Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk

Transcription

1 Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk

2

3 Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk Wuhpung matut ai lam hpe garum gahtau ya ai matsun jep shagrin ai wa: Joanne Lauterjung laika ka ai wa: Joanne Lauterjung, Paula Green, Nang Loung Ham, Olivia Dreier Karuna Center for Peacebuilding

4 Ndai matsun laika buk gaw Myen mung Karuna Project a nli daw shan hku nna byin tai wa ai re. Buga de nga ai garum shingtau ya ai ni hpe mung chye ju dum mayu ga ai, shanhte sha n lawm yang ndai matsun laika buk gaw n byin tai wa lu ai. Copyright 2018 Karuna Center for Peacebuilding

5 TABLE OF CONTENTS Shachyen ga 1 Gamung shaprut na matu ra ai kung kyang ai lam, manu shadan ai lam hte machye machyang 2 Gamung shaprut ngu ai gaw hpa rai ta? 3 Gamung shaprut a hkrang tara - Hpa majaw gamung shaprut rai? 6 - Madung ra ahkyak ai lam 9 - Ga dang rang hkat ai (Vs) gamung shaprut 13 HPA MAJAW WUHPUNG GAMUNG SHAPRUT HPE GALAW RA AI 16 GAMUNG SHAPRUT KAW NA LIT LAMANG NI 18 GARUM kahtau YA AI WA KAW NGA RA AI KUNG KYANG LAM NI 20 - Wahkrang kaw nga ai masa a ahkyak lam 21 - Gamung shaprut hpe garum kahtau ya ai wa a lit 23 - Gamung shaprut na matu ga san shapraw ai lam 26 - Tinang a myit hpe hkang lu na matu nyan atsam hpe gaw gap ai lam 31 - Kraw wang n chye ai myiman lata lam hte maga mi san re ai ningmu 35 Makam masham hkum lawm ai gamung shaprut hte kanawn mazum lam hpe gaw gap ai lam na yak hkak ai lam 38 GAMUNG SHAPRUT NA BYIN YAN MADANG 44 Wuhpung gamung shaprut hpe galaw na matu shajin ai lam 47 WUHPUNG GAMUNG SHAPRUT GALAW NA RUDI RUHPANG 50 - Gamung shaprut hpe garum ya na matu tinang hkum tinang dinglik ai 50 - Gamung shaprut ga san laika pa 54 - Gamung shaprut galaw ai shaloi byin chye ai manghkang ni hpe bai htai ai lam 65

6

7 Shachyen ga Wuhpung gamung shaprut a ningmu kadun hku nna ndai matsun laika buk hta yawng a n-sen hpe na lu na matu shachyaw da ai mung jahta ga hkrang lam re ai hpe tsun da ai. Ndai gaw amawn nga ai gamung shaprut hkrang rai nna, tinang a ningmu hpe shaw shapraw lu ai hte masha yawng hpe gahkyin gumdin shangun ai lam re. Grau nna ahkyak ai gaw, langai kaw nna langai sharin la lu na hte masha yawng hkrum sha taw nga ai manghkang ni hpe hparan lu na matu re. Albert Einstein tsun ai gaw, Anhte manghkang shapraw ai shaloi jai lang ai myit mang lam hpe lang nna mahtai ganing hku mung n mai tam ai. Gamung shaprut gaw anhte chye na shut ai lam ni hpe lu sang lang dan nna, shiga lamang ni hpe garan gachyan ya lu ai hte ningmu ningnan ni hpe shapraw shangun ai amu lam yan hpe jaw ya ai. Ndai lam ni hpe nta kaw, manang ni hte raitim, magam gun manang ni hte raitim, mai jai lang ai. Ga shadawn tsun ga nga yang: 1. Nta masha ni hku nna lata la mai ai lam ni rai nga ai; motor mari ai lam, hpaji lam (sh) dinghku sut masa lam ni hpe bawngban ai shaloi mai lang ai. 2. Bungli rau galaw ai manang shada da shut shai chye na hkat ai lam ni hpe hparan nna hku hkau lam hpe bai lakawn lanawn ai shaloi mung mai jai lang ai. 3. Bawngring bungli (sh) mung uphkang masa ningnan ni hpe galai shai na matu bawngban ai wuhpung zuphpawng hkan e mung mai jai lang ai. 4. Wuhpung a rawt jat lam hpe galaw ai bawngring magam dap ni hte seng nna mung, wuhpung a ningmu hte hpaji jaw ga ni hpe chye mayu ai shaloi lang ai. Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 1

8 Gamung shaprut na matu ra ai kung kyang ai lam, manu shadan ai lam hte machye machyang Ndai matsun laika buk hta gaw hkrak kaja ai wuhpung gamung shaprut byin tai wa lu na matu ra nga ai machye machyang lam, kung kyang lam hte manu shadan lam ni hpe ka shalawm da ai: Sharin hkam la ai lam Jai lang ai lam Sawn sumru yu ai lam Gamung shaprut ngu ai gaw hpa baw re ai hte n re ai lam Gamung shaprut a hkrang tara Gamung shaprut na matu madung ra ahkyak ai lam Gamung shaprut na lit lamang Gamung shaprut a byin yan madang Kraw wang n chye nna myiman lata lam hte maga mi san re ai ningmu Makam masham hkum lawm ai gamung shaprut a yak hkak lam Atsawm sha madat ai Yawng hkra shang lawm ai gamung shaprut hpe madi shadaw nna, yawng a n-sen hpe mung na la lu hkra galaw ai Hkrang tara masa ni hte shim lum ai shara hpe gawgap ai Ga san ni hpe lang nna gamung shaprut hpe madi shadaw nna galaw ai Wuhpung gamung shaprut lamang shajin ai hte galaw sa wa na matu hkyen lajang ai Kaja ai gamung shaprut byin tai wa lu na matu madi shadaw ai (sh) pat shingdan shangun ai lam ni hpe bai sawn sumru yu ai lam Gara kung kyang lam hpe sharin la nna, gara hpe myit maju jung ra ai lam hpe chye na matu tinang hta hpa gaw kaja nna hpa gaw ra kadawn ai lam hpe chye ai Chye mayu ai hte atsawm sha madat ai a ahkyak ai lam Kraw wang n chye nna myiman lata ai lam hpe sawn sumru yu nna, ndai lam hpe ganing hku tawt lai hkra galaw na Tsun jahta taw ai gabaw a ntsa e tinang kaw nna ja ai ningmu nga ai raitim wahkrang kaw nga ai masa hpe jum tek da na Gamung shaprut hte shani shagu na sak hkrung lam hta hkye la ai wa, hkam sha ai wa hte zing ri ai wa ni gaw ganing hku byin pru taw nga ai lam 2 Karuna Center for Peacebuilding

9 Gamung shaprut ngu ai gaw hpa rai ta? Gamung shaprut hpe English hku nga yang gaw ga tsun shaga ai lam kaw nna (through speaking), lachyum gaw tsun shaga ai kaw nna grau chye na hkawn hkrang wa ai lam de ngu ai re. Gamung shaprut ai lam gaw langai hkrai sha shaga ai lam hte nhtan shai hkat ai. Langai hkrai shaga ai ga shadawn ni hpe jaw ga nga yang, matsun ga, tara ga, tara hkaw ai hte lakjet jaw ai ni rai nga ai. Langai hkrai shaga ai a yaw shada lam gaw tinang chye da ai machye machyang hte ningmu ni hpe garan gachyan na matu re. Gamung shaprut a yaw shada lam gaw tinang chye ai myit mang ai lam hte ningmu ni hpe garan gachyan ai sha n-ga, madat na la nna langai hte langai kaw nna sharin la lu na matu re. Anhte gaw manang Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 3

10 wa hpa myit taw nga ai hpe tinang chye ai ngu galoi mung shadu ai. Rai timung, shanhte hku nna shanhte a lam hpe tsun dan garan gachyan yang she, anhte hku nna shanhte a lam hpe grau chye lu na ga ai. Mung masa madang kaw gamung shaprut ngu ai gaw chye na yak nna myu hpan hkum lawm ai kahtik kahtawk lam ni hpe hparan ya ai, galai shai ya lu na myit mada ai lam mayan re. Gamung shaprut lam mayan ni gaw mabyin masa langai hkrai hta hkan nna htap htuk manu ai hku galaw mat wa ai. Gamung shaprut a yaw shada lam madung gaw shang lawm ai ni yawng a myit rawt ai lam, myit lawm ai lam hte tsun shaga lam ni hta mahta nna shada da atsawm sha chye na hkat ai kaw nna hku hkau ai lam hpe shachyen shaja wa na matu re. Dawdan lam galaw ai gaw gamung shaprut a yaw shada lam madung n rai nga ai. Raitim, shang lawm ai ni kaw nna yawng myit hkrum ai hte lam langai ngai hpe galaw na matu masing jahkrat galaw sa wa ai lam de du wa ai shaloi gaw dawdan ai lam hpe lu galaw wa na re. Gamung shaprut kaw lawm ai kaga yaw shada lam ni gaw: shiga lamang ni hpe garan gachyan ai Hkungga lara ai hte kam ai hku hkau lam hpe gaw gap ai Manu shadan ai lam ni hpe madi shadaw ai hte manghkang ni hpe sang lang dan ai Ningmu, labau, makam masham hte hkam la ai lam ni hpe shim lum ai hte kaja ai grupyin masa kaw garan gachyan ai Myit jasat hte lata la ahkang ni hpe bawngring wa shangun ai Madi shadaw ai lam ni hpe rawt jat shangun ai Gamung shaprut kaw nna koi yen ra ai lam ni: Tau hkrau tak chye na ai mungga majan hte ndang kalang shabyin ai manghkang Salang shara lu da ai ni a myit ja ai lam N-kung kyang ai hparan lam 4 Karuna Center for Peacebuilding

11 Gamung shaprut kaw hkap la ai lam ni: Teng sha chye mayu ai myit hte san ai lam Tinang a asak hpe pyi hkra machyi wa shangun ai hpe chye tim, dai wa tsun na ga hpe madat la lu na masa ladat hpe hkan shatup lu ai lam Tinang a hkam jan lu ai myit masa hpe dam lada shangun ai lam Shang lawm ai ni a ningmu hpe madat na yu ai hte maren galai shai shangun ai lam Gamung shaprut kaw nna rawt jat shangun ai lam ni: Shada da hku hkau lam hpe kungkyang wa shangun ai N bung ai lam ni hpe hkap la nna hkam jan lu ai majaw ningmu ningnan ni hpe chye na wa shangun ai Yak hkak ai manghkang ni hpe n myit mada da ai ningmu ningnan ni hte htang ya shangun lu ai. Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 5

12 Gamung shaprut a hkrang tara Lawu kaw jaw da ai hkrang tara jahpan ni gaw KAICIID a simsa lam na matu gamung shaprut (KAICIID a Dialogue for Peace) kaw nna ka lajang da ai re. Ndai lam ni gaw awng dang ai gamung shaprut byin pru wa na matu kaja ai lam ni hpe lajang ya ai. Shim lum ai shara hpe gaw gap ra ai. Gamung shaprut a yaw shada lam madung gaw sharin hkaja ai lam re hpe yawng myit hkrum ra ai. Htap hkuk ai tsun shaga lam hpe jai lang ra ai. 6 Karuna Center for Peacebuilding

13 Hkan nang hkan sa ra na tara ni hpe gaw da ra ai. Tengman ai hte gwi gwi galaw nna, hkam sha lam hpe ntsa lam madun ai htechye na myit hkawn hkrang ra ai. Hku hkau lam gaw madung re. Yak ai ga san ni de gau ngwi ngwi tsun wa nna, gau ngwi ngwi bai koi pru wa ra ai. Yak hkak ai manghkang ni hpe hkum koi gam u. Hkum pru mat. Gamung shaprut kaw shang lawm ngut ai hpang, galai shai wa na hpe myit shajin u. Galai shai ai lam ni hpe shabyin shangun u. Ndai hkrang tara kaw lawm ai lam ni gaw tsun shaga ai hte manghkang hpe hparan ai n-re ai sha, sharin hkaja la na matu tsun shaga ai lam re. Ndai lam ni gaw gamung shaprut hte seng nna chye na shut ai lam ni re anhte gaw mahtai tam na matu tsun shaga ai rai nna, manghkang hpe kalang lata hparan mayu ai. Raitim, anhte ni kaga manghkang ni rai nga ai nju ndawng ga (sh) pagawn para ga ni hpe yu yang, ndai lam ni gaw chye na shut ai lam a ntsa lam manghkang ni rai nga ai. Nem tsaw madang hkan ai masa hte tara masa ni hta kadai she shaga na ahkang lu ai ngu ai lam ni hpe jum tek da ai htunghking kata kaw gamung shaprut gaw shawoi n tsun shaga yu ai ni a lam hpe sharin la lu na matu garum ya lu ai. Ndai tsun jahta ai lam ni kaw nna anhte kaga masha ni a lam hpe sharin la lu ai shaloi, shanhte hpa majaw ndai lam hpe ndai hku galaw ai ngu ai lam ni hpe chye na hkawn hkrang lu nna matsan chye dum wa na re. Gamung shaprut a kaga ahkyak ai lam langai mi gaw tinang kam nna shang lawm ai lam rai ra ai. Kadai mung gamung shaprut kaw shang lawm na matu atit anang shangun ai lam n mai rai ai. Ndai lam gaw, gamung shaprut n galaw ga shi ai ginra hkan e hkrum chye ai manghkang langai rai nga ai. Dai re ai majaw shanhte n chye na ai lam kaw shang lawm na matu n hkraw ai lam ni byin wa mai ai. Manghkang hparan na matu mahtai lu na n rai yang anhte gaw hpa nna shang lawm ra na ta? Shang lawm ai a lachyum gaw hpa baw rai na rai? Ndai ga san ni gaw teng ai hte san chye ai ga san ni rai ma ai. Hpa majaw nga yang anhte gaw lama mi hpe dawdan ai shaloi dai dawdan na lam hte seng nna shiga lamang ni Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 7

