MUNDARIJA KIRISH...3 I BOB. Maktab yoshidagi bolalarga xitoy tili grammatikasiga o qitish metodikasi O zbekistonda umumiy o rta ta lim tizmida

Transcription

1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA TA LIM VAZIRLIGI O ZBEKISTON DAVLAT JAHON TILLARI UNIVERSITETI Qo lyozma huquqida UDK Raximberdiyeva Fotima Xusniddin qizi XITOY TILI GRAMMATIKASIGA O QITISHDA MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARDA UCHRAYDIGAN MUAMMOLAR VA ULARNI BARTARAF ETISH USULLARI Lingvistika 5A (xitoy tili) Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan DISSERTATSIYA Ish ko rib chiqildi va himoyaga tavsiya etildi Kafedra mudiri Ilmiy rahbar: Tyu Txi Kim Zung Ibragimova M.M 9 iyun 2017 yil Toshkent

2 MUNDARIJA KIRISH...3 I BOB. Maktab yoshidagi bolalarga xitoy tili grammatikasiga o qitish metodikasi O zbekistonda umumiy o rta ta lim tizmida chet tilini o qitish jarayoni Maktab yoshidagi bolalarga xitoy tili grammatikasiga o qitishning metod va prinsiplari Maktablarda xitoy tili grammatikasiga o qitish ahamiyati va vazifalari..30 I Bob bo yicha xulosa.33 II BOB. Maktab yoshidagi bolalarga xitoy tili grammatikasiga o qitish tizimini yaratish jarayonidagi muammolar Xitoy tili grammatikasiga o qitish ko nikmalari Maktab yoshidagi bolalarga xitoy tili grammatikasiga o qitish tizimini yaratish jarayonidagi muammolar Xitoy tili pedagogik grammatika tizimini yaratish.48 II Bob bo yicha xulosa...51 III BOB. Maktab yoshidagi bolalarga xitoy tili grammatikasiga o qitish muammollari va ularning yechimi Maktab yoshidagi bolalarga xitoy tilini grammatikasini o rgatishdagi o ziga xosliklar Xitoy tili grammatikasiga o qitish jarayonida yuzaga keladigan asosiy muammolar va ularning yechimi..60 III Bob bo yicha xulosa..73 Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati.79 Ilova 2

3 Bizning eng katta boyligimiz bu xalqimizning ulkan intellektual va ma naviy salohiyatidir. Sh.M.Mirziyoyev. 1 KIRISH Jahon hamjamiyatida faol ishtirok etish va O zbekistonning milliy manfaatlariga mos keladigan ko p tomonlama siyosat yuritish-davlatimiz mustaqilligini mustahkamlashning muhim shartidir. Buning uchun eng muhim shart-sharoit-o zbekistonni dunyoning 150 dan ortiq mamlakati tan olganligi bo lib, bulardan 60 tasi bilan davlatimiz diplomatik aloqalar o rnatgan. Bu davlatlar o rtasida Xitoy Xalq Respublikasi ham bor. Joriy yilning may kunlari O zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev XXR ga rasmiy tashrif buyurdi, hamda Bitta belbog - bitta yo l forumida ham ishtirok etdi. Bitta belbog bitta yo l forumi ham hozirgi zamonda dunyo mamlakatlari orasida iqtisodiy hamkorlikni yanada kuchaytirish, savdo va investitsiyalar uchun qulay sharoitlar yaratish, shuningdek, turizm, ta lim va madaniyat sohalarida hamkorlikni rivojlantirishga xizmat qiladi, dedi Mirziyoyev. Xitoy va O zbekiston do stlik aloqalari uzoq tarixga ega. Ikki mamlakat uzoq yillar davomida iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqalarni mustahkamlab kelmoqda. Bunday do stona aloqalar, albatta, ta lim sohasida ham yaqqol ko zga tashlanadi. O zbekiston Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ham Xitoy va O zbekiston munosabatlari haqida shunday degan edi: O zbekiston va Xitoy aloqalari ko p asrlik tarixga ega bo lib, Buyuk ipak yo li davriga borib taqaladi. Xalqlarimiz o rtasida azal-azaldan barqaror savdo- sotiq, ilm-fan va gumanitar aloqalar 1 Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Erkin va faravon demokratik O zbekiston davlatini barpo etamiz. Toshkent: O zbekiston, b. 3

4 yo lga qo yilgani, madaniyatlarimiz, an ana va urf-odatlarimiz bir birini boyitgani haqidagi ko plab yorqin misollar tarix sahifalariga muxrlangan. 2 Mavzuning dolzarbligi. Umumta lim o rta maktabining vazifasi o quvchilarga umumiy ta lim berish va ularni ma naviyati yuksak darajada tarbiyalashdan iboratdir. O quv predmatlarning har biri o sib kelayotgan avlodni o qitish va tarbiyalash ishiga o zining alohida hissasini qo shadi. Bu hissani to gri aniqlash uchun har bir predmetning o ziga xos xususiyatini to g ri belgilash kerak. Umumta lim o rta maktablarda xitoy tilini o rgatish maqsadlari fikrlarni og zaki shaklda ifoda etish uchun zarur hodisa ham, ularni bilmasdan turib o qilayotgan tekstni tushunish mumkun bo lmaydigan hodisa ham aks ettirilishi kerak bo lgan grammatik strukturani o z ichiga oladi. Ayniqsa maktab yoshidagi bolalarda grammatikaga oid mavzularni tushuntirish biroz qiyinroq kechadi. Xitoy tili grammatikasi bundan mustasno emasdir. O rganilayotgan mamlakat tilining grammatik tizimini chuqur o rganishni maktab yoshidagi o quvchilardan boshlash kerak. Chunki o quvchilarning kelgusi mutaxassislik yo nalishlariga mustahkam poydevorni maktab ostonasidan qo ygan bo lamiz. 3 Mavzuning dolzarbligi shundaki, shu kungacha O zbekiston hududida maktab yoshidagi bolalarga xitoy tili o qitish metodikasi haqida maxsus ilmiytadqiqot ishlari deyarli bajarilmagan. Shu kungacha xitoy tilini o qitishga doir, ya ni metodika sohasiga doir ilmiy maqolalar yozilgan bo lsada, aynan bu sohada maxsus bitiruv malakaviy ishlar, magistrlik dissertatsiyalari, doktorlik dissertatsiyalari yozilmagan. O zbekiston va Xitoy munosabatlari tobora rivojlanib borayotgan ayni davrda xitoy tilini o rganishga bo lgan talab ham ortib bormoqda. Bu esa o z navbatida mamlakat hududida xitoy tilini o rgatuvchi muassasalarning ko payishiga va takomillashishiga olib kelmoqda. Modomiki, bunday ilm maskanlari ko payib borayotgan ekan, ta lim berishni aynan maktab yoshidagi 2 Mirziyoyev Sh.M. Mirziyoyev: O zbekiston Xitoy bilan hamkorlikdan manfaatdor.press-service.uz 3 T.Sattarov.Bo lajak chet tili o qituvchisining uslubiy omilkorligini shakllantirish tehnologiyasi.- Toshkent, bet 4

