May, 2016 Established Volume II, No. II Amyusha Hpaji Masa Ningshawng Hpung No.5th dawqdan committee zuphpawng Mai Ja Yang College Hparat Pangla

Transcription

1 May, 2016 Volume II, No. II Amyusha Hpaji Masa Ningshawng Hpung No.5th dawqdan committee zuphpawng Mai Ja Yang College Hparat Panglai Staff Reporter Kachin amyusha hpaji masa ningshawng hpung aq No.5th lang nah dawqdan committee zuphpawng hpe Mai Ja Yang College e 2016 April 15-16, lahkawng yaq tup, bawngban dawqdan lah lu maq ai. Zuphpawng e du dung shanglawm ai ni yawng, marai 41, rai nga ai. KIC ningbaw malai II hte amyusha hpaji masa ningshawng hpung ningbaw rai nga ai Dkb. Sumlut Gun Maw kawq nna amyusha hpaji masa zuphpawng hpe woiawn bawngban dawqdan matwa ai. Zuphpawng e, ahkyak bawngban dawqdan lah lu ai lawnglam ni htaq, "Amyusha Hpaji Masa" (Kachin Education Policy) hpe ka jahkrat lah lu na matu mung, bawngban dawqdan lu maq ai. Kachin Education Policy hpe ka jahkrat lah lu na mahkau, ahkying aten hpe 2016 May shata kawq nna 2017 April shata du hkra (laning mi tup) hpe masat tawn maq ai. Ka shaprawq pruwa ai Kachin Laikaman (15) de Hkai Rem Jawng Yuq Hpawng Galaw Hpaji Janmau Jawq Shagrau Mahka Shayi Ah Bung Laiza Mare, Alen Bum e hpawq tawn ai Hkai Rem Jawng yuq, janmau shagup shagrau hpawng hpe March shata ( 31 ) yaq shanih, hkai rem hpaji jawng gawknu kawq, galaw wa masai. Masat yan 11: Lahtaq tsang (Diploma) hkai rem jawngma marai ( 7 ) hte Masat yan XIII: Ningpawt Ninghpang hkai rem hpaji jawngma marai ( 10 ) ni gaw, aten hpring sharin hkajah awngdang lah nhtawm, janmau masat laika shagrau hkam lah masai. Laikaman (2) de KIC Ningbaw Malai II, Amyusha Hpaji Masa Ningshawng Ningbaw Dkb. Sumlut Gun Maw Amyusha hpaji masa mungga shaga Hparat Panglai Laika Naura Library Staff Gawgap galaw shachyawq nga sai Mai Ja Yang College Buildings Wunpong amyusha gam maka 2016 Jawm myit yu na saw shaga ai gintan Dr. Maran La Raw Ginjaw Rapdaw Ginra, Laiza Tsawra myit dum shagrau let, Sr. Kb. Rev. Dr. Maran Ja Gun, (Ndai myu tsaw gintan laika hpe ngai lit la nna ka tawn nngai. KIO Ginjaw shapraw ai nsen n re. Ka tawn ai ningmu ningram ni yawng a ntsa e ngai lit la nngai. KIO a matu rawt malan ladat prat kaw nna Wunpong amyu shawa hte gumhpawn gapyawn let, shawng de rau sa wa na rai sai majaw, ndai kaw tang dan ai lam ni hpe tsun shabrawng bawngban na ra wa sai ngu kam nngai. KIO Ginjaw hpe hpaji hparat jaw ai hkringmang salang hku garum ai 1995 e hpang ni ai; dai mahkrum madup majaw ndai shakram mungga hpe ka shabra ai re. Prof. Dr. Maran La Raw, USA, 14 March 2016, Ginjaw Rapdaw Ginra, Laiza, WP Mungdan.) Daini anhte WP Kachin ni a gam maka hpa baw rai ta? ngu jep san yu yang, lam madung "masum" pruwa ai. I. Mung masa a lachyum hta mungdan munghpawm hte seng nna shai galai wa ai lam; II. Anhte WP Kachin amyu uhpung Laikaman (3) de 1