14 hpe hkum hkum tsup tsup n chye ai sha dawdan ma ai. Lam lama mi hpe lawan ladan dawdan ai shaloi, kam ai lam yawm wa ai hte chye na shut ai lam ni hpe byin pru wa shangun ai n kaja ai dawdan lam ni hpe anhte galaw chye ga ai. Ga shadawn tsun ga nga yang, ginra hta galaw taw nga ai CSO (ginra bawngring hpung) ni kaw nna ramma ni a matu sharin hpawng langai hpe hpunggyi jawng kaw galaw mayu ai. Raitim, hpunggyi ni hte dai ginra hta nga ai masha ni gaw shanhte hpe ndai sharin hpawng galaw ai kaw nna pat shingdang ai. Gamung shaprut galaw ai lam n nga yang gaw, CSO ni hku nna hpunggyi ni gaw shanhte a n-teng n-man ai lam ni hpe chye na shut da ai (sh) shahte sharin mayu ai ga baw hpe n-gun n jaw ai ngu nna sawn la kau mai ai. Raitim, gamung shaprut galaw ai shaloi gaw, CSO ni hku nna, hpunggyi jawng kaw maning e galaw mat wa ai sharin hpawng hte seng nna manghkang ni pru ai lam chye lu ai. Dai manghkang a majaw ginra hta nga ai masha ni hku nna sharin hpawng ni hpe n ra ai lam ni tsun pru wa ai majaw hpunggyi ni hku nna manghkang byin wa na hpe tsang ai lam re hpe chye lu ai. CSO ni hku nna ndai lam ni hpe chye na lu sai majaw, ndai manghkang ni hpe hparan na matu lam kaga ni hpe tam na matu mai byin wa ai. Myit hkrum myit ra ai wuhpung ni kaw bung ai lam lama mi nga ai. Dai gaw kaja ai matut mahkai ai lam nga ai majaw kaja ai hku hkau lam nga ai. Gamung shaprut gaw bung ai pandung hpe mu tam nna, bungli arau jawm galaw lu na matu hku hkau lam hte matut mahkai lam hpe rawt jat shangun ai ahkyak lam re. 8 Karuna Center for Peacebuilding

15 Madung ra ahkyak ai lam Gamung shaprut amu lam mayan gaw ningnan re ai tsun shaga lam hte madat lam hpe shaman shakyang ai lam re. Shang lawm ai lam hta ahkyak dik sharin la ra ai lam lahkawng gaw: 1. Atsawm sha madat ai: madat la nna chye na ai hte manang wa a tengman ai mahkrum madup hpe lu la ai Tsun shaga ai wa a ntsa e myit lawm hkum lawm re ai Tau hkrau myit mada ai lam hte tak da ai lam ni a mahtai tam na matu n re ai sha, sharin la na matu madat ai Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 9

16 Manang wa a ningmu hku nna manghkang langai hpe mu lu na matu myit tau nna madat ai Dang rang ai hte ningdang hkat na matu n re ai sha, tinang chye na da ai lam hpe grau dan leng wa na matu ga san san ai 2. Jet ai tsun shaga lam: Tinang a mahkrum madup hpe tengman ai hku tsun ai Tinang a matu sha tsun u, masha wa a matu hkum tsun Shawa myit gang na matu n re ai sha, tinang a mahkrum madup hte matut mahkai nna tsun u Tinang a ningmu hte kam ai lam hpe lami laman hta hkan nna garan da u Tinang a mahkrum madup hte sawn la ai lam ni gaw tinang a ningmu hte hkam la ai lam hpe hkrang shapraw ya ai hpe myit dum u Myit kraw kata kaw nna shaga u Shaman na: Atsawm sha madat ai hte jet ai tsun shaga lam Tinang hte shaman na matu manang langai hpe tam u. Dai ngut yang, madat ai wa hte tsun ai wa ngu langai hpra lit la nna shaman u. Tsun ai wa gaw minute 5 shaga nna, madat ai wa gaw manang wa tsun ai ga hpe atsawm sha madat la nna, shi tsun dan ai lam ni hpe bai tsun dan na. Tsun ai wa gaw madat la ai wa tsun ai ga jaw n jaw hpe bai madat na. Kaga lam: Manang lahkawng hpe tam la nna, group mi hta marai masum hku nna shaman u: madat ai wa, tsun ai wa hte masam maram yu ai wa marai langai tsun ngut ai hpang hpaji jaw ga tsun u. 10 Karuna Center for Peacebuilding

17 Galaw na shara e masat da ai kyang lailen ni hte ginra masa ni gaw myit lawm ai hte ningmu ningnan ni hpe gara madang du hkra sung sung chye na wa shangun ai lam hpe hkang ya ai lam gaw kaba dik ai daw rai nga ai. Group masha yawng shang lawm nna, myit hkrum ai hte ka lajang da ai, npawt madung ritkawp tara ni kaw gaw, ningmu shalen dan ai lam hte chye mayu ai lam ni hpe wanglu wanglang tsun shangun ai hpe n-gun jaw ai lam ni lawm ai. Npawt madung ritkawp tara gaw bawngban ai lam a asak re. Ndai lam ni gaw tsun shaga taw nga ai shaloi hkungga lara let madat nna dang rang hkat mayu wa ai rai timung, dai hku n galaw ai, ngu ai npawt ni hte lajang da ai. Ndai npawt madung ritkawp tara ni gaw langai hkrai hpe mung, shaga na matu n-gwi ai ni a matu mung, shaga na matu ahkaw ahkang hpe jaw ya ai. Group ni kaw nna ritkawp tara hpe lajang ai; garum kahtau ya ai wa gaw yawng myit hkrum ai hte galaw ra na jahpan ni hpring tsup ai hte ritkawp tara ni hpe hkan nang hkan sa ai lam nga hkra yu garum ai. Npawt madung ritkawp tara kaw lawm ai ni gaw: Shim lum lam hpe manu shadan ra ai, N bung ai lam ni hpe hkungga ra ai, Group (sh) wuhpung langai a malai tsun ai hku n re ai sha, langai hkrai a mahkrum madup hpe tinang hkam la ai shara kaw nna tsun na Tinang a myit ai lam hpe n tsun ai sha, tiang a mahkrum madup hpe hpaw tsun dan na Shawa myit gang ai hte masha wa hpe galai shai shangun ai lam n galaw ai Masha wa tsun taw ai shaloi n ahkrau shaga ai sha, atsawm sha madat na Shawa aten hpe hkunnga u; n tsun shaga shi ai ni, tsun shaga na matu ga manghkang nga ai ni hpe chyeju hte maram ya rit. Gabaw hte n seng ai lam ni, manang ni hte chyawm nna ga shaga ai ni hpe n galaw ga. Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 11

18 SHAMAN NA: Npawt madung ritkawp tara ni a matu kam ai lam hpe gawgap lam Workshop yawng ngu na daram gaw npawt madung ritkawp tara nga ai, raitim ndai ritkawp tara ni hpe shapraw ai gaw ra nna galaw ai lam sha re. Masha langai ndai ritkawp tara ni hpe n hkan nang yang hpabaw byin ai rai? Yawng hkra myit hkrum da ai lam hpe n hkungga yang hpabaw byin ai rai? Lawu na lam ni gaw hpaji jaw lam ni rai nga ai; : Yawng hkra shang lawm nna ka shapraw ai npawt madung ritkawp tara lamang hpe galaw u. Hpa majaw nga yang masha gaw tinang garum nna galaw da ai ritkawp tara ni hpe she hkan sa ai lam grau nga ai majaw re. Group ni hku nna lahta e tsun da ai npawt madung ritkawp tara ni hpe n myit dum ai rai yang, garum kahtau ya ai wa hku nna gara ritkawp tara gaw, bang yang kaja ai lam hpe group ni hpe hpaji jaw u. Shanhte a myit hkrum lam hpe mung hkam la u. Masha langai ritkawp tara ni hpe n hkan sa ai rai yang dai wa hpe hpa baw dam jaw na ngu ai hpe group masha ni hpe san u. Ndai lam galaw ai majaw tinang gaw ritkawp tara ni hpe atsawm sha hkan nang hkan sa shangun mayu ai lam hpe chye shangun u. Dam jaw ai lam ni gaw mani hpa lam ni mai galaw ai (ga shadawn: masha yawng a shawng e ka dan ra ai.), shing n rai, sawng ai (dai wa a phone hpe la kau ya ai (sh) gamung shaprut kaw nna shale kau ai). Galaw ai lam ni hta dam jaw ai lam n nga yang, masha ni gaw hpa hpe mung atsang arang n galaw mat ai sha n-ga, shim lum lam hpe mung hkra machyi wa shangun ai. Lahta e tsun da ai lamang jahpan ni hpe yu dat yang, masha langai npawt madung ritkawp tara hpe n hkan sa ai shaloi, hpa baw dam jaw na re ai hpe yawng myit hkrum da sai re. Ndai hku galaw ai lam gaw, shang lawm ai ni a ntsa sharin 12 Karuna Center for Peacebuilding

19 hkam la ai hta gade daram myit lawm ai hpe chye lu na ahkaw ahkang re. Nang hku nna ndai lam ni hpe mai tsun ai. Anhte gaw aten hpe hkungga ra ai, ngu nna myit hkrum da ai. Ndai ritkawp tara hpe nang hkang da mayu ai i? N hkang da mayu ai i? Hpa majaw rai?. Shang lawm ai ni yawng hkra mung ndai ritkawp tara hpe shanhte nan galaw nna, ka lajang da ai re majaw, shanhte mung ndai hpe hkan nang hkan sa na hpe nang hku nna myit mada ai lam hpe shanhte chye da na matu ahkyak nga ai. Ga dang rang hkat ai (Vs) gamung shaprut Galoi mung, masha ni gaw madat nna chye na na hta, mahtai bai htang na matu madat ma ai. Ndai gaw kaga masha pyi rai n-tsun ngut shi yang, tinang hpa baw tsun mayu ai hpe kalang ta myit taw nga ai aten re. Ndai byin wa ai shaloi, anhte a pandung gaw tinang myit dum ai hpe tsun na matu rai wa nna manang wa tsun ai hpe n-madat mat sai. Manang wa a lam hpe shi tsun ai ga n-madat la yang, shi a lam hpe anhte n chye sharin la lu nga ai. Dai majaw ndai gaw ga dang rang hkat ai lam rai wa ai. Tinang a ningmu gaw jaw dik ai ningmu re ai hpe madi shadaw mayu ai hte tinang dang na hpe ra sharawng wa ai. Raitim, gamung shaprut ai gaw shai hkat ai. Gamung shaprut a pandung gaw grau sharin la lu ai hte anhte a ningmu hpe dam lada wa shangun ai. Ndai hpe galaw lu na lam gaw langai sha nga ai, dai gaw tsun ai hpe atsawm sha madat ra ai. Masha wa tsun shaga taw nga ai ga si ga ngau sha n-ga, ndai tsun shaga ai lam a kata lam kaw hpa ni naw nga na, shanhte a ga shaga n-sen gaw ganing hku? Tsun shaga ai shaloi shanhte a hkum hkrang shamu shamawt lam gaw ganing hku re ai? Gamung shaprut kaw gaw aten, shara, hkrang hte tinang a ningmu hpe shapraw dan lu ai hku re majaw, lahkawng maga na dang ai - na ai hte madat la ai. Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 13