5 bolalardan boshlagan ma`qul, bu kelajakda xitoy tili mutaxassislarining yanada kuchli bilim va salohiyatga ega bo lishlarini ta minlaydi. Maktablarda chet tili grammatikasini o rgatish maxsus maqsad qilib qo yilmaydi. U nutq faoliyati turlarini o rgatishda vosita bo lib hizmat qiladi va alohida grammatika aspekti ajratilmaydi. Maktabda nutqning grammatik tarafi sifatida grammatik ko nikmalar hosil qilinadi. O quvchilarga chet tili grammatikasini o rgatish ta limni ahamiyat kasb etishi ham ma lum, ya ni o quvchilar mantiqiy tafakkurini rivojlantirish va ularning lingvistik saviyasini ko tarish uchun xizmat qiladi. Maktabda xitoy tilini o qitishda grammatik hodisalar va ularning qo llanilishi maktab yoshidagi bolalar uchun yangilik hisoblanadi. Grammatik hodisalarni funksional tarzda, ya ni qo llanishi nuqtai nazaridan o zlashtirib olinishi, so ngra amalda ishlatilish chog ida bolalarda bir qancha tushunmovchiliklar, qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkun. Shuning uchun bu tadqiqot ishining dolzarbligi maktab yoshidagi bolalarda grammatikaga oid savollarda kechadigan qiyinchiliklarni oldini olish va uni bartaraf etish yo llarini topishdir. Bu sohada tadqiqot olib borishimga yuqorida aytib o tilgan omillar turtki bo ldi. Mavzuning o rganilganlik darajasi. Mazkur dissertatsiya ishiga materiallar to plash jarayonida shuni guvohi bo ldimki, so nggi yillarda xitoy tili grammatikasini maktab yoshidagi bolalarga o qitishning yangi usullari, ularga tushuntirishning sodda metodlari bo yicha o zbek tilida chuqur va atroflicha tavsif etilmaganligi ko rsatadi. Lekin bu mavzu bo yicha bir qancha chet el olimlari, pedagoglari ilmiy ishlar olib borishgan. Jumladan, rus olimlaridan pedagogika fanlari doktori Bim Inyessa Lvovna o zining Методика обучения иностранным языкам как наука и проблемы школьного учебника 4 kitobida sistema va strukturaviy metodikani o rganilayotgan chet tilini o qitishda amalda qo llash kerakligi to grisida tushuntirishlar olib borgan. Dyomina N.A esa o zining Методика и преподавания практического китайского языка 4 И.Л.Бим. Методика обучения иностранным языкам как наука и проблемы школьного учебника. Москва: Русский язык,

6 5 qo llanmasida maktab yoshidagi bolalarga xitoy tilini o qitishning o ziga xosliklari, ularning asosiy maqsad va vazifalarini kengroq yoritib o tgan. Dars davomida o qituvchining o quvchilarga bo lgan munosabati, ikki taraflama tarjimaning ahamiyati, grammatikani yosh bolalarga o qitishda yuzaga keladigan muammolar va ularning yechimi to grisida ma lumotlar berib o tgan. Xitoy tilshunosligida ham shu mavzuga oid kitoblar mavjud bo lib, ularni xitoy pedagoglari bitta to plam qilib nashrdan chiqarishgan. Va bu to plamning nomi 对外汉语教学语法探索 6 bo lib, unda o quvchilarni xitoy tiliga o qitishda o ziga xos usullar, metodlarni tanlash kerakligini, maktab yoshidagi o quvchilarda mana shu pedagogik metodlar orqali tilni o rganishga qiziqishlari yanada ortishi keltirib o tilgan. Tadqiqot ob yekti va predmeti. Tadqiqot ishimizning obyekti xitoy tili grammatikasi bo lib, predmeti esa xitoy tili grammatikasiga o qitish metodikasi hisoblanadi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqot davomida oldimizga barcha ma lumotlarni yig ish, ularni mukammal tahlil qilish va qiyoslash kabi maqsadlarni qo ydik. Bunda nafaqat oʻzbek va xitoy lingvist olimlarining, balki ingliz va rus lingvist olimlarining farazlaridan, ilmiy xulosalaridan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Oʻzbekistonda xitoy tiliga ixtisoslashgan maktablar uchun o quv dasturlar, ma ruza matnlari va o quv qo llanmalar tayyorlashda amaliy mazmun kasb etadi. Shuningdek bu ishning nazariy natijalari xitoy tili grammatikasini maktab yoshidagi bolalarga dars berayotganda pedagoglar uchun amaliy qo llanma vazifasini bajarishi mumkun bo lgan tadqiqot ishini olib bordik. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. 5 Н.А.Демина. Методика и преподавания практического китайского языка 实用汉语的教学法. Москва: 对外汉语教学语法探索 / 国家汉办教学处编 - 北京 : 中国社会科学出版社,

7 Mazkur tadqiqot ishida ilk bor O zbekistonda boshlang ich ta limda xitoy tili grammatikasiga o qitish jarayonida yuzaga keluvchi muammolar tadqiq etildi. Mazkur ishda yuqoridagi muammolarni bartaraf etish maqsadida maktab yoshidagi bolalar uchun mo ljallangan samarali metodlar tavsiya etildi. Magistrlik tadqiqot ishning maqsad va vazifalari. Ilmiy tadqiqot ishimizning asosiy maqsadi maktab yoshidagi bolalalarda xitoy tili grammatikasini o qitishda yuzaga keladigan mummalorni topib, ularning yechimini to liq tahlil qilish. O quvchilarga tushunarli bo lish uchun grammatikani o qitishda turli xil pedagogik texnologiylar va samarali metodlarni qo llash kerakligini to liq yoritib berishdir. Shu maqsad bo yicha quyidagi vazifalar belgilab olindi: - O zbekistonda umumiy o rta ta lim tizmida chet tilini o qitish jarayoni haqida so z yuritish; - Maktab yoshidagi bolalarga xitoy tili grammatikasiga o qitishning metod va prinsiplarini yoritib berish; - Maktablarda xitoy tili grammatikasiga o qitish ahamiyati va vazifalarini aniqlash; - Xitoy tili grammatikasiga o qitish ko nikmalarini tahlil qilish; - Maktab yoshidagi bolalarga xitoy tili grammatikasiga o qitish tizimini yaratish jarayonidagi muammolarni aniqlash; - Pedagogik grammatika tizimini yaratish ahamiyatini ko rsatib berish; - Maktab yoshidagi bolalarga xitoy tilini grammatikasini o rgatishdagi o ziga xosliklarni ochib berish; - Xitoy tili grammatikasiga o qitish jarayonida yuzaga keladigan asosiy muammolar va ularning yechimini aniqlash. Mavzu bo yicha tadqiqot manbaalari. Ushbu ishimiz uchun chet tillari o qitish metodikasi hamda xitoy, oʻzbek, rus tillari grammatikasiga oid ilmiy tadqiqotlar, bolalarga xitoy tili o qitish grammatikasi jumladan, Li Gao, 7

8 Zadoyenko 7, Gorelov 8, V.V. Vinokur,, A.A Karimov, 9 S.A. Hoshimova, 10 T. Akimov, J. Jalolov, 11 O.Hoshimov, I. Yoqubov 12, M.Qurbonovalarning 13 ilmiy-nazariy qarashlari hamda metodik qo llanmalari asos vazifasini oʻtaydi. Tadqiqot metodlari. Tadqiqot davomida qiyoslash, tahlil etish, tarjima kabi metodlardan foydalanildi. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Mazkur tadqiqot ishi kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Ishning umumiy xajmi 82 betdan iborat. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi asoslaniladi, o rganilish tarixi, maqsad va vazifalari, nazariy-metodologik asosi, ilmiy yangiligi, ilmiy ahamiyati, tuzilishi haqida ma lumot beriladi. Tadqiqotning birinchi bobi Maktab yoshidagi bolalarga xitoy tili grammatikasiga o qitish metodikasi deb nomlanadi, bu bobda maktab yoshidagi bolalarga xitoy tili o rgatishda qanday samarali metodlardan foydalanish kerakligi haqida ma lumot berdik. Ushbu bob uchta rejaga bo lingan. Tadqiqotning ikkinchi bobi Maktab yoshidagi bolalarga xitoy tili grammatikasiga o qitish tizimini yaratish jarayonidagi muammolar deb nomlanagan bo lib, bu bobda maktab yoshidagi bolalarga xitoy tilini o rgatish jarayonida grammatika tomonidan yuzaga keladigan muammolarni topib, ularni aniqlashga harakat qildik.ushbu bob uchta rejani qamrab olgan. Tadqiqotning uchinchi bobi Maktab yoshidagi bolalarga xitoy tili grammatikasiga o qitish muammollari va ularning yechimi deb nomlangan bo lib, bu bobda maktab yoshidagi bolalar xitoy tili grammatikasida aynan 7 Задоенко Т., Хуан Шуин. Основы китайского языка (Основной курс). М.: Наука, Т c. 8 В.И. Горелов. Грамматика китайского языка c 9 Каримов А. Хитой тилидаги ҳисоб сўзлар: лексик семантик, структурал ва функционал таҳлил. Т.: ТошДШИ, б. 10 Хашимова С. Ҳозирги хитой тилида редупликация: Ф.ф.н. илмий даражасини олиш учун ѐзилган диссертация Т., б. 11 J.Jalolov. Chet til o qitish metodikasi.- Toshkent,: O qituvchi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, O.Hoshimov,I.Yoqubov. Ingliz tili o qitish metodikasi.- Toshkent,: Sharq nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi, Курбонова М. А., Юсупова Д. Р. Ingliz tili o qitishning boshlang ich bosqichida grammatika o rgatishning samarali yo llari.- Молодой ученый,