2 Volume II, No. II May, 2016 Editorial Nsen Hparat Panglai Journal laili laika ni hpe hkap lah htih ninggun jawq ya nga ai amyusha kanu kawa ni hpang deq, ndai lang nah HPJ Vol.II, No.II (May, 2016) hteq rau, bai shakram dat gaq ai. Shaprawq dat ai laili laika ni hpe hkap lah htih nga ya ai ninghkan, grai chyeju kaba nga sai. Amyusha gawgap sa wa ai htaq, amyusha hpaji hparat mung, galaw shachyawq matwa ra nga ai. Amyusha langai nganggrin lu na matu, hpaji hparat gaw English laili laika nna lu lah nga ai raitim, tinang amyusha laili laika hteq, gawgap shachyaq bang tawn ai amyusha hpaji masa nga ra ai. Ndai satlawat gaw Kachin rawtmalan yiq-ngam hteq, dantawk hkriqdun ai, rai nga ai. Taqtut mabyin e, Kachin mungkan kawq, tinang amyusha laili laika chyechyang ai (Chye Masum; tokh;vkh;) Kachin tsalam shadawn shadang, malar laq yawm hkrat nga ai. Kachin mungkan ting, shaprawq ai Kachin laili laika ni mung, nlawq nlaq, aran araq, matsan mayan hkrai, arai nga ai. Ndai gaw asansha re. Lachyum gaw, Kachin ntah htinggaw malawng ni e kanu kawa htaq lai nna kashu kasha ni, tinang laili laika hpe n chye nga masai. N chye jang, n htih sai. N htih jang, amyusha myit n lawm sai. Myit n lawm jang, amyusha rawtmalan na matu, chyipchyap bai rai wa nga ai. Amyusha gawgap lah na yak wa jang, rawtmalan yiq-ngam bungli mung, mikmak ningsinchyip satlawat deq, galeq matwa chye nga ai. Dainih gaw, Kachin amyusha hpaji hpe gawgap nga sai. Ndai lang gaw, Kachin amyusha hpaji hparat hte seng nna ningshawng jawq bang shalawm tawn nga gaq ai. N nga shi ai kawq nna nga ai deq, shabyin wa ai "amyusha gawgap" mi ngu ngu (snr) rawtmalan mi ngu ngu, amyusha hpaji masa gaw amyusha lamlamaw yiq-ngam ntsa e, ahkyak nga sagaq ai ngu, dumhprang lah ra nga sai. B.D. Maran Editor-in-chief Laikaman (1) "Hkai Rem Jawng Yuq Hpawng Galaw" matut Jawng yuq janmau masat shagrau jawq hpawng e, hkai rem jawng up kaba, Sr. kb. Kareng Brang Seng kawq nna jawng yuq hpawng mungga hpe shaga nhtawm, KIC ningbaw malai II hte myusha hpaji woiawn masa ningbaw Dkb. Sumlut Gun Maw gaw chyip makup hkum dingnum hpaji jawq mungga shaga ya ai. Dai hpang, Dkb. Zawng Buk Htan mung, sha-tsam mungga shaga ai hte n-gun jawq ga tsun mat wa ai. Hpung woi wajau Rev. Fahter Josep Nbwi Naw, Rev. Lahpai Shing Rip, Rev. Nhkum Hpung San ni mung, akyu hpyi chyeju shakawn lawm nga maq ai. Shanglawt uphkang magam muh gun ni hte jawngma kanu kawa ni sa du shanglawm maq ai. Du sa ai ni yawng gaw marai 200 grupyin rai nga ai. Adviser Wang Hkang Awng Editor-in-Chief B.D. Maran Managing Editor Kareng Tu Ja Deputy Editor Dumsa Lawt Awng Contributing Editor Pungga Ja Li Computer Section Kadung Awn Ja Sumlut Bawk Hkawn Layout hte Design Gumring Zau Mai Manager for Finance and Distribution Hkangda Hkam Nyoi Columnists All staff members of HPLN Contact Information Hparat Panglai Laika Naura Lawk - V, Munglai Mazup, Laiza Mare, Kachinland hparatlaika@yahoo.com Website : Cartoon 2