20 Ga dang rang hkat ai Pandung gaw dang na matu re Masha wa a gawngkya lam hpe chye na matu madat ai Kaga wa tsun ai ningmu hpe bai ding lun ai lam lawm ai Ga san (sh) manghkang langai a matu mahtai langai sha nga ai ngu shadu ai Tsun shaga lam ni gaw tinang ninghkap makawp maga ai lam kaw nna pru wa ai Masha wa a mara hpe tsun shabrawng ai Tau lajang da ai masa hpe shagrin na matu yaw shada ai N bung ai ningmu ni hpe grau nna bra wa shangun ai Gamung shaprut Yawng myit hkrum ai lam hpe tam mu na gaw pandung re Tsun mayu ai lam hpe chye na lu na matu madat ai Yawng a ningmu hpe gumhpawn nna sawn ya ai N bung ai ningmu law law gaw manghkang hparan ai shaloi garum shingtau ya lu ai ngu sawn ai Hkam sha ai lam, myit tsang ai lam, hkrit ai lam ni hte kaga lam ni hpe madun shapraw ai Manghkang langai a kaja ai lam hpe ningmu shagu kaw nna mu mada ai Byin mai ai lam mayan hte ahkaw ahkang ni hpe tam shapraw ai Langai hte langai a chye na hkat ai lam hpe gaw gap ai Shing jawng ai lam hpe n-gun jaw ai Arau jawm galaw na hpe n-gun jaw ai Htunghking masat shadang hte gamung shaprut Nkau htunghking kaw tsun shaga lu ai gaw ahkang aya re. Tinang aten galu shaga taw ai shaloi ahkrau shaga ai lam n nga yang, anhte kaw ahkang aya grau lu la ai ngu anhte shadu ai. Ndai lam ni hpe asak, arawng aya hte hpaji chye lam nem tsaw madang hkan ai masa hta ngang kang nna tsap ai wuhpung ni kaw mu lu ai. Gamung shaprut kaw gaw asak, hkrang, amyu (sh) shingdu labau ni hpe n yu ai sha, masha shagu gaw tinang madun shadan nna tsun shapraw mayu ai lam lama ma nga ai ngu sawn ai. Gamung shaprut gaw ahkang aya hpe hkangzing nna lu la ai lam n re ai sha, ahkang aya hpe yawng a ningmu hpe shapraw nna gumhpawn di mu tam la ai, grau hkrak ai mahtai hpe chye na ai, kam ai lam ni hte lu la ai lam re. Ndai gaw yawng a ra shawng lam hpe mu chye nna, nang dang - ngai dang mahtai hpe lu la ai shaloi hkam la lu ai ahkang aya re. 14 Karuna Center for Peacebuilding

21 Myit yu na lam: Htunghking masat shadang hte lit lamang Htunghking masat shadang hte gamung shaprut hte seng nna ndai ga san ni hpe tinang hkum tinang bai myit yu u Anhte a htunghking hta gara lam ni gaw gamung shaprut hpe garum ya ai rai? Hpa ni nga ai rai? Anhte a htunghking hta hpa lam ni gaw gamung shaprut hpe yak hkak shangun ai rai? Hpa ni nga ai rai? Ga dang rang hkat ai n re sha, gamung shaprut kaw masha law law shang lawm wa na matu anhte hku nna ganing hku garum ra na rai ta? Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 15

22 HPA MAJAW WUHPUNG GAMUNG SHAPRUT HPE GALAW RA AI Gamung shaprut hpe lam amyu myu hku nna mai galaw ai. Masha law malawng gaw gamung shaprut hpe mung masa madang kaw, ahkang aya tsaw ai ni kaw nna galaw ai lam ngu shadu ai. Shat gawk kata kaw yawng jawm hkrum rai dung nna ya aten hta byin nga ai masa ni hpe tsun jahta ai mung gamung shaprut galaw ai lam rai nga ai. Matsing ninghting sumla hkrung hpe yu ngut ai hpang tsun jahta ai lam mung gamung shaprut sha rai nga ai. Jawng gaw gap na matu galaw ai wuhpung zuphpawng 16 Karuna Center for Peacebuilding

23 mung gamung shaprut rai nga ai. Gara kaw mi raitim, masha lahkawng (sh) masum gaw shanhte a ningmun hpe jahta taw sai nga yang gamung shaprut rai nga ai. Ndai lam ni gaw gamung shaprut hpe jai lang ai lam ni rai nga ai: Sawn sumru ai gamung shaprut: Tinang a myit sawn sumru ai lam ni hpe garan gachyan ai lam wuhpung hpe bung ai hte n bung ai lam ni hpe tam mu shangun ai. Ndai hku ningmu ni hpe galoi mung garan gachyan nga ai majaw n bung ai npawt madung de du wa lu nna, myit n hkrum na matu hkraw ai (agree to disagree) ngu ai grau chye na ai madang de du wa lu ai. Ndai lam mayan hpe galaw na matu shim lum ai grupyin gaw ra ahkyak ai. Hpa majaw nga yang, shang lawm ai ni a matu hkum hkrang shim lum lam sha n-ga, myit shim lum lam hte, shanhte tsun shaga ai lam ni hpe atsawm madat ya nna hkunnga na gaw ahkyak ai. Kaja ai tsam marai hpe tam ai: Anhte gaw n kaja ai maga de malawng myit maju jung ai. Dai re ai majaw kaja ai tsam marai hpe aten la nna moi byin lai wa sai lamang ni hta myit maju jung yang shawng lam a matu mai kaja ai lamang ni hpe mu mada wa shangun ai. Anhte gaw kaja ai hpe myit maju jung yang dai lam gaw law htam wa ai. Dai re ai majaw awng dang wa sai lam ni hpe myit maju jung yang shawng de mung awng dang lam ni hpe galaw lu na re. Group ni a sawk tam mu ai lam: Brang lang mung jahta ga gaw, shawoi nau n matut mahkai yu ai ni hpe woi chyawm shangun ai. Ndai ni gaw ramma hte sakkung ni, makam n bung ai ni, hpung woi ai ni hte masha jasam ni, num hte la ni rai nga ma ai. Lajang da ai madat lamang ni hku nna yawng hkra gaw tinang a ningmu hpe garan gachyan lu na ahkaw ahkang lu la ai. Ahkaw ahkang lu la ai hte maren, yawng hkra gaw ningnan re ai lam ni hpe sharin la lu ai hte, tinang a mi kaw nna nga da ai ningmu dingsa ni hpe galai shai na matu shajin ra ai. Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 17

24 GAMUNG SHAPRUT KAW NA LIT LAMANG NI Wuhpung tsun jahta ai lam gaw lit lamang kaba (4) nga ai: 1. Poi-up: Ndai wa gaw wuhpung tsun jahta ai lam galaw na matu shawa masha ni hpe saw shaga ya ai wa re. Zuphpawng, zuphpawng galaw na matu shara tam ai, saw shaga ai hte du sa wa ai ni hpe saw shaga ai lam, tsun jahta mat wa ai lam ni hpe kadun dawk ka lajang ai, ngut nna ndai kadun dawk laika hpe shang lawm ai ni yawng hkra hpe poi-up kaw nna lit la woi-awn galaw ya ai. 2. Garum kahtau ya ai wa: Garum kahtau ya ai wa a lit gaw, tsun jahta taw nga ai lam a ga baw ntsa hta hkan nna, jahta shaga mat hkra shading sharai ya ra ai. Yawng hkra shang lawm nna tsun shaga na ahkaw hkang lu la ai hte langai hkrai a n-sen hpe yawng na la lu hkra lajang ya ra ai. Marai langai kaw nna hkrai tsun shaga taw ai lam n nga hkra, shang lawm ai masha ni hte htap htuk ai gamung shaprut lamang hpe lang ya ra ai. Aten ahkying hta hkan nna gamung shaprut a galaw ra ai lam ni hpe galaw mat ra ai. Hpang jahtum hku nna gaw, garum gahtau ya ai wa gaw tinang a ningmu hpe garan gachyan ai lam koi gam ra nna, wahkrang kaw nga ai masa hpe lang ra ai. (a) Matsing hpa: Kalang lang poi-up hte garum gahtau ya ai wa gaw marai langai sha rai ai. Raitim, poi-up hte garum kahtau ya ai wa ngu nna lak san lit shatsam nna galaw yang gaw grau nna tang du nna kaja ai. 18 Karuna Center for Peacebuilding

25 3. Ka matsing: Ka matsing wa a lit madung gaw lamang ngut yang shang lawm ai ni hpe garan ya na matu tsun jahta mat wa ai lam ni kaw nna ahkyak lam madung hpe ka matsing ra ai. Kadai gaw hpa baw tsun ai lam hpe hkrak tup n hkan ka ra ai. Tsun jahta mat wa ai lam madung, galaw sa mat wa na masing hte, hpa baw galaw sa wa na lam ni hpe ka matsing ra ai. Tsun shaga mat wa ai lam ni yawng gaw, dawdan ai hte galaw sa mat wa na lam ni kaw n lawm na re. Shada da tsun jahta nna sharin la ai lam gaw mai kaja nga ai. 4. Shang lawm ai wa: Shang lawm ai ni gaw tsun jahta na ga baw hte seng ai lam ni hpe machye machyang, mahkrum madup hte myit ningmu ni hpe garan gachyan na matu shang lawm ai. Shang lawm ai ni gaw npawt madung ritkawp tara ni hpe hkan nang hkan sa ai hte masha wa tsun ai ga hpe hkungga ai hte madat na ra ai. Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 19

26 GARUM kahtau YA AI WA KAW NGA RA AI KUNG KYANG LAM NI Ndai lam ni gaw garum kahtau ya ai wa kaw ra ai kung kyang lam ni re: Wahkrang nga masa Masa yawng hpe chye na ai hte ningmu shagu hpe yawng na la lu hkra galaw ya ra ai. Makam hpe gaw gap ai Tinang gaw tsun jahta taw nga ai wuhpung kaw lawm ai raitim, dai wuhpung hpe shinggan masha hku nna garum ya ai raitim, tinang gaw garum ya taw ai tsun jahta lamang hpe hparan lu na atsam nga ai hpe shang lawm ai ni chye na matu ahkyak ai. Garum kahtau ai Gamung shaprut garum kahtau ya ai wa a amu bungli gaw, shang lawm ai ni a sawk tam mu la ai lam hpe garum ya ai hte maren, shada da chye na hkat ai hte shanhte a manghkang hpe hparan lu na mahtai tam ya na matu re. Raitim nang gaw shanhte a manghkang na matu mahtai tam ya ai hte nang a ningmu ni hpe garan ya na matu n re. Ga san lajang lam Gamung shaprut garum gahtau ya ai wa kaw ga san ni hpe shajin da ai hte, ga san ni hpe ahkyak ai aten hta chye san nna tsun shaga taw nga ai lam hpe grau hkrak ai de woi mat wa na matu ahkyak ai. Tsun shaga lam hta hkrak ai Shada da hku hkau ai lam hpe gaw gap ai gaw kaja nga ai. Grau nna, masha ni hpe hkalum la nna shim lum lam lu jaw yang kaja ai madat ai wa nang byin wa na ra ai. Masha shagu kaw gaw ndai kung kyang ai lam ni n nga ai. Nkau ni gaw gam kaja ai hte shangai wa ai kaw nna gamung shaprut hpe ganing hku garum kahtau ya ra na re hpe chye ai. Grau nna ahkyak ai gaw tinang a krawwang atsam kaja taw nga ai hta sha n-ga, ra taw nga ai atsam ni hpe grau kaja hkra galaw na matu hpa baw lam ni hpe sharin la ra na gaw ahkyak ai. 20 Karuna Center for Peacebuilding

27 Myit yu na lam: Krawwang atsam dinglik ai lam Laika man 50 hte 51 hpe yu u. Gamung shaprut hpe garum ya na matu tinang hkum tinang dinglik ai. Dinglik laika hpe ka u, ngut yang mahtai hpe tinang hkrai tinang amat jaw la u. Tinang lu la ai mahtai amat hpe bai dinglik yu u. Tinang hkrak ai lam hpe grau hkrak hkra ganing hku galaw na hte, ra rawng taw ai lam ni hta ganing hku shakut shaja na ngu ai lam mayan hpe lajang u. Wahkrang kaw nga ai masa a ahkyak lam Anhte yawng hkra kaw ningmu ni nga ai. Ndai gaw shingra maka nan rai nga ai. Raitim, tinang a ningmu hpe gara shara hte, gara aten kaw garan gachyan na matu chye ai gaw anhte a pandung de awng dang shangun ai lam re. Wuhpung gamung shaprut a yaw shada lam gaw masha ni hpa Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 21

28 baw myit taw ai hpe chye na matu re ai majaw, garum kahtau ya ai wa kaw nna mung dawdan ai lam n nga ai hte hkap la ai grupyin hpe gaw gap ya na matu ahkyak ai. Wahkrang kaw nga ai masa hpe jum tek da ai hte maren garum kahtau ya ai wa gaw tinang a ningmu hpe tsun shapraw ai lam n nga ai sha, masha ni tsun shapraw wa na shara hpe lajang ya ra ai. Lahkawng maga kaw nna kam ai lam ngang kang na hte, masha ni kaw nna mung tengman ai lam tsun shaga na matu, garum kahtau ya ai wa kaw nna kadai maga n tsap ai sha, tsun shaga ai lam yawng gaw, tengman ai ga re ai hpe kam na matu ahkyak nga ai. Wahkrang kaw nga ai masa gaw ngang kang ai shim lum ai shara hpe gaw gap na matu garum shingtau ya nna, shang lawm ai ni yawng hpe myit kraw kata kaw nna tengman ai lam ni hpe tsun na matu n-gun jaw ai. MYIT YU NA LAM : Wahkrang kaw nga ai masa hpe tek jum tawn ai Wahkrang kaw nga ai masa hpe tek jum tawn ai mabyin masa hta nga taw ai tsun jahta taw ai lamang hta tinang a ngang kang ai ningmu hpe bawngban lawm na gaw yak la nga ai. Lawu e jaw da ai myit ningmu ni hpe hti yu nna, tinang a ginhtang galaw ai lam ni hpe bai myit yu u. Tinang a ningmu hpe grai nan tsun shapraw mayu wa yang, tinang hkum hpe ndai lam san u, Ngai chye da ram ai lam ni yawng hpe ngai chye na da sai kun? Tinang a ningmu hpe rai n hpaw tsun shi yang, chye mayu ai myit hpe shawng rawt kaba wa hkra lu galaw ai kun? Lama nna gamung shaprut kaw yawng a n-sen hpe na lu hkra galaw ai rai yang, nang, garum kahtau ya ai wa hku nna, tinang a ningmu hpe tsun dan ai shaloi, myit n hkrum ai ni nga wa yang, ganing hku byin na ngu shadu ai kun? Ndai hku nna, nang gaw shanhte hte ningmu n bung ai hpe chye yang, shanhte hku nna shanhte a ningmu ni hpe asan sha tsun dan na matu naw gwi na ngu shadu ai kun? 22 Karuna Center for Peacebuilding