9 nimalarda qiyinchiliklarga duch kelishlarini aniqlab, ularni bartaraf etish usullarini yoritib berdik. Ushbu bob ikkita rejani o z ichiga olgan. Ishning xulosa qismida yuqorida bildirilgan fikrlar, tahlillardan kelib chiqadigan umumiy xulosalar bayon etildi. Mavzu doirasida ikkita ilmiy maqola nashr etildi Zamonaviy xitoyshunoslik va xalqaro madaniy aloqalar(respublika amaliy konferensiyasi). Xitoy tilida publisistik uslub xususiyatlari. Toshkent: Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili da xorijiy tillarning dolzarbligi( Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari to plami). Chet tilini o rganishda millatlararo muloqot samaradorligiini oshirishning yo li sifatida ona tilimizning o rni xitoy tili misolida. Toshkent:

10 I BOB. Maktab yoshidagi bolalarga xitoy tili grammatikasiga o qitish metodikasi Sobiq birinchi prezidentimizning maktablarda chet tilini o rgatish bo yicha qarorlariga asosan, maktablarda chet tilini o rgatish zarur degan xulosaga kelindi. 16 Ularda chet tilini o rgatish o quvchilarni har tomonlama rivojlangan qilib tayyorlashda yordam beradi. Ayniqsa, O zbekiston Respublikasi mustaqilikka erishgandan so ng kadrlar tayyorlash masalasida chet tilini o rgatish yuqori o ringa ko tarildi. Shuni hisobga olib, kadrlar tayyorlash, yoshlarni har tomonlama rivojlangan, kamol topgan qilib tarbiyalashda, ilmli qilishda, fanlarni o qitishda chet tillarini uzluksiz o qitish belgilandi. Respublikamizda rivojlanish, taraqqiyot, davr, vaqt ham chet tilini, shu jumladan, ingliz,xitoy tilini o rgatish zarurligini ahamiyai yaqqol ko zda tashlanib kelmoqda. O quvchi, talabalar, mutaxassislar har bir insonning chet tillaridan bittasini bilishi tashqi aloqalarning kengaytirishga, chet elga borib ularning texnologiyasini o rganib, respublikamizni kelajakda rivojlangan, taraqqiy etgan mamlakatlar, davlatlar qatoriga olib chiqishga yordam beradi. Xozirgi paytda chet tilini uzluksiz o rgatish hisobga olinib, turli tipdagi o quv yurtlarda chet tili o rgatish masalasi va ular uchun dastur, darslik, qo llanmalar ishlab chiqish, ularning metodikasi bilan shug ullanish masalasi dolzarb bo lib turibdi. 1.1 O zbekistonda umumiy o rta ta lim tizimida chet tilini o qitish jarayoni Hozirgi kunda maktablarda chet tilini o rgatish boshqa o quv yurtlariga qaraganda eng chuqur va puxta ishlab chiqilgan.o rta maktablarda chet tilini o qitish bo yicha qo llanmalar dasturlar, darsliklar, qo shimcha ma lumotlar, vositalar eng ko p yozilgan, chop etilgan va amaliyotda qo llanib kelinmoqda. Hozirgi kunda barcha maktablarda chet tilini o qitish majburiy tarzda olib 16 O zbekiston Respublikasi sobiq birinchi prezidentining 2012-yil 12-dekabr kunidagi Chet tillarini o rganish tizmini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida gi PQ-1875 qarori. 10

11 borilmoqda. Chet tilini o qitish dasturi mavjud bo lib, uning o z maqsadlari mavjuddir. Ular quyidagilar: ta limiy, amaliy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi. 17 Metodistlar maktablarda chet tili o qitish masalasi bilan 50-yillardan shug ullana boshladilar. Metodistlar o zbek tilini, maktablarning sharoitini hisobga olib, juda ko p kerakli ishlarni amalga oshirib keldilar. O zbek tilida o qitiladigan maktablarda chet tili masalalari bo yicha metodistlar tomonidan ko pgina kitoblar yozildi yillardan boshlab o zbek tilida o qitiladigan maktablarda V-VIII sinflarda chet tillari yangi darslik asosida o rgatila boshlandi yilda O zbekistonda birinchi marta ingliz, nemis, fransuz tillaridan o rta maktab dasturi tuzildi va nashr qilindi. Keyinchalik chet tili dasturi tuzishda metodik qo llanmalar, darsliklar yaratishda O zbekiston pedagogika ilmiy tekshirish instituti muhim o rin tutdi yilga kelib o zbek maktablarida chet tili o qitish metodikasidan unumli ishlar qilindi. 18 Chet tilini o qitishni sifati va mazmun o zgarishini hisobga olib, O zbekistonda chet tili o qitish, rivojlanish bosqichlarni ikkta bosqichga bo ldilar. Birinchi bosqich, yillarni o z ichiga olsa, bu davrda o zbek maktablarida rus maktablari uchun nashr qilingan chet tili darsliklarini o zbek maktablariga moslashtirib qo llanish hususiyatiga egaligi bilan tasvirlanadi. Ikkinchi bosqich esa 1961-yildan 1980-yilgacha bo lgan davrni o z ichiga olib, o zbek maktablarining ingliz, fransuz, nemis tili darslarini yaratilishi bilan ifodalanadi. Bugungi kunga kelib maktablarda birinchi yoki ikkinchi sinfdan boshlab, chet tili o rgatish odat tusiga kirdi. O quvchi bog chada chet tilini o rgangan bo lsa (chunki bunday bog chalar hozirda O zbekistonimizda mavjuddir), birinchi sinfdan boshlab o rgatishni davom ettirish maqsadga muvofiqdir. Chet tilini o rgatish oldinlari birinchi, ikkinchi, uchinchi, to rtinchi 17 O.Hoshimov,I.Yoqubov. Ingliz tili o qitish metodikasi.- Toshkent,: Sharq nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi, bet. 18 O.Hoshimov,I.Yoqubov. Ingliz tili o qitish metodikasi.- Toshkent,: Sharq nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi, bet. 11

12 sinflarda chet tilini o rgatish majburiy bo lmagan,o z xohishlari bilan o rgangan bo lsalar, hozirda esa vaziyat o zgardi. Barcha maktablarda chet tili o qitish majburiy tusga kirdi. Chet tilini o rgatishning birinchi yili yoki yarim yilida chet tili asosan og zaki o rgatiladi, o qish, yozuv, grammatika o rgatilmaydi. Bizning O zbekistonimizda hozirda boshlang ich ta limni yanada takomillashtirish uchun bir qancha islohotlar amalga oshirilib kelinmoqda. Maktablarda o qitish jarayonida asosiy maqsad qilib bolaning o qishga bo lgan ijobiy munosabatini shakllantirish, o qish savodxonligini oshirish, turli ma lumotlar bilan ishlash, mantiqiy va ijodiy fikrlay olish, o z-o zini boshqara olish, jamoada o zini tuta bilish, yozma va og zaki muloqot madaniyatini egallash, ta limiy faoliyatni tashkil etish kabi ko nikmalarini shakllantirishdan iborat deb tayyalangan bo lsa, muhtaram sobiq birinchi Prezidentimiz Islom Abdug aniyevich Karimov yil 10- dekabrda qabul qilingan «Chet tillarni o rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida»gi qaroriga ko ra, yuqorida sanab o tilgan maqsadlar qatoriga maktab yoshidagi o quvchilarga 1- sinfdan boshlab chet tilini o rgatish vazifasi ham qo shildi. Hozirgi kunda respublikamizdagi 9698ta umumta lim maktabining hammasida chet tillari, ya ni: 8643 maktabda ingliz; 1589 maktabda nemis; 1076 maktabda fransuz; 27 maktabda boshqa (ispan, hind, arab, koreys, xitoy va h.k.) tillar malakali mutahassislar tomonidan o rgatilib kelinmoqda. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013-yil 27-maydagi 143-sonli qarori ijrosini ta minlash maqsadida yillarda umumta lim maktablarining 1-4-sinf chet tili o qitish xonalari uchun jami 6650 sinf to plam (2013- yil 2457 to plam, yilda 4193 to plam) 16,3 mlrd. so mlik texnik vositalar (noutbuk, proyektor, ovoz kuchay-tirgich, sichqoncha, TV-tyuner, markerli doska va 12

