ustoz dedi: Meng Zhifan 55 kamtarin inson edi. U jangda ortga chekinayotgan paytda eng so nggi harbiy qismda bo libdi. Shahar darvozalaridan kirayotganda esa otini qamchilab shunday debdi: Men eng orqadagi harbiy qismda kelishga jazm qilmagan bo lardim, agar mana bu ot sekin chopmaganida 立 lì, 遽 jù so zlari ish-harakatning tez orada sodir bo lishini ifodalab, tezda, darhol, zudlik bilan, zahoti (hamonoq) ma nolarida tarjima qilinadi. Masalan: 沛公至军, 立诛杀曹无伤 ( 史记 项羽本纪 ) 57 Pèigōng zhì jūn, lì zhūshā Cáo Wúshāng. Liu Bang harbiy lagerga qaytishi zahotiyoq Cao Ushangni qatl etdi. 53 O`sha manba, 141-b. 54 康瑞琮 古代汉语语法 (Qadimgi xitoy tili grammatikasi) - 上海,2008 第 212 页 55 Meng Jifan ( 孟之反 Meng Zhifan) Lu knyazligidagi amaldor. Sharifi Meng ( 孟 Meng), ismi Ze ( 侧 Ze). 56 论语 Lunyu ( Suhbat va mulohazalar ). 山东曲阜,1985 年./ 雍也 ( Yong ye ). - B 43, 15-band. 57 古代汉语 ( 上册 )(Qadimgi xitoy tili, birinchi qism) - 辽宁,1984 第 141 页 29

30 Qadimgi xitoy tilida 立 lì so zi aslida turmoq, vertikaliga o rnatmoq ma nolarini bildirgan. Mazkur so z qay tarzda o zining fe llik ma nosidan darhol, shu zahoti grammatik ma nolariga o zgargan? Bu xitoy tilidagi vaqtni anglatuvchi so zlarni ifoda etish usuli bilan chambarchas bog liqdir. Xitoy tilidagi vaqtni ifoda etish usullari juda ko p bo lib, ular orasida biri ish-harakat orqali paytni ifodalash shakli hisoblanadi. Masalan, 转瞬之间 zhuǎn shùn zhī jiān ko z ochib yumguncha 俯仰之间 fǔ yǎng zhī jiān boshni egib ko targuncha 旋踵即逝 xuán zhǒng jí shì tovonda bir aylanguncha (vaqt) o tmoq va hokazolar. 立 lì ning darhol, zumda grammatik ma nosi aslida 稍立片刻 shāo lì piàn kè oz lahza turmoq ma nosidan ko chgan. Masalan: 楚人有涉江者, 其剑自舟中坠于水, 遽契其舟, 曰 : 是吾剑之所从坠 ( 吕氏春秋 察今 ) 58 Chǔrén yǒu shè jiāngzhě, qí jiàn zì zhōu zhōng zhuì yú shuǐ, jù qì qí zhōu, yuē: Shì wú jiàn zhī suǒ cóng zhuì. Chu podsholigidan bo lmish bir kimsa daryodan o tayotib suvga qilichini tushirib yuboribdi, shunda u darhol qayiqning bir chetiga quyidagicha yozuvni o yib yozibdi: Bu yer mening qilichim tushib ketgan joy. 5. 渐 jiàn, 稍 shāo so zlari ish-harakat jarayonining sekin-astalik bilan kechishini ifodalab, astasekin, bora-bora, tobora ma nosida tarjima qilinadi. Masalan: 1) 年齿渐长 ( 白居易 与元九书 ) 59 Nián chǐ jiàn cháng. Yosh sekin-asta ulg ayib bormoqda; 58 O`sha manba, - B