29 Wahkrang kaw nga ai masa hpe tek jum tawn ai garum kahtau ya ai wa hte, yawng hkra myit simsa ai hte tsun shaga lu na shara hpe lajang ya ai wa hte, ganing hku matut mahkai ai lam nga ai kun? Gamung shaprut hpe garum kahtau ya ai wa a lit Gamung shaprut hpe garum kahtau ya ai wa a lit gaw, branglang tsun jahta ai byin yan madang shagu hta lajang ai hte, makawp maga ai hte shim lum ai shara gram lajang ya ra ai. Ndai lam ni hpe galaw na matu ndai kung kyang lam ni ra kadawn ai: group hparan lajang lam simsa ai hte myit maju jung ai bawngban tsun shaga taw ai lam ni, kaja ai hte galaw mat wa na matu masha ni a hkam sha lam hpe maram yu ai wa rai ra nna, ganing hku mahtai htang dat yang grau hkrak na hpe chye ra ai. masha ni shanhte hkrai shanhte tsun shapraw lu ai shara lajang ya na matu, myit n hkrum ai lam ni hte ngang kang ai ningmu ni hte nga pyaw hkra galaw ra ai. gaya nna n-gwi ai masha ni hpe shanhte a lam tsun shapraw lu na matu kam ai myit hpe gaw gap ya ra ai. tsun jahta taw ai lam hta ka-up nna shaga taw ai ni hte, kam ai myit hpe matut mahkai galaw da nna, nau n shaga ai ni hpe shara jaw ai lam hpe galaw ra ai. Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 23

30 Chye chyang kung kyang ai garum kahtau ya ai wa gaw lawu na lam ni hpe hkrak ai hku galaw sa lu na re: 1. Gamung shaprut a yaw shada lam hpe mu mada lu hkra tsun dan u Chye na yak ai ga baw ni hpe dan leng nna hkungga ai lam ni hpe madat nna tsun shaga u. Kaga masha ni a ningmu kaw nna mung manghkang hpe mu mada lu ai atsam hpe sharawt ya u. Kaga masha ni hpe myit gang ai, galai shai shangun na matu n re ai sha, tinang a mahkrum madup ni hpe tengman ai hku garan gachyan na matu shaman u. 2. Npawt madung ritkawp tara ni hpe ka jahkrat u Npawt madung ritkawp tara ni hpe group ni kaw nna ka lajang na hte hkan nang hkan sa na matu garum u. Tinang a arawn alai hte npawt madung ritkawp tara ni hpe hkan nang ai lam kasi madun u. 3. Masan sa ai group arawn alai hte matut mahkai lam Yawng a ningmu hpe hkungga ai. Tsun shaga ai lam hte raitim, shamu shamawt ai lam hte raitim karum u. Matsan dum chye ai myit hte atsawm sha madat ga. Shang lawm ai wa a mying hpe san la nna, mying hpe shaga ya u. Gaya ai malawm ni hpe tsun shaga na matu n-gun jaw u. Ningtau garum kahtau ya ai wa hte bungli atsawm galaw u. (ra ai aten hta hkan nna) 24 Karuna Center for Peacebuilding

31 4. Amu lam yan hpe hpareng u Aten hpe hpareng u, jaw da ai aten hta hkan nna langai hkrai tsun shaga ai aten hpe hpareng u. Ga baw hta shang lawm ai masha ni hpe myit maju jung shangun u. Aten hpring shang lawm ai lam hpe n-gun jaw u. Group ni a galaw ai lam mayan hpe yu lawm ai hte, hpa baw ra ai re hpe mung yu lawm u. Myit hkam sha lam masa hpe maram yu u; shim lum yang atsam hpe chyam yu u, grai sawng wa yang makawp maga ya u. Group kata kaw e madang nem tsaw nga n-nga sin yu u; langai hkrai shing n rai group langai kaw nna shang ka-up wa ai lam n byin wa hkra koi gam u. MYIT YU NA LAM: Yawng shang lawm ai gamung shaprut hpe chye na hkawn hkrang ai lam Masha marai (3) shing n rai manang law law shaga da u (masha law magang, shaman ai lam gaw grau kaja magang re), ngut jang, bawngban na matu ga baw hpe lata u. Hpa baw hpe raitim mai bawngban ai. Nang ra dik ai lusha gaw hpa baw rai? Hkring sa la ai nhtoi ni hta gara shara de sa mayu ai rai? Yawng hkra tsun shaga lu na ahkaw ahkang lu la hkra tsun jahta ai lam hpe woi-awn nna shaman u. Masha wa tsun mat ai lam hpe kadun dawk matsing da u, ndai hku galaw ai majaw lamang lam yan hpe nang hkang lu na matu garum ya na ra ai. Dai ngut ai hpang, kaga masha hpang de gayin nna ga san san u. Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 25

32 Wahkrang nga ai masa lam hpe shaman u. Lama na marai langai ngai gaw nang na ningmu hpe san wa yang, nang gaw ndai tsun jahta ai lam hpe garum kahtau ya ai wa sha re ai lam tsun nna, shanhte hpa baw myit ai lam hpe bai san dat u. Ndai gaw shaman ai lam she re. Dai majaw pyaw pyaw galaw u! Gamung shaprut na matu ga san shapraw ai lam Gamung shaprut na byin yan madang ka-ang madung daram kaw gaw ga san ni hte hpang wa ai. Ga san a hkrang masa hte, dai ga san kaw nna, ganing hku bai hkrang shapraw ai lam gaw, gamung shaprut a hpang na daw maga hpe hkrang galai kau ya lu ai. Ga dang rang hkat ai kaw, ga san ngu ai gaw, tinang gara madang kaw tsap ai hte n bung ai lam ni hpe adan aleng mu shangun ai. Gamung shaprut na matu galaw da ai ga san ni gaw, n bung ai lam ni hpe ahkang jaw ai hte maren, shang lawm ai ni shanhte nan rai n chye shi ai bung ai lam ni hpe mu hkra garum ya ai. Kaja ai gamung shaprut ga san ni gaw: Mahtai masat tawn da ai lam n nga ai ga san rai nna, re ai, n re ai, myit hkrum ai, n hkrum ai, ngu nna mahtai ni hte n lu htai ai. Shang lawm ai wa a ningmu hte tsap taw ai shara ni hta nna grau sung ai de woi wa ai. Shang lawm ai ni a mahkrum madup hpe manaw tam ai hte, shanhte a myit sawn sumru ai lam hpe, sat lawat ningnan hte shapraw na matu n-gun jaw ai. Lachyum n dan leng ai lam ni byin ai hpe ahkang jaw ai. Ningnan ni hpe saw shaga nna, bawngban da ai lam n nga ai mahtai ni hpe paw pru wa shangun ai. 26 Karuna Center for Peacebuilding

33 Kaja ai ga san ni hpe san ai kung kyang lam gaw, garum kahtau ya ai wa a matu grai nan ahkyak ai sharin na lam re. Atsawm sha lajang da ai ga san ni gaw, kaja ai gamugn shaprut hpe byin pru wa shangun nna, atsawm sha n lajang da ai ga san gaw, myit shuk shak shangun ai hte, ninghkap ai lam ni hpe byin wa shangun ai. Gamung shaprut hpe kaja wa shangun ai ga san ni hpe san ai ladat gaw, shaman shakyang ai hte lu la na kung kyang lam re. Ndai lam gaw garum kahtau ya ai wa hte shang lawm ai ni langai hte langai matut mahkai shangun ai majaw ahkyak ai. Myit lawm ai hte chye mayu ai lam ni hpe madun ai ga san hpe san u. Gara gaw jaw ai shut ai hpe dawdan lam lawm ai hpan ga san ni hpe koi gam u. Nang na ga san ni gaw chye na loi u ga; ra ai rai yang ga san hpe bai kahtap tsun u. Shanhte hku nna tinang a ga san hpe atsawm n lu htai ai zawn rai yang, kaga lam hku nna ga san san ai lam hpe galaw u. Mahtai masat tawn ai lam n nga ai ga san ni hpe san u:ga shadawn; - (Kadai)wa hte nang na mahkrum madup gaw ganing hku rai? Nang (hpa baw) hpe kam sham ai lam hpe tsun dan yang mai na kun? (Hpa baw)gaw na a matu ganing hku lachyum nga ai kun? Na a sak hkrung lam gaw (gara gaw) ganing hku nna byin shangun ai rai? Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 27

34 Sang lang mayu ai (sh) chye mayu ai ga san ni hpe san u: ga shadawn; - Ngai ndai hpe atsawm sha nau n chye na ai majaw nang bai sang lang dan yang mai na kun? Dai a lam hpe grau tsun dan yang mai na kun? Na a mahkrum madup ni hpe law law garan gachyan yang mai na kun? Na a makam/hkam sha lam/hkam la ai lam/myit yu ai lam ni hpe hpa baw gaw byin shangun ai lam hpe garan gachyan yang mai na kun? Group hku nna ga san ni hpe san u: ga shadawn; - a ntsa na a hkam sha lam ni hpe chye shangun rit? hpe na ai shaloi nang ganing hku mu mada ai rai? Aten jaw nna hpe myit sumru u? Group hte seng nhtawm nang hpa baw lam ni hpe mu hkrup ai rai? Tinang hkum tinang san u: Ndai ga san hpe san ai pan dung gaw hpa rai ta? Is there a hidden meaning? Ndai kaw makoi da ai lachyum ni nga ai kun? Nye a ga san hte myit gang na matu galaw taw nga ai kun? Ndai ga san hpe ganing hku chye na la na kun? Ndai ga san hte seng nna nye a n-sam hte n-sen ni gaw ganing hku byin taw ai kun? 28 Karuna Center for Peacebuilding

35 Sadi na lam: Tinang kaw nga da ai tak da ai lam ni Tinang a myi man hkan ai lam ni Shang lawm ai ni tsun ai hpe atsawm n madat la ai sha, ga hpungdim hpe tinang hkrai myit la ai. Makoi taw ai (sh) bung taw ai dawdan lam Woi-awn ai (sh) myit gang ai Teng ai mabyin ni hpe sha mahkrum madup hta grau nna myit maju jung ai. Lai wa sai (sh) byin wa na lam ni kaw sha myit maju jung ai Dang rang hkat ai lam hpe sha kahtap tsun taw ai Nang shadu ai i? ngu ai hte hpang ai ga san MYIT YU NA LAM: Chye mayu ai hte atsawm sha madat ai lam Myen mung kata na shara law malawng kaw chye mayu ai myit hpe madun ai gaw n hkungga ai (sh) zai ai ngu nna masat ai masa ni nga ai. Lawu na jaw da ai ga san ni gaw ndai lam ni hpe ganing hku galaw na ngu ai hte, langai hte langai a lam hpe grau sharin la lu na lam hpe tam ya ai. Gamung shaprut gaw galaw taw nga ai htunghking masa kaw nna pru nna kaga lam ningnan ni hpe sharin la ai amu lam yan rai ai kun? Masha langai mi gaw, shanhte a lam hpe shani shagu na sak hkrung lam hta, tsun dan na ahkaw ahkang nnga yang, shanhte hpa baw hpe myit nna, hpa baw hpe hkam sha taw ai hpe, ngai ganing hku nna chye lu na? Masha wuhpung nkau mi hpe gaw grai chye mayu nna, kaga wuhpung ni hpe gaw ngai hpa majaw n chye ai ta? Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 29