13 boshqa) va 17222ta sinf to plam o quv ko rgazmali qurollari (rasmlar, mulyajlar, lug atlar, adabiyotlar) hamda shuncha miqdorda DVD-pleyerlar bilan ta minlandi. 19 Bularning barchasi maktab yoshidagi bolalarda chet tilini o rganishga qiziqishni oshirish uchun amalga oshirilmoqda. 1-sinfda bolalarga chet tilini o rgatayotganimizda ancha soddaroq atamalardan foydalanishimiz, rangbarang, qiziqarliqoq mavzularda dars o tishimiz darkor. Chunki bu yoshdagi bolalarda o yinqaroqlik juda yuqori darajada bo ladi. Birinchi sinfda o qiyotgan bolalarimiz o yinlar, qo shiqlar orqali chet tilidagi 100dan ortiq so zni bilib olgan bo lsalar, ikkinchi sinf o quvchilari bu tilda o qish va yozishni o rganib, 250ga yaqin so zni muloqotda ishlatish ko nikmasiga ega bo ldilar. Bu albatta chet tili o qitayotgan pedagoglarning yutuqlari hamdir. Ular chet tilida bolalarda tinglab tushunish, fikrni bayon eta olish kabi vazifalarni amalga oshiradilar. Lekin bu jarayon nafaqat pedagoglarga balki o quvchilarga bog liqdir. Ta lim soxasidagi bobolarimizdan biri yozganidek, «Agar o quvchida o qishga ishtiyoq bo lmasa, qilayotgan barcha orzularimiz, tadqiqot va ixtirolarimiz sarobga aylanadi». O quvchida ishtiyoq esa maktab ostonasiga, boshlang ich sinf xonasiga ilk bor qadam qo ygandan boshlanadi va bu ishtiyoqni uyg otuvchi, albatta, boshlang ich sinf o qituvchisidir. Boshlang ich sinf o qituvchilari chet tilini o rgatayotganda bolalar uchun qiziqarli mavzular tayyorlashlari darkor. Bu mavzular o qish bosqichlariga qarab belgilanadi. Chunki o quvchining bilim darajasiga mos tarzda to g ri kelishi kerak. 20 Bunday metodik qarashlar A.AMiralyubov, I.B.Rahmonov, V.S.Setlin 21 amaliy ishlarida ham o z tasdigini topgan. Bunday mavzularga quyidagilarni misol qila olishimiz mumkun: A.A..Miralyubov,I.B.Rahmonov. O rta maktabda chet tillar o qitishning umumiy metodikasi.-toshkent, bet 21 V.S.Setlin.O rta maktabda chet tili o qitish kursi.- Toshkent,

14 Beshinchi-oltinchi sinflar uchun quyidagi mavzularni kiritish maqsadga muvofiqdir: 1.Biz chet ellik do stlarimizga chet tilida nimalar haqida so zlab berishimiz mumkin. 2. Chet eldagi tengdoshlaringiz hayoti to g risida nimalarni bilasiz, yoki bildik? 3. Chet tilida ertaklar aytish kechasi. 4. Chet tilida maqollar va topishmoqlar aytish kechasi. Yetinchi- sakkizinchi sinflar uchun esa biroz murakkabroq: 1. Tili o rganilayotgan mamlakat xaritasi. 2. Muhim kunga bag ishlangan kecha. 3. Mening sevilmi yozuvchim. 4. Chet tilidagi gazetalardan biz nimlarni bildik. 5. Chet elliklar bilan uchrashuv kechasi. 6. Buyuk kishilar hayotidan. IX sinflar uchun: 1. Yoshlar tinchlik uchun kurashda. 2. Tili o rganilayotgan mamlakatlar davlat arboblari haqida nimlarni bilasiz? 3. Texnika axborot kechalari chet el jurnallari va gazetalari sahifalarida. 4. Tili o rganilayotgan mamlakatning mashhur shoirlari va kompozitorlari. 5. Adabiy muzikali montaj. 6. Chet ellik do stlar bilan uchrashuv kechasi A.AMirlyubov, I.V.Rahmonov, V.S.Setlin o zlarining hammuallifligidagi O rta maktabda chet tililar o qitishning umumiy metodikasi M. Prosveshenie bet 14

15 Shu mavzular asosida chet tili o rgatishni yanada shakllantirsa bolalarda esda qolish yanada ko proq osonroq kechadi. Buning uchun maktab yoshidagi bolalarda tilni o rganishga qiziqishni uyg otish darkor. Maktab yoshidagi bolalarga chet tilini o rgatish ko proq tarbiyaviy bo lib, o quvchilarni har tomonlama rivojlantirishga yordam beradi, o quvchilarning chet tilidan bilim, malaka va ko nikmalarini chuqurlashtiradi, oshiradi, rivojlantiradi. O quvchilardan vatanparvarlik, baynalmilal ruhida tarbiyalashga, kattalarni, mehnatni hurmat qilishga o rgatadi. Bunday ishlar orqali o quvchilarni jamoatchilik bo yicha alohida qobilyatlari, qiziqish tomonlari namoyon bo ladi. O qituvchi maktab yoshidagi bolalarga chet tilini o qitayotganda darslarni yaxshi, xilma-xil, qiziqarli tashkil qilsa, o quvchilarni chet tiliga qiziqishi, o qituvchiga hurmati ortadi. Buning uchun esa o qituvchi darsni yaxshi, qiziqarli tashkil qilishi, o quvchilarni qiziqtirishi zarur. O qituvchi o quvchilarni qiziqtira olsa, chet tiliga bo lgan qiziqish o quvchilarda yanada ortadi, o quvchilar o z vaqtida xitoy tili bo yicha vazifani bajaradilar, o qituvchining aytganini qiladilar, darsda intizom yaxshi bo ladi. Bular esa o qituvchiga darsni bemalol, qiziqarli qilib o tishga yordam beradi, rag batlatiradi, osonlashtiradi. Chet tilidan bunday ishlarni tashkil qilish, o tkazish bo yicha juda ko p ilmiy ishlar qilingan, qilinmoqda, qo llanmalar bor, ular metodik adabiyotlarda keng yoritilgan, yoritilib kelinmoqda. Metodik adabiyotlarda maktab yoshidagi bolalarga chet tilini o rgatishning maqsad, vazifalari, mazmuni, ularga bo lgan talablar ko rsatilgan. Ularning shakl, turlari, tashkil qilish, o tkazish yo llari ishlab chiqilgan. Shunday qilib O zbekiston Respublikasi Prezidentining Chet tillarni o rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida gi qarori e lon qilinganligi hamda chet tillarni o qitish tizimini tubdan isloh qilish vazifasi butun mamlakat pedagogik jamoasi va mutaxassislar oldiga qo yilganligi, chet tilllarni o qitishda ilg or pedagogik texnologiyalar, axborot-kommunikatsiya tizimlari, elektron va multimediya darsliklarini yaratish vazifalarini amalga 15