3 May, 2016 Laikaman (1) "Wunpong amyusha gam maka..." matut gumdin gumhkaw kata e byin ai lam hpe mung jahtuk sharai ra ai lam; III. Anhte amyu hku n mat mat na re, raitim galu kaba simsa lu na lam hpe matut nna tam ra ai lam, ni rai nga ai. Ralata November 2015 Ndai ralata hta Myen shawa hpung NLD tsepkawp awngdang lu nna, ya Myen gumshem hpung USDP gaw mungdan hpe uphkang lu ai daru-magam ahkang hpe NLD uphkang magam hpe ap ya kau na aten du sai. NLD mungmasa party hpaw ai uphkang magam dung hpang sana re. Anhte san ra ai lam lahkawng asansha pruwa nga ai. I. Myen gumshem hpyen uphkang magam a-ngwi apyaw sha daru-magam ahkang aya hpe ap ya na kun? Dai n rai, manghkang shabyin la nna daru-magam kauchyen hpe manat tawn wa na ma ai kun? II. NLD hte gumshem hpyen masa hpung ni a lapran e jahkrup hkat ra nga ai rai yang, dai lam anhte Kachin-WP ni hpe gara hku hkra na rai kun? Anhte hpe wa hkra na sha re majaw, NLD uphkang magam ningnan hte anhte gara hku mazum ra na kun? ngu ai hpe dawdan ra ai lam. WP pandung Anhte a pandung ndai nga nga ai : 1947 Panglong Gasadi hte masing masat tawn ai ahkaw ahkang hta, anhte Kachin-WP ni tinang buga e tinang gam maka lam hpe tinang amyusha chyusha dawdan lu na re ai, ngu tawn ai lam re. Raitim, 1948 e hpang ai munghpawm a labau gaw anhte ethnic malawm ni kadai mung tinang buga e tinang gam maka dawdan lu ai ahkaw ahkang n mai byin mat ai mahkrum madup mahtang hkrumsha ra mat saga ai. Daini ndai mabyin manghkang hpe gram sharai na matu, myit yu nna shamu ra ai aten re; daini NLD democracy gawgap ai makan hta anhte gara hku shanglawm na kun?, hpa majaw anhte shamu lawm ra na rai ta? ngu myit yu yang, lam madung "masum" hpe anhte chyena ra na re ngu ai mahtai pruwa ai. Lam madung masum I. NLD uphkang magam gaw shawa kasa uphkang masa (representative government system) hte shang wa nna, lapran hta gumshem hpyen n-gun hte uphkang ai masa hkrang hte ladat hpe tengsha gram sharai ra na re. Mungkan ting ya dai hku shadut nga ai. Ethnic malawm ni hte simsa ai lam tam na matu ndai hpe galaw ra nga ai. Anhte ahkaw ahkang n lu mat ai WP Kachin ni a matu ndai NLD uphkang magam ningpawt hpang wa ai aten gaw ahkyak ai ladaw galai ai aten re. Ndai aten hta anhte ra ai atsam lu lang na matu, anhte amyusha ni shawa masa ladat (democratic political process) hpe atsawm chyena hkra, sharin la ra ai; bai, ndai masa hkrang ningnan kata nna chye dawdan sa wa ra ai lam ni anhte a lit kaba raiwa sai. Ga shadawn : ya kaw nna byin na munghpawm uphkang, federal tsang hta anhte WP Kachin ni shading tawn da ai lam byin mai na kun? ngu ai hpe chyam sawk sagawn yu ra ai. Anhte a ahkaw ahkang ngu ai hpe munghpawm masa tsang e shakut tim n lu la mai na rai, shanglawm ai akyu gaw mungkan ting mu lu ai kaw anhte sa lajang lawm saga ai, n mai byin ai hpe anhte chyena sai, mai ngu ai. Ndai ninggam gaw anhte WP Kachin ni a matu, mungdan-munghpawm a mung masa, national political process hta, arang n sa jasum kau ai hku shanglawm ra ai ngu ai lam re. Anhte lang na zailadat hte ta-tut atsam gaw, arang n sum ai sha, mungdan lam hta shang sharai lawm yu na lam rai nga ai. II. Mungdan-munghpawm (Union seng makan lam) masa lam hta, shanglawm ra ai aten gaw anhte WP-Kachin amyu ni rawt malan ladat madung rai ai prat kaw nna shawa masa prat de shangwa ai aten mung, rai nga ai. Dai majaw, anhte masa galaw lu na atsam, ra ai lam shagu a matu shajin la, shagreng la ra ai aten