36 Tinang hkam sha ai hpe lawan ladan n shapraw ai sha, masha wa tsun dan ai lam hpe atsawm sha ngai lu madat ai kun? Hpa majaw rai? Marai langai mi gaw, ngai ganing hku hkam sha taw ai hpe kaja wa sha atsawm madat ya nna, ngai mung ndai wa gaw ngai hpe kaja wa nan chye na ya ai ngu hkam sha ga ai i? Ndai zawn re kaja ai hkam sha lam hpe masha ni hpe jaw na matu ngai jin sai kun? SHAMAN NA: Ga san laika pa Lahta na ga san ni hpe laika man 54 kaw mai tam la ai. Dai ga san ni hpe ndai hku mung mai lang ai: Maisau pa langai hkrai hpe nsam n bung ai laika maisau hta print shaw la nna, dai maisau pa hpe card byin hkra galaw u. Bungli hte seng ai zuphpawng, wuhpung zuphpawng (sh) bawngban na lam ni nga wa ai aten, ndai card hpe nang hte a rau tawn da u. Ahkaw ahkang lu shagu ndai ga san ni kaw nna langai, lahkawng dang san u. Grau nna tsun jahta taw ai lam gaw, myit n lawm wa nna, tsun mat ai ni hpe sha bai kahtap tsun taw nga ai aten ni hta. Manang (sh) magam gun manang ni hte ndai ga san ni hpe hti htai galaw nna shaman u. 30 Karuna Center for Peacebuilding

37 Tinang a myit hpe hkang lu na matu nyan atsam hpe gaw gap ai lam Tinang a myit hpe hkang lu na matu nyan atsam hpe gaw gap ai (emotional intelligence) ngu ai lachyum gaw tinang hkum tinang hte masha kaga hpe chye ai machye machyang ngu ai re. Anhte tinang hkum tinang chye ai shaloi, anhte a myit rawt lam ni hpe chye na nna, kaga masha ni a myit rawt lam hpe mung chye na ai shaloi, anhte gaw nyan atsam madang langai mi de du wa ai. Ndai nyan atsam gaw anhte hpe shang lawm ai hte, ningmu kaja ni hpe tsan ai shara kaw nna hkang tawn da ai ngu ai lapran kaw shingdaw yu shangun ai. Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 31

38 Anhte hpa baw hpe chye ai, prat na mahkrum madup hte ra kadawn ai ni hpe jahpring jatsup ai shaloi, galaw ai kyang lailen yawng gaw anhte a shakut shaja lam rai nga ai. Kalang marang anhte ra marin ai lam ni hpe kaja ai hku lu la na matu anhte n sharin la ai, dai re ai shaloi, anhte ra ai rai hpe lu la hkra masha (sh) masa hpe lashoi jum na matu shakut ai. Anhte grau chye, grau kung kyang lam hpe sharin la lu ai hte shiga lamang ni hpe grau chye yang, anhte e ra kadawn taw ai lam ni hpe mai kaja ai hku lu la hkra galaw lu wa na re. Grau nna ngang kang ai hku hkau lam hpe mung gaw gap lu na re. Lawu e jaw da ai gaw Karpman na man masum jut gamung naura (Karpman s Drama Triangle) rai nga ai. Ndai gaw masha ni tinang ra marin ai hpe jahpring jatsup ai shaloi masha ni galaw ai lit lamang hpe madun da ai. Yak hkak ai masa ni hpe ganing hku hparan na ngu ai myit nchyan ni hpe gaw laika man 65 kaw garum kahtau ai hte seng nna byin chye ai mang hkang ni hpe bai htang ya ai lam ngu nna mu lu na re. 32 Karuna Center for Peacebuilding

39 Karpman na man masum jut gamung naura Dang sha ai wa (Dang sha ai wa ) - Manghkang shagu a matu kaga masha ni hpe mara tam ai - Ding lun ai - Masha hpe ka-up da ai - Kaga ni hpe yu kaji ai - Masin pawt ai, maroi nni ai - Ritkawp tara ni hpe madung taw ai - Masha ni ahkaw ahkang n lu ai shaloi, shi gaw ahkaw ahkang yawng hpe lu - la ai Hkye la ai wa ((sh) share shagan wa) - Masha hpe garum ai kaw nna yawng a hkungga ai hpe hkam la ai - Tinang a matu n yu ai sha, masha wa hpe myit tau ya ai - Manghkang ni hpe hparan na matu myit lawm ai - Masha ni kaw nna aput apai nga ai rai yang hkrat sum ai lam re ai, ngu nna hkam la ai Byin taw nga ai masa ni gaw man masum jut kaw nga ai lit lamang ni hpe daw dan ya ai rai nna, lit manang ni hpe mung grai n kaja ai hku nnga galai shai kau lu ai. Tinang ra marin ai hpe jahpirng jatsup na matu langai hkrai gaw lit lamang hpe ra ai hta hkan nna mai galai ai. Tsin-yam hkrum masha ((sh) Garum n lu ai wa) - Myit mada lam n nga ai, pat shingdang hkrum ai, gaya ai, mara lu dum ai hte galaw na matu atsam n nga ai ngu nna hkam sha ai. - Masha ni hpe shanhte a manghkang hpe hparan ya na matu myit kam hpa ai. - Dawdan lam galaw na, manghkang hparan na hte chye chyang ai ni kaw nna garum hpyi na lam ni hpe n kam galaw ai. - Kaga masha a ntsa kaw sha shamyet taw nga ai. Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 33

40 Dang sha ai wa Manghkang shagu a matu kaga masha ni hpe mara tam ai Ding lun ai Masha hpe ka-up da ai Kaga ni hpe yu kaji ai Masin pawt ai, maroi nni ai Ritkawp tara ni hpe madung taw ai Masha ni ahkaw ahkang n lu ai shaloi, shi gaw ahkaw ahkang yawng hpe lu la ai Hkye la ai wa ((sh) share shagan wa) Masha hpe garum ai kaw nna yawng a hkungga ai hpe hkam la ai Tinang a matu n yu ai sha, masha wa hpe myit tau ya ai Manghkang ni hpe hparan na matu myit lawm ai Masha ni kaw nna aput apai nga ai rai yang hkrat sum ai lam re ai, ngu nna hkam la ai Tsin-yam hkrum masha ((sh) Garum n lu ai wa) Myit mada lam n nga ai, pat shingdang hkrum ai, gaya ai, mara lu dum ai hte galaw na matu atsam n nga ai ngu nna hkam sha ai. Masha ni hpe shanhte a manghkang hpe hparan ya na matu myit kam hpa ai. Dawdan lam galaw na, manghkang hparan na hte chye chyang ai ni kaw nna garum hpyi na lam ni hpe n kam galaw ai. Kaga masha a ntsa kaw sha shamyet taw nga ai. Stephen Karpman kaw nna, Karpman na man masum jut gamung naura 34 Karuna Center for Peacebuilding

41 MYIT YU NA LAM: Man mazum jut gamung naura kaw ngai gaw gara shara kaw i? Man masum jut gamung naura hpe aten la nna yu u, ngut yang tinang hkum tinang san u: Gara aten hta ngai gaw hkye la ai wa rai? Gara aten hta ngai gaw tsin-yam hkrum masha rai? Gara aten hta ngai gaw dang sha ai wa rai? Kaga hpa baw lam ni hpe ngai naw lata na ahkang nga ai rai? Gara lit lamang hpe ngai galaw nna, dai hku galaw ai a majaw byin ai masat hpe galai shai kau lu na i? Kraw wang n chye ai myiman lata lam hte maga mi san re ai ningmu Anhte ni yawng kaw anhte nan pyi n chye ai myiman lata lam hte ningmu ni nga ai. Anhte a kanu kawa, sara/saranum, manang, wuhpung, shiga ni kaw nna anhte gaw shiga lamang ni hpe la nna ningmu ni hpe anhte pyi n chye dat ai sha galaw shapraw taw nga ai. Ndai lam ni gaw anhte a kraw wang chye ai lam byin wa nna, anhte a shamu shamawt ai lam ni kaw shi hkrai shi byin shangun taw nga ai. Ndai lam ni hpe gaw tinang hkum tinang bai myit sawn sumru yu nna, anhte hkum anhte sha n-ga masha kaga ni hte mung ganing hku nna matut mahkai taw nga ai masa ni hpe chye na wa ai. Ndai kraw wang chya ai gaw maga mi san re ai ningmu (partisan perception) hpe byin shangun ai. Ndai gaw grai laklai ai myit masin hpaji rai nna, anhte a ningmu ni hpe myiman lata ai hte tengman ai lam ngu ai hpe mu mada shangun ai. Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 35

42 Anhte hkum anhte hpe atsawm sha sharin la nna chye na ai lam gaw gamung shaprut kaw grai nan ahkyak ai lam rai nga ai. Ndai hku chye yang she anhte a mahkrum madup a lachyum hpe chye shangun ai hte, anhte a hkam sha lam sha n-ga masha ni a hkam sha lam hte mung matut mahkai ya lu ai. Hpa baw lam ni gaw maga ni san re ai ningmu hpe byin shangun ai lam hpe chye na hkawn hkrang da sai majaw lawu kaw jaw da ai lam ni mu wa shangun ai: matsing tawn ai ngu ai gaw, gaw shachyaw da ai rai nna ahkyak ai lam ni hpe jaw ai; anhte a ningmu hpe ngang kang shangun ai lam ni hpe ra sharawng nna, kaga lam ni hpe hpa zawn n-nawn ai; ningmu jahpaw ai hte myit sawn sumru ai lam n nga yang myiman lata ai lam gaw grau ngang kang kaba wa ai. Maga mi san re ai ningmu hpe byin shangun ai lam: Anhte gaw n bung ai mahkrup madup hpe sharin la ai Anhte gaw n bung ai lam ni hpe myit lawm ai Anhte tak da ai lam ni hpe ngang kang shangun na matu sakse ni hpe hta shingyin ai Anhte n ra sharawng ai lam ni hpe gaw shingdu kayin kau ai, n hkap la ai Anhte ni hkap la lu ai shiga ni hpe garan la ai Anhte hpa baw galaw mayu ai hpe sha matsing da ai Anhte matsing ai lam hpe sha dum chye ai Anhte a bawnu gaw anhte matsing da mayu ai lam ni hpe sha matsing hkra lajang ai Anhte a matsing da ai lam ni gaw ningmu ningnan hpe shapraw ya ai. 36 Karuna Center for Peacebuilding

43 MYIT YU NA LAM: Kraw wang n chye ai myiman lata lam ni gaw hpa rai ta? Nang teng ai ngu shadu da ai lam ni hpe nang ganing hku kam wa ai rai. Nye na kanu kawa ni hku nna hpa gaw shut ai, jaw ai lam hpe ganing hku sharin ya ai rai? Nye a makam masham kaw nna mungkan gag aw ganing hku re ai lam hpe ganing hku sharin ya ai rai? Nye a manang kaw nna masha kaga ni a lam hpe ngai ganing hku sharin la ai rai? Ngai na zawn re ai masha ni hpe shiga kaw ganing hku nna madun dan ai rai? Ngai hte n bung ai masha ni hpe ganing hku ngu madun dan ai rai? Ya ngai hpa baw hpe kam sham na matu lata la ai rai? Ya ngai hpa baw hpe kam sham na matu lata la rai rai? Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 37

44 Makam masham hkum lawm ai gamung shaprut hte kanawn mazum lam hpe gaw gap ai lam na yak hkak ai lam Myen mungdan hta e nga ai makam masham hkum gamung shaprut hte kanawn mazum lam gaw gap ai lam ni hta ta tut jai lang taw nga ai lam ni hpe jep yu ai shaloi, makam masham hkum ni a lapran hta simsa lam hpe gaw gap lu na matu ndai yak hkak lam (3) hpe lai di ra na re, ngu mu mada ai. Yak hkak lam (1): Makam masham hkum lawm ai kanawn mazum lam hta shang lawm ai ni kaga san da ai Hindus Yak hkak lam (2): Makam masham hkum kata hta ginhka da ai lam ni Christians Buddhists Muslims Yak hkak lam (3): Ading tawk matut mahkai ai lam nnga ai 38 Karuna Center for Peacebuilding

45 Yak hkak lam 1: Makam masham hkum lawm ai kanawn mazum lam hta shang lawm ai ni hpe shanhte a makam wuhpung ni kaw nna kaga san da ai lam Makam masham shagu kaw nna masha ni hte kanawn mazum nna bungli rau galaw ai ni gaw, shanhte a makam wuhpung kaw nna san da ai lam, nyet kau ai lam ni hpe hkrum ma ai. Ndai hku laksan ginhka taw ai lam byin ai gaw, makam masham hpung n bung ai nawku hpung a hpung ning-baw kaw nna mahkam hpung hkum ai kanawn mazum lam hpe shang lawm taw ai ni hpe hpung a gaw da ai tara ni hte ahkyak ai lam n nga ai ngu mu mada ai majaw re. Dai re ai majaw, makam hpung yawng shang lawm ai hte wuhpung ni a rawt jat lam hpe galaw na matu gaw makam masham hkum ganawn mazum lam hpe woi-awn ai ni a matu grai nan yak hkak nga ai. Yak hkak lam 1 hta myit sawn sumru yu na matu ga san ni: Mahkam masham hkum ganawn mazum lam hpe n-gun jaw ai wa hpe shawa a kam hpa lam hte, kaja wa na lam hpe grau hkrak hkra ganing hku galaw sa na rai? Kam hpa lam hte kaja ai lam hpe galaw na matu shanhte gaw hpa baw atsam ni hpe ra a ta? Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 39