16 oshirish taqozo etilayotganligi, biroq, aynan innovatsion pedagogik texnologiyalarni qo llash va ular asosida yangi mazmundagi turli axborotkommunikatsiyalariga asos langan metodik qo llanmalar, darsliklar, ishlanmalarni, chet tillarni o qitishdagi innovatsion pedagogik texnologiyalarni yaratish darkor. 23 Shundagina o qituvchi chet tili o qitish jarayonidagi asosiy maqsadiga to laqonli erishgan bo ladi Maktab yoshidagi bolalarga xitoy tili grammatikasiga o qitishning metod va prinsiplari. Grammatikani o rgatish qoidasi va usuli grammatikani o rgatish modelidan farq qiladi, ushbu o rinda tanishish joiz bo lgan grammatikaning barcha usullari ma lum bo limlarda qo llaniladigan usullarni o zida aks ettiradi. 1. Deduksiya va xulosalash usuli. Deduksiya va xulosalash usuli ko pincha grammatik namoyishlarda qo llaniladi. Deduktiv usulda o qituvchi maktab yoshidagi bolalarga grammatikani bevosita tushuntiradi. Dastavval o qituvchi grammatik qoidalar beradi va misollar yordamida ularning qo llanilishini ko rsatadi. Xulosa usulida o qituvchi kerakli grammatik obyekt bilan birgalikda lingvistik material beradi va tinglash yoki o qish uchun materiallarni o rganishni talab qiladi, so ngra o quvchilar ushbu lingvistik materialni o qib chiqadilar va qo llanilgan grammatik qoida bo yicha xulosalar qiladilar. Qiyoslaganda xulosa usuli o quvchini tilga yanada yaqinlashtiradi. Tahlil jarayonida shuni aniqlash mumkinki, umumiy xulosa qonunidan foydalanish grammatika sohasida o quvchi bilimini chuqurlashtiradi, shuningdek, yodlash orqali o rganish usulida yuzaga keluvchi kamchiliklardan qochishga yordam beradi. 2. Daraja vazifalari usuli. Daraja vazifalari usuli va grammatikani o rgatish vazifalari modeli bir-biridan farq qiladi, bu til sohasidagi mashg ulot turlaridan biridir xolos. Ushbu ta lim vazifalari konsepsiyasi bo lib, undan mashg ulot vaqtida foydalanish jarayonida qo llanilishi aniq emas (ya ni har doim ham 23 Xalq ta limi ilmiy-metodik jurnali.2014.n_2. 16

17 ishlatilavermaydi). Daraja vazifalari usulining o ziga xos jihatlari shundan iboratki, u ma lumot tuzulishini tekshirish, ma lum grammatik obyektni tushuntirish vaqtida tomosha, plakatlar, reportajlarni muhokama qilish, tuzishga yordam beradi. U odatiy mashg ulotlarda qo llanilmaydi. 3.Umumlashtirilgan ma ruzalar usuli. Odatda, maktablarda grammatikani o rgatish materialni tinglash, qayd qilish va o qib chiqish bilan birgalikda olib boriladi, biroq ayrim o qituvchilar ushbu holatni o rta sinflarga o tish jarayonidagi imtihonlar vaqtida qo llashni taklif qildilar. Ular avval grammatikani umumlashtirgan holda o rgatish, so ngra faqat matnlar berishni taklif qildilar. Ushbu usul bir qancha vaqt Xitoyda ommabop sanalardi hamda ingliz tiliga o rgatishning o sha davrdagi usulini yaratish uchun turtki vazifasini bajargan. Grammatika bu til tizimining namoyishidir. Tilga o rgatish ham tizimga muvofiq kelishi zarur. Tizimlilik qonun-qoidasi darslikdagi grammatik tizimga tayanishi, shu bilan birga, grammatikani rivojlantirish qonuniyatiga muvofiq bo lishi zaruriyatini talab qiladi hamda tanlangan grammatik tarkib zamonaviy muloqot tamoyillari bilan mos kelishi, muloqot talablariga javob berishi, shuningdek, so zlashuvda kam uchraydigan va murakkab grammatik shakllardan qochish lozim. 4. Muloqot qonun-qoidasi. Maktab yoshidagi bolalarga grammatikani o rgatishning ikkita maqsadi mavjud: birinchisi o quvchining grammatik ongini shakllantirish, ikkinchisi o qish, nutq va eshitish texnikasini rivojlantirish, suhbat olib borish uchun lingvistik asosni yaratish. Talab qilinadigan anglash va grammatik mashg ulotlarni rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlar asosida harakat, aniq predmetlar, suratlar, shuningdek, kompyuter qurilmalaridan foydalanib suhbatlashish muhiti yaratiladi, suhbat shart-sharoiti tashkil qilinadi, unda o quvchilar tilni his qilishlari, tushunishlari, o rganishlari va grammatika texnikasini rivojlantirishlari zarur. 17

18 5. Uyg un holdagi qonun-qoida. Uyg un holdagi qonun-qoida o z ichiga quyidagi materiallarni qamrab oladi: Xulosa va deduksiyaning o zaro aloqasi. Maktab yoshidagi bolalarga grammatikaga o rgatish jarayonida faqat xulosa usulidan yoki deduksiya metodidan foydalanish talab qilinmaydi. Ushbu ikki usul bir-biri aloqaga kirishishi lozim. Xulosa asosida esa deduksiyadan foydalaniladi.ochiq va yashirin usullarning o zaro hamkorligi. Tilga o rgatish jarayoni ushbu usullarni birlashtiradi. Xuddi shunday grammatikaga o rgatish jarayonida biz ushbu qonunga rioya qilishimiz lozim. Ta limning yashirin usuli asosida biz ochiq usuldan foydalanamiz. Yashirin usul yordamida tildan to g ri foydalanish qobiyalitini shakllantiramiz. Ochiq usul yordamida esa grammatikani anglashni kuchaytiramiz. Grammatika bu o qish, qayd qilish va nutq darajalari birlashmasidir. Grammatika o qish, so zlashuv va yozish texnikasi uchun xizmat qiladi. Uni o qish, nutq va yozish jarayonida rivojlantirish zarur. Grammatika, to g ri ma noda, muloqotga xizmat qilishi lozim bo lgan natijaga erishi uchun kerak. 6. Rag batlantirish qoidasi. Dalil bu ta limning barcha darajalari kafolatidir. Grammatikani o rgatishda asosli rag batlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Maktab yoshidagi bolalarni ma lum grammatik darajaga yetkazish quyidagi jihatlardan tarkib topadi.suhbat matnini tanlash: matn o quvchilar yoshiga mos kelishi kerak, shuningdek, oldindin uning tilni bilish darajasini, qobiliyati va hayot tarzini bilish talab qilinadi. Uning fantaziyasini uyg ota olish va mavzuga qiziqtira olish zarur. Holatni yaratish: ko pgina vositalar yordamida o quvchiga ma lum narsani fikran ushlash, ko rish imkonini yaratish joiz. Masalan, rasm va boshqalarni. Tadbir turi: tadbir ko pgina yangi ma lumotni qamrab olishi va izchil suhbatlar ko rinishida olib borilishi lozim. Boshqacha aytganda, biz maktab yoshidagi bolada qiziqish uyg ota olishimiz zarur. 18

19 Individuallashtirish: individuallik bu o quvchining qarashi, histuyg usini aks ettiruvchi maktab yoshidagi bolaning shaxsiy birgalikdagi ishtiroki bo yicha tuzilgan tadbirdir. Bunday uslub o quvchiga boshqalar bilan fikr almashinish imkoniyatini beradi va ushbu jarayon davomida til qoidalarini yanada ko proq o zlashtiradi. 7. Xitoy tili grammatikasini o rgatishning o zgarish qoidasi. Xitoy tili grammatikasi ta limi tarkibi bilan qisqa tanishuv: xitoy tili ikkinchi til sifatida taraqqiy topganiga qaramay, u ham o zining ilmiy nazariyasi tizimini sekin-asta shakllantirib bordi. Biroq, shuni qayd etish joizki, ushbu til sohasidagi taniqli arboblar xitoy tilining butun mohiyati va o ziga xos jihatlarini yetarlicha anglamaydilar. Bundan tashqari, xalqda hamon Agar xitoy tilini kim yaxshi bilsa, u bunga boshqalarni o rgata olishi mumkin degan fikr yotadi. Ushbu holat xitoy tili o qituvchilarining uyg un qobiyalitlari rivojlanishiga yomon ta sir qildi. Ma lumki, xitoy tilini ikkinchi til sifatida o qitish hech qachon ehtiyojni qondirmaydi. Kimdir ikkinchi til sifatidagi xitoy tilining hozirgi holatini shunday baholaydi: ushbu tilni o rganuvchilar ko p, biroq yaxshi biluvchilar kam, xitoy tilini o rganuvchilar ko p, biroq yaxshi o rgatuvchilar kam. Bu qanchalik to g ri yoki noto g ri ekanligini aytish qiyin, biroq buni o zimiz uchun ogohlantirish deb qabul qilishimiz mumkin. Birinchi prezidentimiz Islom Abdug aniyevich Karimovning chet tillarni o rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari yuzasidan chiqargan qarorlari ijrosini ta minlash maqsadida yurtimizda ko plab salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. Yurtboshimizning fikrlariga ko ra, har bir soha egasi o z sohasini mukammal egallashi va jahon miqyosida raqobatlasha olishi uchun xorijiy tilni bemalol tushuna olishi va unda puxta so zlasha olishi zarur. Ma lumki, xorijiy tilni o qitishda o rganuvchilarning yosh va psixologik holatini hisobga olish juda muhimdir. Ayniqsa, yosh bolalarga chet til o rgatishda bunga alohida e tibor qaratish talab etiladi. Yurtboshimizning qarorlarida ham bu 24 Кочергин И.В. Очерки лингводидактики китайского языка. Монография И.В.Кочергин. М.: Восток Запад, с 19 24