31 2) 项羽乃疑范增与汉有私, 稍夺之权 ( 史记 项羽本纪 ) 60 Xiàng Yǔ nǎi yí Fàn Zēng yǔ hàn yǒu sī, shāo duó zhī quán. Xiang Yu shunda Fan Zengning Han sulolasi bilan xufiyona til biriktirganligidan shubhalanib, asta-sekin uning xaq-huquqini tortib oldi. 6. 卒 zú, 终 zhōng, 竟 jìng so zlari biror-bir harakatning oxir-natijada sodir bo lishini ifodalab, oxir-oqibatda, oxir-natijada, nihoyat, oxiri ma nolarida tarjima qilinadi. Masalan: 汉王借兵而东下, 杀成安君泜水之南, 头足异处, 卒为天下笑 ( 史记 淮阳侯列传 ) 61 Hàn wáng jièbīng dōng xià, shā Chéng ānjūn Chíshuǐ zhī nán, tóu zú yì chù, zú wéi tiānxià xiào. Liu Bang Han Sin, Zhang Erning harbiy kuchidan foydalanib sharqqa kirdi, Chishuy daryosining janubiy tomonidagi hukmdor Cheng Anni o ldirdi, bosh oyog i har joyda bo lib, oxir-oqibat odamlarning kulgisiga qoldi. Masalan: 为蛇足者, 终亡其酒 ( 战国策 齐策 ) 62 Wéi shé zú zhě, zhōng wáng qí jiǔ. Ilonga oyoq chizgan odam oxir-oqibat sharobsiz qolibdi. 7. 数 shù, 亟 jí so zlari bir xil hodisa ko p marta sodir bo lishini ifodalab, bir necha bor, ko p marotaba ma nosida tarjima qilinadi. Masalan: 扶苏以数谏故, 上使外将兵 ( 史记 陈涉世家 ) 63 Fú Sū yǐ shǔ jiàn gù, shàng shì wài jiàng bīn. Fu Su ko p marotaba dangal, ro yirost maslahat berganligi sababli, hukmdor uni lashkar bilan hujumga jo natdi. 8. 遂 suì, 乃 nǎi, 寻 xún, 旋 xuán ravishlari ikki ish-harakat orasida vaqt jihatdan oldinma-keyinlik munosabati mavjud bo lib, shunda, ko p o tmasdan, shunday qilib, shu tarzda ma nolariga ega. Masalan: 60 古代汉语 ( 上册 )(Qadimgi xitoy tili, birinchi qism) - 辽宁,1984 第 142 页 61 康瑞琮 古代汉语语法 (Qadimgi xitoy tili grammatikasi) - 上海,2008 第 214 页 62 古代汉语 ( 上册 )(Qadimgi xitoy tili, birinchi qism) - 辽宁,1984 第 142 页 62 O sha manba. 142-b. 31

32 1) 闻之, 然亲往, 未果, 寻病终 ( 陶渊明 桃花源记 ) 64 Wén zhī, rán qīn wǎng, wèi guǒ, xún bìng zhōng. Buni eshitib, uning o zi har qayerni kezibdi, shaftolizorni topa olmay, ko p o tmay og ir betoblikdan vafot etibdi. 2) 卓既杀琼 珌, 旋其悔之 ( 后汉书 董卓传 ) 65 Zhuō jì shā Qióng, Bì, xuán qí huǐ zhì. Dong Zhuo Wu Jing, Zhou Bini qatl etdi, ko p o tmay afsuslandi. Yuqorida alohida guruhlarga ajratib ko rsatilgan ravishlardan eng keng qo llanilganlari bu 既 jì va 将 jiāng ravishlari bo lib, ular xitoy matnlarida qadimgi xitoy tili taraqqiyotining butun klassik ( 战国 Zhànguó Urishuvchi podsholiklar davri, mil.av. V-III asrlar) va postklassik ( 汉代 Hàndài Xan sulolasi davri, mil.av. II - milodiy II asrlar) davrlari davomida saqlanib kelingan. Mumtoz davr matnlarida mazkur ravishlar funksiyasini qisman takrorlovchi boshqa payt ravishlari ham uchraydi. Masalan, biz ko rib chiqqan 已 yǐ ( 既 jì ning analogi), 且 qiě ( 将 jiāng ning analogi), 尝 cháng ish-harakatning nutq paytiga qadar allaqachon sodir bo lganligi va so zlovchini ish-harakatning 既 jì va 已 yǐ holatidagi singari natijasi emas, balki uning bori qiziqtiradi. Takrorlanadigan ravishlar o rtasida postklassik davridayoq va so nggi o rta asrdan boshlab kurashlar boshlanadi. Buning natijasida, ikki variantdan biri (ba zida qadimiysi, ba zida zamonaviysi) boshqalarini siqib chiqaradi. Masalan, Xan davrida uzoq muddat 既 jì va 已 yǐ ravishlari bir xil funksiyada bir vaqtda mavjud bo ladi. 64 O sha manba. 143-b. 65 康瑞琮 古代汉语语法 (Qadimgi xitoy tili grammatikasi) - 上海,2008 第 216 页 32