46 Yak hkak lam 2: Makam masham hkum kata hta ginhka da ai lam ni Makam masham hpung ganawn mazum lam kaw shang lawm ai ni gaw shanhte a kanu nawku hpung ni hte bungli arau jawm galaw na matu yak ai, hpa majaw nga yang wuhpung gaw shanhte hpe mungding htung hkan mayu ai ni (sh) baw ja ai ni ngu nna masat da ai majaw re. Shanhte hkum shanhte mungding htung hkan mayu ai ni ngu nna hkam la da ai ni gaw makam masham hkum lawm ai kanawn mazum lawm ai lamang ni hta n kam shang lawm ma ai. Ndai hku nna ganawn mazum lam galaw ai hpe shanhte hku nna n ra ai ngu hkam la da ai sha n-ga, tinang a makam hte n-htan shai ai lam re ai ngu nna sawn ma ai. Shanhte a makam htung hpe makawp maga na matu makam hpung n bung ai ni hte shingjawng manang ni hpe n hkap la ma ai. Ndai zawn re kam sham ai hpung langai kaw sha ningmu n bung hkat ai hpan (2) nga taw ai gaw makam masham hpung ni a lapran manghkang hpe byin wa shangun ai. 40 Karuna Center for Peacebuilding

47 Yak hkak lam 2 hta myit sawn sumru yu na matu ga san ni: Makam masham hkum kanawn mazum lam kaw shang lawm ai ni gaw tinang a makam hpung kata e nga ai mungding htung hkan mayu ai ni hte tatut bungli galaw ai ni a lapran hku hkau lam hpe ganing hku gaw gap na rai? Tinang a makam hpung kata na mungding htung hkan mayu ai ni hte makam hkum kanawn mazum lam hpe myit lawm ai ni a lapran, chye na lam hte hku hkau lam hpe gaw gap na matu makam masham hkum kanawn mazum hta shang lawm ai ni hku nna hpa baw atsam ni ra ai rai ta? Wuhpung ni hku nna makam masham hkum kanawn mazum ai lam hpe myit hkrum ai raitim, myit n hkrum ai raitim, shada da matut mahkai ai lam gaw wuhpung kata a ngwipyaw hku hkau lam hte simsa lam a matu ra kadawn ai hpe myit dum u. Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 41

48 Yak hkak lam 3: Ninghkap hpung na ahkang aya lu ai ningbaw ni a ading tawk matut mahkai ai lam n nga ai Makam hpung langai mi a hpung woi ni hte hpung masha ni gaw tinang hte n bung ai makam hpung hpe ninghkap na matu hkalem ai amu hpe galaw na matu lata ma ai. Tengman lam n nga ai (sh) gasat ai lam ni hta grai sawng ai masa byin wa yang n-gun lang nna hpareng hkat ai lam ni mung lawm wa ai. Makam kasham hkum kanawn mazum lam hta mu lu ai, mayak mahkak manghkang ni kaw nna, langai gaw kanawn mazum lam kaw shang lawm ai ni gaw n-gun lang nna shagyeng ai ladat hpe jai lang taw nga ai kanu nawku hpung kata e nga ai hpung woi ni hte malawm ni a ntsa shingkang n rawng ai lam re ai. Ndai zawn re shagyeng hkat ai lam ni hpe makam masham hkum kanawn mazum lawm kaw shang lawm ai ni gaw ahkying aten, n-gun hte atsam marai jaw let hkum shingdang na matu galaw ai lam ni nga timung, ndai manghkang ni hpe kalang lata shazim lu ai kanu nawku hpung na ahkang aya lu ai hpung woi ni hpe zinlum lu ai ladat hpe gaw n mu tam shi ai. Grau nna gaw, kam sham hpung shagu na mungding htung hkan mayu ai ni gaw, galoi mung shawa masha myit gang ai lam grau lu la ai lam hte, ninghtan shai ai hpung kaw nna mungding htung hkan mayu ai ni hpe grau nna ahkyak la ai lam ni hpe galaw lu ai ni 42 Karuna Center for Peacebuilding

49 rai nga ai. Lam mi hku nna tsun ga nga yang makam hpung hkum lawm ai laja lana re byin shangun ai lam ni hpe makam hpung hkum lawm ai kanawn mazum hpung ni kaw nna gaw hkum shingdang ai lam ni galaw tim ndai zawn re laja lana lam ni byin taw ai gaw makam hpung shagu na hpung woi ningbaw ni a makam hpung ni hpe hka bra shangun ai lam ni hpe tsun jahta na matu ningdang ai majaw re. Yak hkak lam 3 hta myit sawn sumru yu na matu ga san ni: Makam masham hkum lawm ai kanawn mazum lam hpe ninghkap ai ningbaw ni gaw hku hkau lam hpe n kam galaw ai rai yang, ndai ningbaw ni a galaw sa ai masa lam a majaw, hkra machyi mat na wuhpung ni hpe, laja lana n byin hkra hte hkangzing ai lam ni galaw na matu hpa baw lam ni hpe galaw lajang ra ai kun? Ndai galaw lajang ai lam ni hpe kadai kaw nna woi-awn galaw mai ai kun? Kadai wa gaw makam hpung shagu na ningbaw ni hte lu hkrum shaga nna ndai galaw lajang da ai ni hpe akyu jashawn na matu galaw mai ai kun? Makam masham hkum lawm kanawn mazum lam kaw shang lawm ai ni mung ndai galaw lajang ai lam ni hpe madi shadawn na matu gara shara kaw nna shang lawm lu na rai? Ndai galaw lajang ai lam ni hpe masan sa hkra shang lawm ai ni gaw hpa baw kung kyang lam ni hpe chye ra ai kun? Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 43

50 GAMUNG SHAPRUT NA BYIN YAN MADANG N bung ai gamung shaprut kasi kamang ni law law nga ai hte ningmu n bung ai gamung shaprut na byin yan madang ni mung nga ai. Ndai lam ni kaw nna anhte sharin la lu ai gaw gamung shaprut ngu ai gaw sadi nna hkawm hpang ai hte myit chye ai jahtum ra ai hkrun lam hte bung ai. 1. Byin yan madang ninghpaw Pandung: Build trust and safety Shim lum lam hte kam ai lam hpe gaw gap ai Ritkawp tara ni hpe ka lajang ai Myit hkrum ai lam hpe tam ai Myit mada lam ni hpe tsun shapraw ai Matut mahkai tsun shaga lam ni hpe shaman ai Hpa baw gaw gamung shaprut re ai hte n re ai hpe sagawn shapraw ai 44 Karuna Center for Peacebuilding

51 Yak hkak lam ni: Kam ai lam n nga yang Nam nak n rawng ai Dang rang hkat ai, ndang kalang re ai hte manghkang hparan ai de bai du wa ai. 2. Gamung shaprut a ahkyak madung Pandung: Manghkang hte seng nna tinang hkum tinang hte manang ni hpe chye na ai lam ningnan de du ai Tinang a mahkrum madup hte tsun shaga lam hpe shapraw na matu n-gun jaw ai Tinang hte htaphtuk ai tinang a lam ni hpe tsun dan na matu ahkang jaw ai N bung ai ningmu ningnan ni hpe chye na lu na matu madat chye ai akyang hpe shaman shakyang ya ai Tinang a myit sawn sumru lam hpe galaw lu na matu ahkaw ahkang jaw ai Yak hkak lam ni: N hpring tsup ai chye na lam ni gaw ndai lam ni hpe byin shangun ai. Langai hkrai (sh) masha law ai ni a ningmu ka-up ai lam/ masha n law ai ni a ningmu gaw zim sha rai mat ai lam. Group kata na hkang da ai lam ni hpe hkan nang na matu shagyeng hkrum ai/ n bung ai ni a lapran nga n pyaw ai. Yak hkak ai manghkang hte hkam sha lam ni hpe koi yen na matu dang rang hkat ai lam hte manghkang hparan ai lam ni hpe ahkyak la ai maga de yawng mat ai. Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 45

52 3. Byin yan madang hpungdim Pandung: Sharin hkam la ai mahkrum madup ni hpe gumhpawn la ai; galaw sa wa na lam ni hpe lajang ai Bawnu, myit masin hte lata ni hpe gamung shaprut a mahkrum madup hpe sharin la ai shaloi jai lang ai Myit sawn yu lam ningnan ni hpe shapraw ai, akyu hkam sha lam ni hpe chye na ai Sharin hkam la da ai ni hpe ganing hku galaw sa wa na masing hpe jahkrat ai Gamung shaprut lam yan hpe bai sawn yu ai Tinang a wuhpung kata de bai shang lawm na matu shajin ai Yak hkak lam ni: N hkum tsup ai gumhpawn lam ni gaw ndai lam ni hpe byin shangun ai. Group a dawdan lam hpe hkan na matu shagyeng hkrum ai. Ta tut n mai byin ai (sh) n kung kyang shi ai lamang ni hpe galaw sa wa ai. Ningmu ni grai law ai/ gara hpe madung tawn da ra na re n chye ai. 46 Karuna Center for Peacebuilding

53 Wuhpung gamung shaprut hpe galaw na matu shajin ai lam Gamung shaprut galaw na matu lamang ni atsawm hkrak shajin ai lam gaw grai nan ahkyak ai. Tsun jahta lam hta galaw sa wa na lam ni hpe langai hpang langai myit nna shajin ai gaw ahkyak ai zawn, hkye lajang da ai hte jin jin rai nga ai lam ni gaw garum kahtau ya ai wa hpe garum ya ai. Atsawm sha hkyen lajang da ai lam gaw hku hkau ai lam hpe mung gaw gap ya ai. Hpa majaw nga yang, ndai lamang gaw ningnan re ai lam, shang lawm ai ni hpe tsun ya ai, ningnan re ai matut mahkai lam ahkaw ahkang hpe mung jaw ya ai hta sha n-ga, shanhte a n-sen hpe madat ya ai hte ningmu ni hpe hkungga jaw ai shara hpe jaw ya lu ai, ngu kam ai majaw re. Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 47

54 Wuhpung tsun jahta lam hpe galaw na matu hpan amyu myu hku nna shajin ra ai lam grai law ai. Shawng ningnan hku nna galaw ra na lam gaw, hpa majaw ndai gamung shaprawt hpe ra ai rai? ngu ai ga san hpe htai ra na re. Hpa majaw wuhpung gamung shaprut hpe galaw ra ai lam ngu ai daw (laika man 16) de bai sa hti yu nna, tinang a mabyin masa hta hkan ai lam ni hpe asan sha mu lu hkra galaw u. Pandung hpe ka jahkrat u. Ndai hku galaw ai majaw, galaw sa mat wa na lam shagu hta, dawdan ra ai lam nga wa ai shaloi, tinang hkrai tinang pandung a yaw shada lam hpe bai myit dum lu na matu re. Tinang gaw hpa majaw wuhpung gamung shaprut hpe galaw mayu ai lam ni hpe chye sai nga yang, ndai lawu hta jaw da ai hkyen lajang lam ni hpe hkan nang u: 1. Sumtsan de na matu hkyen ai: shang lawm na matu masha ni hpe lata ai hte, saw shaga ai lam ni hpe hkyen lajang sa wa na. 1. Shim lum shara: galaw sa wa na shara hte ginra hpe lata sa wa na. 1. Gamung shaprut hpe lajang ai: Tinang lang mayu ai gamung shaprat hpan hpe lata nna, ra ai arung arai ni hpe shachyip na. 2. Ngut yang galaw sa wa na lam mayan: gamung shaprut galaw ngut ai hpang galaw sa wa na lam ni hpe aten jaw u. SUMTSAN DE NA MATU HKYEN AI Kadai hpe saw shaga na? Ganing hku saw shaga na? SHIM LUM SHARA Gamung shaprut hpe gara shara kaw galaw na? Shang lawm ai ni myit lum na hte hkap tau la ai lam hkam sha na matu hpa baw ni hpe galaw na? Gamung shaprut galaw ai shaloi ahkrau shaga ai lam ni n nga hkra ganing hku galaw na rai? 48 Karuna Center for Peacebuilding

55 GAMUNG SHAPRUT HPE LAJANG AI Hpa baw ga baw hpe tsun jahta mayu ai rai? Ganing re ai gamung shaprut hpan hpe lang mayu ai rai? Masha kade shang lawm na ngu maram da ai rai? Tinang san mayu ai ga san (3) hpe ka rit: RA AI ARUNG ARAI Hpa baw arung arai ni ra ai rai? RA AI ATSAM Gamung shaprut hpe garum kahtau ya ai wa gaw kadai galaw na? Kadai gaw ka matsing galaw na? Ngut ai hpang ka matsing ni hpe shabra na matu kadai lit la na? NGUT YANG GALAW SA WA NA LAM MAYAN Kaga lam ni galaw na naw ra ai kun? Kaga gamung shaprut ra ai kun? (Sh) Kaga lam mayan? Gamung shaprut galaw ngut ai hpang na dawdan lam ni hpe ka matsing da u, ngut yang shang lawm ai ni hpang de garan kachyan ya u. Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 49