re. Rawtmalan hpyen n-gun hpe ka-ang e tawn ai prat kaw nna WP shawa shamu shamawt ai n-gun de lit garan bang la matwa na lam re. Raitim, anhte myit dum ra ai lam madung gaw, ya aten gaw ladaw galai ai aten she re, shawa shamu ai masa a n-gun atsam hpe hpyen masa a malai hku nna garai n mai galai bang la ai aten re. WP amyusha shawa atsam hpe jatbang la nna amyu a atsam yawng grau kaba wa shangun na lam re. Ndai aten hta, WP Shanglawt Hpung hte WP shawa shada da lata matut nna rau sa wa na hpan hpe shapraw la ra ai aten re, raitim WP Rawtmalan n-gun atsam hpe mung sharawt, grau shaja nna shajin tawn ra ai aten mung re hpe anhte myit hta sungsung bang da ga. Munghpawm tsang e masa ginsup tim, anhte arang n sum ai hku, gasut na lam gaw anhte a ladat madung re. III. Anhte WP amyu ni gaw, mungkan pinra a myiman kaw nna mat matwa na amyu n rai ga ai. Anhte amyu hku, grin nga na ni re; ya ndai a lachyum Volume II, No. II hpe gadun ai hku sagawn dan mayu ai. Mungkan labau (world history) hpe laiwa sai shaning ning laman hpe sawk sagawn yu sai. Amyu myit (ethnicity), tinang amyu ngu hkam la ai lam (ethnic community), tinang a shingteng amying (ethnic identity) - ndai ni mat mat na lam langai sha nga ai: n law ai amyu kaji ni si htum mat nna byin wa mai ai lam sha re. Dai re majaw, anhte WP amyu ni mat mat na amyu n re hpe chyena ga. Mungkan labau hta na sharin la lu ai lam "masum" anhte hta hkra nga ai. Ethnic amyu ngu laksan nga pra ai ni a mahkrum madup hta, (A). tinang ngasat ngasa lam gammaka lam hpe tinang dawdan lu ai, ndai gam maka hpe shinggan nna dagraw ya ai lam n nga ai lam; (B). tinang ngasat ngasa lam hpe kaga amyu ni uphkang jashai kau ya ai npu e nga pra ra ai ni n re lam; (C). Ndai grai ahkyak ai: mungkan labau hta ethnic amyu ni yawng a mahkrum madup hta, kaga amyu ni up tawn ai ethnic amyu ni tinang hta simsa lam n lu la ai, tinang lawm ai mungdan a matu mung, simsa lam n jaw lu ai lam re. Anhte sharin la na lachyum ginsi ndai re : "amyu" ngu grin na re ngu ai daram hta sha, hkring mat yang gaw kaga amyu ni shang upsha na manghkang shabyin la ai lam re. Dai majaw galu kaba nna simsa ai ngasat ngasa satlawat hta tinang gammaka tinang dawdan lu nna dai masa hkrang hpe makawp maga tawn ra nga ai. Daini anhte galaw ra ai makan ni langai hte langai ndai hte seng nga ai. Anhte WP Kachin ni grin nga na re, galu kaba nna simsa ai satlawat lu na re, anhte a gammaka hpe anhte WP ni chyusha dawdan sa wa na re, ngu ai gaw anhte a ninggawn pandung re. Galu kaba ai lam gaw lawt lu ai a ningpawt rai nga ai. WP Rawt Malan Masa Daini na anhte a masa labau hpe sawn yu ga; WP rawt malan masa gaw tinang gammaka tinang dawdan lu na lam re, raitim mahkrum madup hta kaga amyu ni gumshem masa hte dingbai dingna tut shabyin ya ai majaw rawtmalan ra ai re. NCA Daini NCA ngu ai mungdan ting na ethnic rawt malan hpung ni hpe simsa lam myit hkrum nna rawt malan masa hpe jahkring kau dat na lam myit hkrum ta-masat mahkret na mahkyen lajang dat ma ai. Ethnic malawm rawt malan ni law law ta-masat mahkret kau dat 3