20 masalaga etibor qaratib o tilgan, ya ni birinchi sinf o quvchilariga xorijiy til o rgatishda grammatik material taqdim etilmaydi. Maktab yoshidagi bolalarning chet tili o qitish dasturlari biroz soddaroq shaklda namoyon bo ladi. Bularni amalga oshrishda bizga metodlardan foydalanish zarurdir. 25 Chet tilini o qitayotganda metodlardan unumli foydalanib yondashilsa maqsadga muvofiq bo ladi. Shular orqali o quvchilarga yanada aniq, esda qolarli tarzda bo ladi. Ayniqsa maktab yoshidagi bolalarga xitoy tilini o qitayotganimizda soddaroq, qizaqarliroq metodlardan foydalanishimiz kerak. Chunki ularning bilim darajalari shuni talab etadi. Agarda xitoy tilini o qitayotganda qiyinroq, uzunroq, baxs- munozarali metodlardan foydalanilsa maktab yoshidagi bolalarda biroz qiyinchilik uyg otishi mumkun. Chet tilini o qitish metodlaridagi metod so zi asosan uch ma noni bildiradi: - Metodika tarixidagi butun bir yo nalish, ya ni tarjima metodi, to gri metod, qiyosiy metod, aralash metodlardan foydalanish; - Ushbu yo nalish tarkibiga kiruvchi o qitish sistemasi, masalan, Fransua Guen 26 metodi, Harold Palmer 27 metodi, Maykl Uest 28 metodi; - Muallim va o quvchining o zaro bog langan faoliyati usuli, ya ni, tanishish, mashq qilish va qo llash metodlari. 29 Xitoy tilini maktab yoshidagi bolalarga o rgatayotganimizda biz asosan tanishish, mashq qilish va amalda qo llash metodlardan foydalanganimiz maqsadga muvofiq bo ladi. Chunki o quvchi chet tili o rganayotgan paytida o quv materiallari bilan tanishadi, ko nikma va malaka hosil qilish maqsadida mashqlarni bajaradi, o z fikrini bayon etish chog ida esa nutqiy muloqotdan foydalanib uni qo llay biladi. 25 O zbekiston Respublikasi sobiq birinchi prezidentining 2012-yil 12-dekabr kunidagi Chet tillarini o rganish tizmini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida gi PQ-1875 qarori. 26 F.Guen( )-Parijdagi Ecole pratiques des langues maktabining professori. Chet tilini o rgatish bo yicha metodlarni yaratgan. 27 H.Palmer( )- ingliz pedagogi,metodisti,lingvisti. XXasr chet tili o qitish metodikasiga ulkan hissasini qo shgan. Oral metod Palmer metodi ham yuritiladi. 28 M.Uest( )- ingliz metodisti. Metodologiyaga ulkan ta sirini ko rsatgan metodini yaratgan. 29 J.Jalolov. Chet til o qitish metodikasi.- Toshkent,: O qituvchi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, bet 20

21 Bularni barchasini amalga oshirish o qituvchi zimmasiga tushadi. O quvchi bajardigan yuqorida aytib o tgan metodlarni tanishish, mashq qilish, qo llashni muallim tashkil qiladi.maktabdan tashqari mustaqil bajariladigan ishlarga oid ko nikma va malakalar hosil qilish ham muallimning tashkiliy vazifasiga kiradi. Tanishish metodi maktab yoshidagi bolalarda xitoy tilini o rganishdagi birinchi qadamdir. O quvchi xitoy tilini o rganishni boshlar ekan, uning shakli ya ni tovush tomonini og zaki nutqda aniq-ravshan eshitish, qanday talaffuz qilinishini o rganish bilan tanishadi. Masalan xitoy tilida 4 ta ton mavjudligi, ularni qanday talaffuz qilinishini darsning boshidayoq o quvchilarga tanishtiriladi. Shundan so ng o qituvchi bilan birgalikda to gri talaffuz qilishni o rganadi. Chunki tonni to g ri talaffuz qilish xitoy tilini o rganishdagi asosiy muammolardan biridir. Tovushlarni o rganib bo lgandan so ng grafik misolini yozma matndan ko rib o qiy olish ham tanishish metodining bir qismidir. Xitoy tilida grafik misoli bilan tanishuv maktab yoshidagi bolalarda biroz soddaroq dastur orqali bo ishi kerak. Ya ni iyerogliflarni sodda kalitlardan tashkil topganidan boshlansa o quvchilarda osonroq esda qolinadi. Masalan : 日, 我, 你, 好, 大, 雨, 手, 人, 女, 月 va hokazolar. Iyeroglifni bolalarda yanada yaxshi esda qoldirish uchun o xshatish metodidan foydalanish mumkun. Bu xitoy tilini o rgatishdagi asosiy metodlardan biridir. (Ilova) Maktab yoshidagi bolalar xitoy tili bilan tanishar ekan iyerogliflarni tuzilishini qanday yaralganini ham o rganib chiqishadi. Bunda o qituvchi sodda iyerogliflardan boshlashi kerek. Iyerogliflarni yozilish ketma- ketligi mavjud bo lib shu ketma-ketlik asosida yozilgan iyeroglif chiroyli yoziladi. 21

22 Bolalarga iyerogliflar bilan tanishishni ana shundan boshlash darkordir. Birinchi iyeroglif chiziqlari bilan tanishtirib chiqish kerak: - 1. gorizontal xitoycha nomi - 横 héng Vertikal- xitoycha nomi 竖 shu; - 3.Nuqta xitoycha nomi 点 dian, - 4.Chapga xitoycha nomi 撇 pie; - 5.Ilmoqli vertikal- xitoycha nomi - 钩 gou; - 6.O nga xitoycha nomi 捺 na; - 7.Chapga qayrilgan xitoycha nomi 弯 wan; - 8. Ko tarilgan xitoycha nomi 提 ti; 22

23 30 Tanishish metodida yana ma nosi jihatdan ham tanishtiriladi. Ya ni o rganayotgan so zi bolalarda yaxshiroq esda qolishi uchun uni nima predmet ekanligi, qanday hodisaligi, qanday harakatni ifodalashinini to liq aniq o rgatishi kerak. Bunda o qituvchi bolalarga turli xil kartochkalardan, yoki yangi so zga bog liq kichik videoroliklardan ham foydalanishi mumkun. Yangi so z, iyerogliflar to g risida hozirda juda ko p ppt roliklar mavjud bo lib o qituvchilar ana shulardan foydalansa maktab yoshidagi bolalar uchun iyerogliflar ma nosi bilan tanishtirishni to g ri yo lini tanlagan bo ladi. Grafik tuzilishi, tovushi, ma nosi bilan tanishib chiqqandan so ng bolalar yangi so zni qanday qo llashi, hayotda tadbiq eta olishi bilan tanishadi. Bu tanishish metodining so nggi qismidir. Qanday qo llanishini o qituvchi bolalarga kichik matnlar, dialoglar, yoki so z birikmalari, kichik hajmdagi she rlar, qo shiqlardan foydalanshi mumkun Порядок_написания_черт_в_иероглифах 23