56 WUHPUNG GAMUNG SHAPRUT GALAW NA RUDI RUHPANG Ndai daw kaw gaw garum kahtau ya ai wa kaw nna wuhpung gamung shaprut hpe galaw lu na matu ra ai lam ni lawm ai. Ndai daw kaw mu lu na ni gaw: Gamung shaprut hpe garum ya na matu tinang hkum tinang dinglik ai Ga san laika pa Gamung shaprut galaw ai shaloi byin chye ai manghkang ni hpe bai htai ai lam Gamung shaprut hpe garum ya na matu tinang hkum tinang dinglik ai Lawu na jaw da ai lam hpe teng man ai hku htai u. Nang hku nna jaw ai, teng man ai hku ka yang she, na hkum nang gara shara kaw shakut ra ai, gara shara kaw gaw lu galaw ai lam ni hpe mu lu na re. 50 Karuna Center for Peacebuilding

57 1 = galoi mung 2 kalang lang 3 kalang marang 4 n galaw ai 1. Ngai gaw ningmu maga mi de chyu sha myit hkrum ai majaw, kaga n bung ai ningmu ni hpe hkap la na matu yak ai Masha ni ngai hpe kam na matu grai loi ai. Ngai hku nna mung shatan nhkan ga ni hpe n tsun ai Ngai gaw masha ni a manghkang hpe garum ya mayu ai hte, nye na ningmu ni hpe jaw ai lam galaw chye ai Ngai hku nna ga san ni hpe san na matu loi ai, hpa majaw nga yang, ngai gaw mi kaw nna grai chye mayu ai masha re ai majaw re Ngai gaw kalang marang gaya ai hte, tinang hte nchye ai masha ni hpe ga shaga na matu mayak mahkak ni nga ai Ngai gaw manghkang yawng hpe chye la na matu grai sharawng ai. Masha ni hpa majaw ningmu n bung hkat ai lam hpe ngai grai chye mayu ai Nye a matu masha ni hpe kam nna nye a ningmu hpe garan gachyan lam galaw na matu aten law law ra ai Ngai kaw mahtai hte manghkang hparan na lam ni nga ai rai timung, nye a matu gaw shanhte a manghkang hpe shanhte nan mu mada wa na matu ahkying aten jaw na hpe myit galu ai hte aloi sha lu galaw ai Nye a matu masha ni hpe ga san san na matu grai yak ai. Ga san san yang mung n hkungga ai hku nna hkam sha ai Nye a matu masha ningnan hte shaga na matu n yak ai. Ngai gaw masha ningnan ni hpe jahta shaga nna, ningnan re ai lam ni hpe sharin la na matu myit lawm ai Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 51

58 Tinang hkum tinang dinglik ai lu amat Tinang lu ai amat hpe ka u, ngut yang lawu kaw bai pawng bang u; Ngai gaw galoi mung ningmu maga mi de sha myit COLUMN 1 COLUMN 2 Masha ni ngai hpe aloi sha kam ai. Ngai mung shanhte hkrum nna, kaga ningmu hte myit masa lam ni hpe hkap la matu yak hkak ai. Q1: Q2: a lam hpe shatan ai lam n galaw ai. Ngai gaw masha ni a manghkang hpe hparan mayu ai re nna, galoi mung dai manghkang hpe ganing hku hparan na ngu ai hpaji jaw ai lam hpe galaw ai. Q3: Q4: Nye a matu ga san san ai lam gaw grai loi ai. Ngai gaw grai nan chye mayu ai masha re. Ngai gaw kalang lang gaya chye ai. Ngai n chye ai masha ni hte mung ga shaga na matu yak hkak ai. Q5: Q6: Lam shagu hpe ngai gaw grai chye mayu ai. Hpa majaw masha ni gaw hpan amyu myu hku mu mada ai lam hpe mung ngai grai chye mayu ai. Nye a matu kaga masha hpe kam nna nye na ningmu hpe garan gachyan ai lam galaw na matu aten grai la ra ai. Q7: Q8: Ngai dai manghkang a mahtai (sh) hparan na lam hpe chye ai raitim, masha ni shanhte a manghkang hpe shanhte nan hparan lu hkra aten jaw nna la ai lam gaw nye a matu loi nga ai. Nye a matu masha ni hpe ga san san ai gaw yak la nga ai. Ga san san yang n hkungga ai lam re ai ngu nna mung Q9: Q10: Nye a matu masha kaga ni hte ga shaga na gaw loi la ai. Ga shaga nna ningnan re ai lam ni hpe sharin la lu ai hpe hkam sha ai. Yawng : ngai myit ra sharawng ai. 52 Karuna Center for Peacebuilding

59 COLUMN 1 Tinang lu ai amat hpe chye na ai lam Column 1 gaw gamung shaprut garum gahtau ya ai wa byin wa na matu yak hkak ai lam ni hpe madun da ai. NEM ai amat a lachyum gaw nang hku nna lang shagu = 1 (sh) kalang lang =2 hpe lata ai majaw re. Ndai lam ni gaw gamung shaprut garum gahtau ya ai lam hta grau hkrak hkra galaw na matu shakut ra ai lam ni hpe madun ai, ga shadawn: - Ningmu maga mi de nna sha mu mada ai - Tinang myit da ai lam hte masha ni a manghkang hpe hparan mayu ai; - Gaya ai majaw masha ni hte tsun shaga na matu yak ai - Kaga ni hpe kam ai lam gawgap na matu yak ai - Ga san san na matu myit yak ai COLUMN 2 Column 2 gaw gamung shaprut garum gahtau ya ai wa byin wa na matu kaja ai lam ni hpe madun da ai. NEM ai amat a lachyum gaw nang hku nna lang shagu = 1 (sh) kalang lang =2 hpe lata ai majaw re. Ndai lam ni gaw gamung shaprut garum gahtau ya ai lam hta grau hkrak hkra galaw na matu byin shangun ai lam ni hpe madun ai: - Kaga ni nang hpe kam ai. Nang mung shatan ai lam n galaw ai; - Chye mayu ai majaw ga san ni hpe myit na matu loi ai; - Lam shagu hpe chye mayu ai; - Myit galu ai hte masha ni shanhte a manghkang hpe shanhte nan lu hparan lu hkra garum ya ai; - Tinang hte n chye ai masha ni raitim atsawm sha ga tsun shaga lu ai. Anhte yawng hkra kaw kaja ai hte yak hkak ai lam ni nga ai. Ndai ginhtang hpaji jaw ai lam gaw tinang a garum gahtau ya ai lam kungkyang wa na matu gara shara hta shakut ra ai hpe madun ya ai. Lawu e madun da ai gaw tinang lu ai amat ni hpe mu mada lu hkra madun da ai re. Low Column 1 = Yak hkak ai lam Low Column 2 = Kaja ai lam Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 53

60 Gamung shaprut ga san laika pa Ndai laika pa gaw gamung shaprut a n bung ai daw ni hta ga san san ai lam hpe shaman shakyang na matu garum ya ai. Ngut nna, gara ga san gaw tinang a matu hkrak ai, n hkrak ai hpe chye lu na matu re. Tinang kaw ndai ga san san dat yang ganing re ai mahtai hpe lu la chye ai ngu mahkrum madup hpe lu la yang, ndai ga san ni hpe bai byeng lajang tim mai ai (sh) tinang nan ga san hpe shapraw tim mai ai. Ndai ga san ni gaw masa shagu ngu na daram kaw bungli galaw tim, gara kaw tinang a matu hte tinang a wuhpung na matu hkrak ai lam hpe chye na hkra ta tut chyam dinglik yu ra ai. Tinang hkrai tinang ga san ni hpe galaw na matu mung ga san maisau pa kaman hpe bang da ya ai. Ndai laika maisau pa hpe print shaw u, plastic jaw nna zendau hte matep nna card zawn galaw u. Masat tawn da ai lam nnga ai ga san ni hpe nsam langai mi, sang lang dan ai ga san ni hpe nsam langai mi galaw nna mung mai lang ai. Garum kahtau ai lam hpe shadum ai laika pa Tinang gaw gamung shaprut hpe garum kahtau na matu sharin hkaja taw nga ai rai yang ndai ga san ni gaw na a matu kaja ai. 54 Karuna Center for Peacebuilding

61 SA DI U Tau hkrau tak ai/ shadu ai Myiman lata ai lam Tsun jahta ai wa a ga hpe atsawm sha n chye na ai sha tak ai Makoi da ai (sh) bung ai dawdan ai lam Masha myit gang ai Mahkrum madup hta nna lami lamang hpe sha myit maju jung ai Byin mat wa ai (sh) byin wa na ni hpe sha grai myit maju jung ai Ningdang hkat ai lam ni hpe sha bai tsun shaga taw ai Nang n shadu ai kun hte hpang ai ga san ni hpe san ai Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 55

62 56 Karuna Center for Peacebuilding

63 Masat tawn da ai lam n nga ai ga san ni: Ndai ga san ni gaw gamung shaprut hpe hpang wa na shaloi hte tsun jahta ai lam hpe tsun nga dinglen galaw na shaloi lang na matu kaja ai. MASAT TAWN AI LAM N NGA AI MASAT TAWN AI LAM N NGA AI MASAT TAWN AI LAM N NGA AI (Kadai) wa hte nang na mahkrum madup gaw ganing hku rai? Nang (hpa baw) hpe kam sham ai lam hpe tsun dan yang mai na kun? (Hpa baw) gaw nang na matu ganing hku lachyum nga ai kun? MASAT TAWN AI LAM NNGA AI MASAT TAWN AI LAM NNGA AI MASAT TAWN AI LAM NNGA AI Nang na sak hkrung lam gaw (gara gaw) ganing hku nna byin shangun ai rai? Gara gaw nang na matu ahkyak ai rai? Hpa lam hpe nang grau chye mayu ai rai? MASAT TAWN AI LAM N NGA AI MASAT TAWN AI LAM N NGA AI MASAT TAWN AI LAM N NGA AI Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 57

64 58 Karuna Center for Peacebuilding

65 Sang lang dan ai ga san ni : Ndai ga san ni gaw masha ni hpe grau tsun shapraw na matu hte grau garan gachyan na matu galaw ai shaloi hkrak ai. SANG LANG DAN AI SANG LANG DAN AI SANG LANG DAN AI Ngai atsawm sha n chye na ai. Ngai hpe bai tsun dan yang mai na kun? Ndai a lam grau nna tsun yang mai na kun? Na a mahkrum madup hpe grau nna garan gachyan lu na kun? SANG LANG DAN AI SANG LANG DAN AI SANG LANG DAN AI Na a ningmu/makam/ hkam sha lam ni hpe hpa gaw byin shangun ai lam hpe tsun dan yang mai na kun? Ngai na ai hku nang yang, nang tsun dat ai gaw (ndai) re ai. Jaw ai kun? Nang (ndai) hpe tsun ai shaloi, nang hpa baw hpe ngu mayu ai kun? SANG LANG DAN AI SANG LANG DAN AI SANG LANG DAN AI Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 59

66 60 Karuna Center for Peacebuilding

67 Group galaw sa wa ai lam na ga san ni Ndai ga san ni gaw group langai hte langai hpe matut mahkai ya ai shaloi lang na matu hkrak ai. connect to each other. GROUP GALAW SA WA AI LAM GROUP GALAW SA WA AI LAM GROUP GALAW SA WA AI LAM Nang hpa baw hkam sha taw nga ai hpe garan gachyan yang mai na kun? Nang na matu (ndai) lam ni hpe na ai majaw ganing hku hkam sha ai rai? Aten la nna (ndai) hpe dinglik yu yang mai na kun? GROUP GALAW SA WA AI LAM GROUP GALAW SA WA AI LAM GROUP GALAW SA WA AI LAM Ya aten hta nang na group hte seng nna hpa baw lam ni hpe mu mada ai kun? Ya sha shi tsun mat wa ai (ndai) lam hpe nang ganing hku mu mada ai kun? Ndai lam ni hpe nang ganing hku mu mada ai kun? Ya sha tsun mat wa ai ni hpe ganing hku mu ai kun? GROUP GALAW SA WA AI LAM GROUP GALAW SA WA AI LAM GROUP GALAW SA WA AI LAM Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 61

68 62 Karuna Center for Peacebuilding

69 Tinang hkum tinang san na ga san ni : Ndai tinang hkum tinang san ai ga san ni gaw garum kahtau ya ai wa hku nna kaja ai ga san ni hpe shapraw lu na matu karum ya ai. develop good questions. TINANG HKUM TINANG SAN U TINANG HKUM TINANG SAN U TINANG HKUM TINANG SAN U Ndai ga san hpe san ai pan dung gaw hpa rai ta? Ndai kaw makoi da ai lachyum ni nga ai kun? Nye a ga san hte myit gang na matu galaw taw nga ai kun? TINANG HKUM TINANG SAN U TINANG HKUM TINANG SAN U TINANG HKUM TINANG SAN U Ndai ga san hpe ganing hku chye na la na kun? Ndai ga san hte seng nna nye a n-sam hte n-sen ni gaw ganing hku byin taw ai kun? Nye a ningmu hte kaga masha ni tsun shaga na lam hpe hkum dang shangun ai kun? TINANG HKUM TINANG SAN U TINANG HKUM TINANG SAN U TINANG HKUM TINANG SAN U Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 63