4 Volume II, No. II May, 2016 masai; ya anhte a matu gumshem USDP matsun ai kata nna sha mungdan masa hta mai lawm ai gam maka pruwa sai. Ya ta-masat mahkret ai ethnic malawm ni a matu, tinang amyu a arang sa jasum kau dat ai hku ang wa sai n re ni? Tinang gammaka hpe tinang dawdan lu ai naw ngu lu a ni? KIO hte NCA WP KIO NCA ta-masat mahkret ai, gumshem hpyen ni hte hpyen masa hku dingyang sin hkat nga ai. Lama wa, NCA ta-masat mahkret tawn yang, KIO gaw WP amyu a matu arang jasum kau ai, rai na sai. Ta-masat mahkret ai ethnic malawm ni a gammaka gaw kasi rai sai. NCA ta-masat mahkret ai ladat gaw WP amyu a malai KIO gaw gumshem USDP a npu de n shang wa na re, ngu tsun ai lachyum re. Asansha re. Anhte amyusha ni hkum shagu, ndai chyena ra ai. Ndai chyena ai hkridun a ntsa e tsap nna anhte arang n sum ai sha, munghpawm masa lam hta sa ginsup lawm yu na re ai; hpa majaw rai ta?. San yu ga. NLD hte USDP gumshem masa (I). NLD a pandung gaw shawa lata ai kasa uphkang masing hpe jet ai democracy uphkang masa byin hkra, sharawt shagrin na lam re. (II). Ndai ningmu hte makan mahkyen hta, ethnic malawm ni ahkaw ahkang dawm kau ya hkrum lam hte dai majaw rawtmalan ai labau pruwa ai lam kaba lahkawng rawng taw nga ai. Dai majaw, NLD a pandung hta ethnic malawm ni hpe ahkaw ahkang jaw lu ai masing hkrang, daru-ginchyan masing (political power-sharing federal system) hpe myit yu ra nga ai. Ndai hpe 1947 Panglung Gasadi hta asansha matsun tawn sai labau gaw dai Panglung masat hpe n shabyin la lu ai labau re ai; n shabyin lu ai lam mung, n shabyin shangun mayu ai ni dingbai dingna kaba shabyin nna re ngu ai mung, dai NLD chyena ra taw nga ai Ne Win prat nna anhte WP buga e hpyen n-gun gumshem masa hta chyusha uphkang tawn nga sai. Daini March 2016 hta, Kachin State e "taing:min:ji:" jaubu daju gaw gumshem du-magam-dajuhku, dung taw nga ai Gawda ai tara USDP satlawat hte masa a n-gun gaw 2008 hta gumshem hpyenhpung hku lajang la ai gawda ai tara hta Tatmadaw hpe dasang shatsam tawn ai kaw na pruwa nga ai. Dai 2008 gawda ai tara hta, ndai lailen "masum" hpe bang tawn da nga ai. I. Munghpawm ethnic malawm ni a 4 matu, ahkaw ahkang n lawm ai. II munghpawm gawgap shaprat ya ai gawda ai tara hta Kachin State ngu masat lamuga jarit hpe shagrit kau ya wa ai. Sinna maga hpe Sagaing Taing kaw bang la kau na lam ni chyinghka hpaw la tawn ai lam. III. Masum, munghpawm uphkang magam a hkringmang dap kaba masum, Defense (mungdan makawp dap), Home (mungdan kata laknak lang shimlam magam dap) hte Border areas (ga-jarit mayan yawng hpe uphkang ai, hpyen du hpyen la ni jum ai magam dap) ni Tatmadaw hpe dasang masat jaw tawn da nga ai. Anhte WP ni mu mada ra ai gaw, ndai wunji hkringmang dap masum hpe gumshem ni jum tawn lu yang, anhte WP buga e hpyen masa hte up tawn ai lam n mai shai wa na re; NLD a democracy prat anhte buga de akyu jaw lu na matu gumshem USDP shingdang tawn na re. NLD hte USDP jahkrup ai lam NLD atsuya a matu ndai gaw manghkang kaba re; democracy masa hkrang hta dai daram dam lada ai hku daru-magam power hpe hpyen masa hku sha lang na, ngu ai baw ahkaw ahkang