24 冬天 Dōng tiān Qish 北风吹了, běi fēng chuī le Shimoldan shamol esdi, 雪花飘了, Qor parchalari uchqunladi, xuě huā piāo le 大地白了 Yer oq tusga kirdi. dà dì bái le 冬天到了 dōng tiān dào le Qish kirib keldi. 31 Yuqorida keltirib o tilgan xitoy tilidagi she r aynan maktab yoshidagi bolalar uchun mo ljallangan bo lib, ular uchun soddaroq qilib tuzilgan. Yangi so z bilan tanishishsa uni matnda qanday kelishini, qo llanishini ham o rganib olishadi. Bu yangi so z o rgatayotganda o qituvchi uchun qulay usullardan biridir. Tanishish metodidan foydlanish jarayonida o quvchi yangi so z, so z birikmasi, grammatik hodisasi, matn kabilarni o rganadi. 32 Ularni bolalar 31 Метод чтения Ильи Франка J.Jalolov. Chet til o qitish metodikasi.- Toshkent,: O qituvchi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, bet 24

25 eshitishi, ko rishi, yoki bir vaqtning o zida ham eshitib ham ko rishi mumkun. O qituvchi bu so zlarni xitoy tilida aytadi, tushuntirib izoh berish o qituvchini vazifasidir. Predmet yoki hodisalarni ko rsatishda rasmlar, magnit taxtasi, kichik kartochkalardan foydalaniladi. Tanishish metodidan to laqonli foydalanilgan so ng mashq qilish bosqichiga o tiladi. Mashq qilish yo li bilan o rganilayotgan chet tili yanada mustahkamlanadi. Ularni esda qolishi, qanday qollanishi yanada yaxshi kechadi. Mashq qilishda bolalarga o rgatishda turli qiziqarli metodlardan foydalanishimiz mumkun. Bu metodlar bolalarning yoshlariga, bilim darajalariga mos tarzda olib borilishi kerak. K. D. Ushinskiy 33 ko'rsatganidek, mashqlarni ma'lum tizim xolida bo'lishligi ularni muvaffaqiyatli qo'llanishining eng birinchi va asosiy xususiyatidir. Mashqlar tizimining kamchiligi esa ko'p sonli va ko'p vaqt bajariladigan mashqlarning etishmasligi natijalar bermasligining asosiy sababidir. Til o'qitish shart sharoitlarining tizimin yaratish muammosi amaliy va nazariy jixatdan juda muxim xisoblanadi. Uning muximligi xorijiy tillar o'qitishda amaliy metodikaning bugunga qadar etarli, ma'lum maqsadda yo'naltrilgan to'la mashqlar tizimiga ega emasligi bilan belgilanadi.xorijiy til o'qitishda qo'llanaladigan mashqlarning ayrim tip va turlari qanchalik samarali bo'lsa ular, til o'rgatishning butunlay muvaffaqqiyatli bo'lishligini belgilaydi. Til o'rganishdagi muvaffaqiyat faqat mashqlarning samarali tizimini ta'minlashi mumkin. Chet tillarini o qitishda qo llaniladigan mashqlar tizimiga to rtta kichik tizimdagi mashqlar kiradi deb ta kidlashadi, O. Hoshimov va I. Yoqubovlar. Chet tillarni o'qitishda qo'llanadigan mashqlar tizimiga to'rtta tizimdagi mashqlar kiradi Konstantin Dimitriyevich Ushinskiy- rus pedagogi,yozuvchi, Rossiya pedagogikasiga asosiy hissa qo shgan pedagoglarda. ( ) 34 O.Hoshimov,I.Yoqubov. Ingliz tili o qitish metodikasi.- Toshkent,: Sharq nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi, bet 25

26 1) Gapirishni o'rgatadigan mashqlar. Masalan, dialogni yod olib gaprib bering: 安德烈 : 你看 她是不是中国人? Āndéliè:Nǐ kàn, tā shì bu shì Zhōngguó rén? 玛沙 : 是 她是中国人 Māsha:Shì, tā shì Zhōngguó rén. 安德烈 : 你认识不认识她? Āndéliè:Nǐ rènshi bu rènshi tā? 玛沙 : 我认识她 Māsha:Wǒ rènshi tā. 安德烈 : 她叫什么名字? Āndéliè:Тā jiào shénme míngzi? 玛沙 : 她叫丁云 喂 丁云 你去哪儿? Māsha:Тā jiào Dīng Yún. Wèi, Dīng Yún, nǐ qù nǎr? 丁云 : 啊! 是你 玛沙 我去商店买笔 Dīng Yún:À! Shì nǐ, Māsha. Wǒ qù shāngdiàn mǎi bǐ. 玛沙 : 我们也去商店买纸 来 我介绍一下儿 这是我的中国朋友 丁云. 他是我的男朋友 Māsha:Wǒmen yě qù shāngdiàn mǎi zhǐ. Lái, wǒ jièshào yíxiàr. Zhè shì wǒde Zhōngguó péngyou, Dīng Yún. Тā shì wǒ de nán péngyou 安德烈 : 我叫安德烈 你好! Āndéliè:Wǒ jiào Āndéliè. Nǐ hǎo! 26

27 丁云 : 你好! 你也学习汉语吗? Dīng Yún:Nǐ hǎo! Nǐ yě xuéxí hànyǔ ma? 安德烈 : 对了 我和玛沙都学汉语 Āndéliè:Duì le, wǒ hé Māsha dōu xué hànyǔ. Shunga o xshash dialog mashqlar orqali bolalar xitoy tilida so z boyligini oshirib gapirishni o rganib borishadi. Bunday dialoglarni qiyinlik darajalari maktab sinflariga qarab belgilanadi. Masalan boshlang ich sinflarga biroz soddaroq, o rta sinflarga sal murakkabroq dialoglar tanlanadi. 2) Tinglab tushinishni o'rgatadigan mashqlar Masalan, bunday turdagi mashqlar juda ko p bo lib, ulardan biriga misol qiladigan bo lsak. Quyidagi savolni tinglab mos javobini tanlang.( Savol audio tarzda o quvchilarga eshitiriladi, variantlar esa tarqatma material orqali o quvchilar qo llarida bo ladi.): 1. 我去商店 : 学习汉语 ; 买笔 ; 还书 ; 看朋友 2. 她去学生宿舍 : 学习汉语 ; 买笔 ; 还书 ; 看朋友 3 丁云来学院 : 学习汉语 ; 买笔 ; 还书 ; 看朋友 4 他们去中国 : 学习汉语 ; 买笔 ; 还书 ; 看朋友 3) O'qishni o'rgatadigan mashqlar. Masalan, bu turdagi mashqlarga quyidagicha berishimiz mumkun. Berilgan matnni to gri, ifodali o qib bering: 你们好! 我是一名本科毕业生, 毕业刚半年, 学的是英语专业, 大学毕业后一直从事翻译员一职 一直以来都很想从事教育工作, 但因为一些特殊的原因一直未去考取教师资格证, 这段时间才开始准备考取此证 27

28 书 不过, 我认为, 一个人的能力并非完全是由一纸证书来权衡的 ; 同时, 暂时还未取得教师资格证并不能说明以后不会有 35 Nǐmen hǎo! Wǒ shì yì míng běnkē bìyèshēng, bìyè gāng bànnián, xué de shì Yīngyǔ zhuānyè, dàxué bìyè hòu yìzhí cóngshì fānyìyuán yì zhí. Yìzhí yǐlái dōu hénxiǎng cóngshì jiàoyù gōngzuò, dàn yīnwèi yìxiē tèshū de yuányīn yìzhí wèi qù káoqǔ jiàoshī zīgé zhèng, zhè duàn shíjiān cái kāishǐ zhǔnbèi káoqǔ cǐ zhèngshū. Búguò, wǒ rènwéi, yí gè rén de nénglì bìngfēi wánquán shì yóu yì zhǐ zhèngshū lái quánhéng de; tóngshí, zànshí hái wèi qǔdé jiàoshī zīgé zhèng bìngbù néng shuōmíng yǐhòu bú huì yǒu. 4) Yozuvni o'rgatadigan mashqlar. Masalan: Quyidagi iyerogliflar kalitlar birikuvidan quyidagicha yasalgan.o'rganib tahlil qiling. 名 = 夕 (tun) + 口 (og'iz ) 字 = 宀 (tom) + 子 ( bola ) 和 = 禾 (don ) + 口 (og iz) Chet tillarni o'qitish mashqlari va turlari mashqlar tizimi mashq tiplariga bo'linidi. Mashq tiplari esa o'z ichiga mashq turlarini oladi yoki tiplari mashq turlarining yig'indisidir. Metodistlar mashqlarni oldin ikkita tipga ajratganlar: 1) Til mashqlari. 2) Nutq mashqlari. 36 Til mashqlari til materiallarini o'rgatish, o'zlashtrishni, ularni o'rgatishdagi qiyinchiliklarni yo'qotishni o'z oldiga maqsad qilib qo'yadi. Shuning uchun ular leksika, grammatika, fonetika yoki talaffuz, orfografiyani o'rgatish mashq mashq turlariga bo'linadi. Nutq mashqlari esa til materiallari fonetika, leksika, O.Hoshimov,I.Yoqubov. Ingliz tili o qitish metodikasi.- Toshkent,: Sharq nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi, bet. 28