70 64 Karuna Center for Peacebuilding

71 Gamung shaprut galaw ai shaloi byin chye ai manghkang ni hpe bai htai ai lam Gamung shaprut law malawng gaw angwi apyaw sha ngut ai, hpa majaw nga yang sa du shang lawm ai ni yawng gaw myit lawm ai hte tsun shaga lam hta myit lawm ai majaw re. Raitim, group ni a sharin la mat wa ai daw ni hta manghkang ni nga ai. Lawu de jaw da ai ni gaw byin chye ai manghkang mabyin masa hte, ndai lam ni hpe ganing hku hparan na ngu ai lam ni re. Mabyin masa: Nkau shang lawm ai ni gaw hpa mung n tsun ai. Gaya sam ai. Byin mai ai bai htang ya ai lam: Zim taw ai shang lawm ai ni hpe shaga shapraw u, raitim shanhte hpe hkum htawng madun. Myit hte yu nna shadum ai lam hpe galaw u. Ndai hku galaw ai majaw nang gaw shanhte a n-sen hpe na mayu ai ngu ai lachyum hpe tsun dan ai. Shang lawm ai ni gaw mai tsun shaga ai, ngu lachyum madun ai shamu shamawt lam ni hpe galaw u. Shang lawm ai ni hpe nga pyaw hkra, lahkawng (sh) group kaba galaw nna shamu shamawt ai lam galaw ai ginsup hpan ni hpe woi galaw u. Kalang lang masha ni gaw loi mi hkrum ngut ai shaloi she nga pyaw wa nna, tsun shaga gwi wa ai. Langai ngai gaw shingdu kaw sha nga taw nna, dai wa gaw tsun shaga wa ai shaloi shi tsun shaga taw ai lam hpe myit lawm ai hte ga san ni hpe san ya ai lam ni galaw ai hku nna shi hpe grau shaga wa na matu n-gun jaw u. Hkring sa la ai aten hkan e shang lawm ai ni hte tsun shaga lam galaw ya ai gaw shada da hku hkau ai lam hpe grau jat wa shangun ai. Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 65

72 Mabyin masa: Shayak sha ai (sh) grai shaga ai ni kaw nna tsun jahta ai lam hpe ka-up ai Byin mai ai bai htang ya ai lam: Ka-up chye ai ni hpe jum lang na lit gaw garum kahtau ya ai wa a lit re. Ndai wa gaw hpa baw galaw taw ai hpe chye ai hte maren, ga numdaw ai lam hte shadaw masat ai lam ni hpe galaw ra ai. Ka-up nna tsun shaga taw ai wa hte myiman n hkrum byin hkra galaw na. Yawng hkra mai shang lawm ai lam hpe bai shadum na. Jahkrat da ai ritkawp tara ni hpe lang nna n-gun jaw madi shadaw ya ai lam galaw u. Nang hku nna mung, Re n tsun shaga shi ai ni kaw nna madat yu ga ngu nna mai tsun ai. Ra ai rai yang, madu tsun shangun mayu ai wa hpe mying shaga nna tsun u, U Kyaw Win, nang kaw nna anhte na ngut sai, ya gaw Sayama Mi Mi kaw nna tsun mayu ai lam ni hpe bai madat ga. Tinang a mu mada lam hte tsun shaga taw ai n-sen a n-sam hpe sadi nna maja u. Ra ai rai yang, dai ni (ka-up shaga ai ni) hpe laksan shaga la nna kaga masha ni tsun jahta wa na matu shara jaw rit ngu tsun u. Nang hku nna mung, Masha nkau mi gaw grau shaga taw nga ai hpe ngai mu mada ai. Yawng hkra tsun shaga na matu ahkaw ahkang lu la hkra anhte a ritkawp tara ni hpe bai byeng na matu ra na kun? ngu mai tsun ai. Garum kahtau ya ai wa hku nna nang a lit gaw yawng a matu re. Lama na, marai langai (sh) lahkawng kaw nna tsun shaga ai lam hpe ka-up taw nga yang, shang htingrai ai hte tsun shaga lam hpe yawng hkra shang lawm lu na matu bai galaw ya ra ai. Mabyin masa: Myit n lawm ai, shawng de n du wa ai, shang lawm ai ni mung tsun jahta taw ai ga baw npu kaw nna pru wa ai. Byin mai ai bai htang ya ai lam: Ndai lam hpe bai htang na matu gaw dawdan ai hte shi hkrai shi chye ai myit hpe ra ai. Tsun jahta ai lam ni dingyang tsun jahta mat wa na matu gaw garum kahtau ya ai wa a lit re. Raitim, tsun jahta taw ai gaw gara lam de sa taw nga ai hpe dan dan leng leng galoi mung n mu lu ai. Shang lawm ai ni hpe myit hte shanhte gade daram shang lawm taw nga ai lam hpe yu u. Shanhte shang lawm ai kun?, n shang lawm ai kun? hpe nang atsawm n chye ai shaloi group hpe ga san san u. Ya anhte tsun jahta taw nga ai ni gaw ga baw hte shai mat sai. Ndai lam hpe sha tsun mayu ai kun? (sh) kaga ga san de sa na kun? Shang lawm ai ni gaw ga baw hte n seng ai lam ni hpe tsun jahta taw nga 66 Karuna Center for Peacebuilding

73 yang Anhte tsun taw nga ai lam ni gaw ga baw hte shai mat sai. Kaga masha ni hpe mung tsun jahta lam hta lawm na matu saw shaga ai. ngu nna mung mai tsun ai. Tsun jahta lam ni dingyang tsun jahta mat wa na matu lajang da ai aten jahpan hta masat da ai aten hte maren galaw sa mat u. Shing n rai, ga baw hte n seng ai lam ni tsun wa sai nga yang, dai lam ni hpe Hkring sa shara ngu shamying nna ka da ai maisau ningnan kaw dai lam hpe ka da u. Ndai lam hpe naw hkring da nna, ngut ai shaloi bai ndai lam de tsun jahta ga ngu nna sang lang dan u. Mabyin masa: Langai ngai gaw tinang shut ai ngu chye da ai shiga hpe tsun shapraw wa ai. Shing n rai, shang lawm ai ni gaw lami lamang ni a ntsa dangrang hkat ai lam ni byin nna tsun jahta lam hpe shawng de n mai sit taw ai. Kadai mung jaw ai mahtai hpe n chye ai. Byin mai ai bai htang ya ai lam: San u, Kadai wa gaw ndai hte seng nna kaga shiga/lam ni hpe chye ai kun?. Kadai mung tsun wa ai lam n nga yang tinang maga de nna lama ma tsun u. Lami lamang hpe tinang a ningmu zawn n tsun hkrup na matu sadi u. Ndai lam n ra yang shawng de sit mat u. Lama na ndai lam gaw tsun jahta taw ai lam a madung rai yang, shang lawm ai ni hpe ndai hte seng ai shiga ni hpe tam nna, hpang kalang na hkrum zup hpawng hta la sa wa na matu tsun u. Chye dum mat ai masha gaw galoi mung myit n hkrum ai lam hpe tsun dan u. Mabyin masa: Group kata hta shagyeng hkat ai (sh) ga li ga law ai lam nga ai. Shang lawm ai masha lahkawng gaw baw ja ai hte ningdang hkat ai. (sh) Marai langai gaw myit pawt ai hte kaga langai hpe sa jahte tam taw ai. Byin mai ai bai htang ya ai lam: Lama na shagyeng hkat ai lam ni nga yang, dai lam hpe ading tawk hparan u. N bung ai ningmu ni hpe shapraw ai lam gaw gamung shaprut re ai lam hpe shang lawm ai ni hpe shadum u. Byin ai manghkang ni hpe hparan na matu gaw manghkang hpe myit maju jung ra ai lam hpe sang lang dan u. Kaga ni a ningmu hpe dinglun ai lam gaw mai ai, raitim masha hpe dinglun ai lam gaw n mai ai. Masha shada shagyeng hkat ai lam ni rai nga yang mying gra gra shaga ai lam hte myi Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 67

74 yu kaji ai lam ni nga yang garum kahtau ya ai wa kaw nna shang hparan ya ra ai. Tinang kaw nna ndai zawn re manghkang ni hpe n-gun n jaw ai ritkawp tara ni hpe hpang wa ai kaw nna galaw da yang she ndai zawn re ai manghkang ni hpe atsawm sha hparan lu na re. Group masha ni hpe garum hpyi na matu myit hkum tsang. Shang lawm ai ni gaw rit kawp tara hpe ka lajang ai ni rai yang, nang hpe garum na ra ai. Ndai manghkang a rudi ruhpang gaw hpa baw rai a ta? ngu ai ga san hpe group ni hpe san u. Ndai ga san hpe san da tai majaw myit maju jung ai lam gaw masha kaw nna manghkang de galai mat wa na ra ai. Hpang jahtum hku nna gaw, hkring sa na matu aten jaw ai hte n-gun awai la ai lam hpe mai galaw ai. Ndai hkring la taw ai aten hpe ahkaw ahkang la ai hku nna shang lawm ai ni hte langai hpang langai shaga u. Mabyin masa: Shang lawm ai ni gaw tsun jahta lam a majaw pawt ai. Pru mat wa ai hte hkrap hpang wa ai hte rai byin wa ai. Byin mai ai bai htang ya ai lam: Kaja dik htum ai lam gaw, shawng ningnan e ritkawp tara ni hpe lajang taw ai shaloi, ndai hku byin chye ai lam hpe tsun dan u. Mangkang nkau mi gaw tsun na matu yak ai hte masha ni mung pawt wa chye ai lam hpe shadum u. Ndai zawn re ai mabyin ni pru wa yang ganing hku nna hparan mayu ai kun? ngu group masha ni hpe san u. Group law malawng gaw ritkawp tara hpe lang ai, Lama na, nang hku nna shagyeng hkrum ai (sh) pawt ai nga yang, tsun u. hpa majaw re ai hpe ma tsun u.. Lama na marai langai ngai gaw grai hkam sha yak wa yang, ndai hku hpa majaw byin ai hpe chye da na matu ahkyak ai. Langai ngai gaw tsun na matu yak hkak ai mahkrum madup hpe tsun wa yang hkungga ai lam masat masa madun u. Ndai hku galaw ai a majaw tsun ai wa a matu ahkyak ai lam sha n-ga shang lawm ai ni a matu mung ahkyak ai lam hpe chye shangun ai. Ndai zawn re ai lam law malawng kaw gaw hkam sha yak nga ai wa hpe group masha ni kaw nna garum jaw ai lam nga ai. Shang lawm ai ni hpe group kalang bai garan na matu jahkring mi hkring sa ten hpe la mayu ai kun? ngu yawng hpe san u. Dai wa hte laksan hkrum shaga u. Hpang wa na matu jin sai kun ngu shanhte hpe san yu u. Bai hpang wa ai aten hta, hpa baw lam ni tsun mat wa ai hpe bai tsun ai gaw kaja ai lam re. Ngut yang, group ni mung bai hpang wa na matu mai sai. 68 Karuna Center for Peacebuilding

75 Mabyin masa: Myit n lawm ai, myit rawt lam n nga ai, kadai mung n kam shaga ai, masha kachyi mi sha shang lawm ai. Byin mai ai bai htang ya ai lam: Ndai gaw nau n byin ga ai. Raitim, garum kahtau ya ai wa kaw nna grai shaga ai (sh) shang lawm ai ni hpe ga san htai na matu aten law hkra n jaw ai nga yang ndai lam ni mai byin ai. Myit na, sumru na hte tsun shaga na matu hkyen lajang ai lam ni gaw aten ra ai. Ga san hpe san nna, langai hpang langai gayin wa nna htai ai lam gaw kaja ai. Shing n rai, aten minute loi jaw nna marai lahkawng hkawng garan ngut ai hpang shanhte hpe ahkyak ai mu mada ai lam hpe san u. Ngut yang yawng hkra hpe bai woi wa u. Kalang marang gaw, nang hku nna mung tsun jahta ai lam a ntsa myit n rawt ai lam byin na ra ai. Hpa majaw nga yang, shang lawm ai ni gaw myit n hkrum ai hte yak hkak ai manghkang ni hpe n ra ai majaw re. Ndai hku byin yang, nang na lit gaw kaga ningmu ni hpe tsun jahta ai lam hta woi wa na matu re, grau nna dai ningmu hpe group na ni n lu myit ai shaloi. Ga shadawn; Kaga lam hku nna ningmu ni hpe chye ai masha hpe nang chye ai kun? Shanhte hku nna anhte a tsun jahta lam hpe ganing hku nna tsun na kun?. Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk 69

76

77

78 Wuhpung Gamung Shaprut Matsun Laika Buk Madat ai hte sharin hkam la ai lam hpe sharawt ya nna tang du ai kanawn mazum lam rawt jat na matu wuhpung matut ai lam hta ra ai madung matsun laika buk 2018 Karuna Center for Peacebuilding Karuna Project a nli daw shan hku nna shapraw ai