n rawng ai. Majan lam byin ai aten e sha national emergency hku mai byin ai. Rai yang, NLD gram sharai na atik anang shadut ai majaw USDP lama htingnut ra na tai wa yang, WP buga e gasat gala suk-sak ai lam bai shabyin dat mai na kun? WP ni hpe hkra ai NLD hte USDP jahkrup shaga ai masa anhte WP ni hpe ndai zawn hkra taw nga ai; anhte a ntsa e gumshem masa hte matut dip tawn mayu ai USDP a pandung hpe dawm kau lu na lam byin wa hkra, anhte shanglawm garum la ra wa sai, dai shut a ni? N shut ai. Hpa rai nna ethnic community rai ninglen, kaga ethnic power langai up tawn ai hpe hkap la nan nga na kun? Ndai gaw anhte WP ni a matu dawdan na lam n rai sai, aten lai sai, n jaw ai hpe tatut sharai la na aten mahtang rai sai. NLD a gam maka, 2016 NLD ra lata dang nna democracy uphkang masa shabyin na rai sai, tim ethnic malawm ni myit n pyaw ai manghkang mung labau hta galu kalang rawng nga ai. Dai majaw NLD gaw daru-ginchyan federalism hkrang masing hpe myit yu nna ethnic malawm ni hte rau rai rai, machye machyang kaba ai hpaji hkringmang ni a ningmu hkan ai hku rai rai, "Ndai baw federal daru-ginchyan masing hpe jawm yu yu ga" nga wa na re. US hte European maga de nna NLD hpe tut shadum ai lam gaw, munghpawm hta na ethnic malawm amyu manghkang hpe mahtai shatai ra ai, ngu ai lam re. Ndai hpe shabyin na matu gawda ai tara (constitution) ningnan lajang ra na re. Dai hku rai wa yang, KIO a nsen hpa baw rai ra na kun? Anhte WP ni a mahtai hpe shawng masing jahkrat tawn nna NLD hte jahkrup ra na re, gara hku zai ladat shapraw ra na kun? Mungkan labau hta na sakse Munghpawm mungchying ahkaw ahkang hpe 1947 e malawm amyu yawng rapra nna lu la na shading ai gaw mungdan simsa lu na matu re. Ethnic malawm ni gaw, uhpung uhpawng (ethnic community) hku nna nga pra ai amyu ni re, mungkan labau sakse hta ethnic malawm ni chyu sha tinang community e simsa na lam hpe chye na ai, satlawat hkan nna chye galaw la nga ai ngu nna madun tawn nga ai. Shinggan nna dagraw ya ai hkrang masing gaw tinang a ethnic mahkrum madup a shinggan nna tsepkawp bang la ai rai nga ai. Mungkan tara hta ndai hku chye na nga ai: mungdan simsa lu na matu ethnic malawm amyu langai hte langai hpe tinang amyu a mahkrum madup hkan nna tinang amyu a htunghking lailen hte satlawat, nga sat nga sa lam hpe tinang dawdan sa wa lu ra ai, ngu ai hpe tara hku matsun tawn nga ai. Federal masing gaw ethnic malawm masing re Ndai a lachyum gaw, munghpawm simsa lam grin nga lu na matu ethnic malawm amyu ni langai hte langai hpe, tinang amyu a mahkrum madup hta na federal democracy hkrang masing hpe shawng shaw la shangun nna, mungdan a gawda ai tara hkrang hta dai hpe bai bang tawn ra ai, ngu ai lam re. Tinang amyu a mahkrum madup lam hpe gawda ai tara hku ahkaw ahkang jaw ya ai masa re. Panglung Gasadi a ningpawt ndai rai nga ai. Munghpawm a Federal Gawda ai Tara Ndai mungkan labau sakse hta na sharin la lu ai lareng gaw, tara rap ra nna ahkaw ahkang hkumtsup lu ai federal democracy byin lu hkra, munghpawm a gawda ai tara hpe malawm mungdaw kasa rapdaw (constituent state legislature) ni hta shawng ka la ra ai, ngu ai lam re. Ndai hku nna ethnic malawm ni a ntsa e shinggan de nna masing gun sa wa nna dagraw ya ai hpe tsepkawp