29 grammatika, orfografiya asosida nutq faoliyati ( tinglab tushinish, gapirishni o'rgatish, rivojlantrishni o'z oldiga maqsad qilib qo'yadi. Shu sababdan bu mashq tipini tushinish, gapirish, o'qish, yozuv mashqlarini tayyorlov mashq tiplari deb atala boshlandi. Tanishish metodining so nggi bosqichi qo llash bo lib,amaliy muloqot maqsadida til materialini qo llash hisoblanadi. Qo llash davrida axborot almashish ya ni malaka hosil qilish mashqlari bajariladi. Bu asosan mustahkamlash bosqichida amalga oshiriladi. O qituvchi maktab yoshidagi bolalarga dars o tayotgan paytda yangi so zlarni to liq tushuntirib berganidan so ng uni amalda qanday qo llash kerakligi, qanday so z birikmalari bilan kelishini mustahkamlab beradi. Bolalar shu struktura asosida yangi so zlarni yod olib to liq o rgangan bo ladilar. Buni quyidagicha ifodalash mumkun, masalan: 喂 丁云 你去哪儿?Hoy, Ding yu qayerga ketyapsan. Wei 喂 undov so zi suxbatdoshini o ziga jalb etish uchun ishlatiladi. 啊 是你 玛沙 Ha, bu senmisan Masha. A 啊, bu ham undov so z hisoblanib, hayratni bildiradi. 对了 我和玛沙都学汉语 To g ri biz Masha bilan Xitoy tilini o rganyapmiz. Dui le 对了, bu suxbatdoshini gapini ma qullaganini bildiradi. 37 Yuqorida ajratilgan so zlarni qanday qo llanishini o rganib, o zingiz shu misollar asosida dialoglar tuzing. O quvchilarning tanishish, mashq qilish va qo llash vazifalari metodika tilida umumiymetodologik o qitish metodlari, deb yuritiladi. Ularni yana o qitish jarayonida qo llaniladigan metodlar deb atash mumkun. Bunday metodni maktab yoshidagi bolalarga chet tilini o qitishda qo llash maqsadga muvofiqdir. Chunki bu metodlar ta lim maqsadlarini ro yobga chiqarish

30 vositalari bo lishi bilan birga, ularga o quv materialini o zlashtirish bosqichlari tarzida ham qarash mumkun. Bolalalarga xitoy tilini o rgatishda ana shu metodlardan unumli foydalansak o qitish jarayonida yuzaga keladigan muammoni hal qilgan bo lamiz Maktablarda xitoy tili grammatikasiga o qitish ahamiyati va vazifalari. O rganayotgan chet tilimizni yaxshi tushunish, hamda shu til orqali o zimizning fikrimizni bemalol bayon qila olishimiz uchun o rganayotgan chet tilimizning grammatikasini yaxshi o zlashtirmog imiz zarur. Chunki biz chet tilidagi barcha so zlarni bilsak, ko pchiligi tanish bo lsada ularni bir biri bilan uzviy bog lashni bilmasak tilni o rgana olmaymiz. Bolalarga o rgatayotganda ham huddi shunday yangi so zni o rgatganimizdan so ng uni grammatik qo llanishini ham o rgatishimiz zarur. Shu o rinda grammatikaga qisqacha ta rif berib o tsak. Lug atlarda berilgan ta riflarga ko ra, grammatika og zaki va yozma nutqni qurishda rioya qilinadigan qoidalar va prinsiplar tizimidir, so z va gaplarning tuzilishini o rganadigan fandir. Grammatika bu til sistemasidir. Ba zida odamlar grammatikani tilning qoidalari deb tasvirlaydilar, ammo aslida xech qaysi tilning qoidalari yo q. 38 Qo llanmada ta kidlanishicha, tilda qoidalar asosida gapirilsa, qoidalar tildan avval paydo bo lgan degan ma noni chiqmasligi uchun qoidalar yo q degan fikrga ham kelingan. Zero, dastavval odamlar tovushlar hosil qilib, ketidan so z, ibora hamda gaplar yasab tilni vujudga keltirilganlar. Biroq ko plab manbalarda grammatika til strukturasini tashkil etuvchi qoidalar sifatida ta riflangan. Qoidalarni o zlashtirishda bolalar qiynaladi va shundan kelib chiqib zerikadi. Qiziqarli holat shuki, til grammatikasi xatto kattalar uchun ham huddi o zlashtirish qiyin sohadek tuyuladi.shunchaki grammatikani o rgatish yo llarini soddalashtirish va qiziqarli qilish lozimligi hammaga ma lum. Yuqoridagi fikrga yana qaytadigan bo lsak, 38 Institut Pendidikan Guru Kampus Dato Razali Ismail Teaching English Grammar in Malaysian Primary Schools Manual for short course. 30

31 yosh bolalarga xorijiy til grammatikasini o rgatish uchun til o qituvchilari materialni birmuncha osonlashtirib, oddiylashtirib, bolalar qiziqishlarini oshirishi kerak. Chunki yosh bolalarda kognitiv tahlil qilish ko nikmasi hali shakllanmagan bo ladi. Bu yoshdagi o rganuvchilarga xorijiy til o rgatishda ko rgazmalilik prinsipidan foydalanish yaxshi samara beradi. Bolalar xitoy tilida sodda muloqotga kirisha olishlari uchun grammatikadan mukammal bilimga ega bo lishlari shart emas. Grammatik qoidalar bolalar uchun zerikarli tuyulishi tabiiy. Grammatikaga o rgatish bu so z birikmalari, gap va nutqlar tuzish, nutqning dastlabki mahorati mashqlaridan, shuningdek, tildan to g ri foydalanib, nutqni maqsadga muvofiq shakllantirishning qonuniyatlaridan iborat bo lgan maqsadli ta limdir. To g ri yozish qoidalarini o zlashtirmay turib o z fikrini og zaki nutqda ifodalashning iloji yo q. Tilni o rgatishda ikkinchi til doimo markazda turadi. Dastlabki grammatik tarjimalar usulidan tortib to nutqqa, tinglash va boshqa bilimlarga qadar grammatika bilan bog liqdir. Grammatik tarjima markazida grammatikaga o rgatish yotadi. Grammatika har qanday tilga o rgatishning asosidir. Bunda asosiy e tibor qoidani o rganishga qaratiladi. Tinglash va so zlashish usullarida gaplarning to g ri shakllarini tuzishga yo naltirilgan mashqlardan foydalaniladi. Bilim usuli esa faqat gap shakli bilan cheklanadi va nutqning o zini e tiborsiz qoldiradi. Bunday sharoitda tilni o rganish foydasiz bo lib qoladi, chunki bunda semantikadan va muloqot qoidasidan ajralib chiqish kuzatiladi. Boshqa tomondan esa, vazifaviy fikrlash tadqiqoti rivojiga muvofiq muloqot grammatikasi taraqqiyoti til tuzulishi aniqligiga talabni kamaytiradi. Agar grammatik qoidalar e tiborsiz qoldirilsa, u holda bu uni nutqda o rganish va foydalanishda grammatikani qo llash qaramaqarshiligini keltirib chiqarishi mumkin. Siden va Kelaji nazariyalari asosidagi ta lim olish borasidagi tabiat qonuni grammatikani o rganishga bo lgan ehtiyojni deyarli yo qqa chiqaradi.har qanday predmetga nisbatan ta lim usulini ishlab chiqish uning (ta limning) asosiy tarkibiy qismlarini qamrab oladi: ta lim 31