5 May, 2016 koi lu na lam re. Ndai hku nna mungdan simsa grin nga lu na re. KIO kasa ni ndai mungga gun nna NLD hte sa jahkrup ra ai; dai hku nna anhte arang n sum ra na re. NLD, USDP hte WP-KIO NLD a pandung gaw kaja htum byin mai ai federal masing democracy uphkang masa gawgap na lam re. Ndai hku nna mungdan ngwipyaw simsa grin nga lu na re lam anhte chye na sai. Dai zawn ahkaw ahkang rapra ai masa hkrang hpe n hkap la lu ai gaw Myen gumshem hpyen hpung rai nga ai. Dai re majaw, NLD hte gumshem USDP ni uphkang masa lam jahkrup ai hpe shada da htu-ganawng hkat ai ngu anhte Wp ni mai sawn la ai. Anhte USDP sum na ra nga ai. Anhte WP-KIO ni NLD hpe garum nna USDP - gumshem hpyen hpung a n-gun hpe shayawm shagrit dat ya lu yang, anhte a matu akyu kaba re. Dai majaw, arang n sum ai hku, sa jahkrup na ngu ai hta jan nna, hpyen ni a n-gun hpe shagrit na matu yaw shada let NLD hte sa jahkrup ra ai, ngu chye na ra nga ai. Amyu galu kaba ra ai - WP a nation ningpawt 1824 Anhte mu sai hte maren, ethnic amyu ngu ai hpe shamat kau na n loi ai, raitim ethnic ngu ai a lachyum gaw, htunghking, labau mausa hte nga-sat nga-sa satlawat hte hkumtsup lu ai lam re. Tinang a buga ngu ai hpe madu lu ai lam lawm nga ai. Ndai zawn hkum tsup ai amyu gaw English hku nation ngu ai, dai amyu hpe national community ngu ai. Dai amyu gumdin gumhkaw hta amyu langai re ngu kam ai lam lawm yang, shanhte hpe ethnic amyu community ngu masat nga ai ning daram nna Tanai hku de British ni anhte amyu hpe sa du maram yu nna "Ndai ni gaw nation, ethnic national community" rai nga ma ai, ngu chye na ai hte anhte hpe Kachin (Kahkyen) ngu shamying tawn ma ai. Daini anhte Wunpawng ngu ai lachyum hte British ni Kachin ngu ai gaw maren rai nga ai, ethnic community hpe ngu ai lam re. Anhte hta jawm lang ai ga lu ai (national language), htunghking lailen maren re, labau langai re, buga lu ai. Dai re majaw British ni anhte hpe nation ngu masat nna British colony prat tup, lawu ga na Myen hte ginhka la nna Kachin Hills Region ngu nna uphkang masai. Ndai aten hta tinang gam maka tinang dawdan sa wa lu ai lam ram ram kaba ai; makam masham lam hta prat dep hpang ai, laili laika lu la nna machye machyang kaba wa hpang saga ai hta Panglung e shanglawt la ai hta lawm na ngu myit dawdan ai gaw, mungdan masa lam hpe prat dep ai hku chye na ai tsang de du nga saga ai ngu ai sakse rai sai. Shanglawt la, shangchya chya Shanglawt la ai aten kaw nna ahkaw ahkang lam hta English prat hta grau nna lawt lu na myit mada ga ai raitim, n shabyin lu mat ai. Daini du hkra, anhte shakut nga ai lam gaw dai ahkaw ahkang hpe lu la nna nga pra sa wa lu na lam rai nga ai. Ndai hku shakut ai hta lam madung masum bai rawng ai. Langai : mungdan tsang mung masa lam hpe galaw ra ai lam, NLD hte sa jahkrup na ndai lam re, gumshem masa hpe rawt malan ai aten mung ndai tsang e re. Lahkawng : tinang amyu gumdin gumhkaw kata e yawng lawm lu ai mungmasa hkrang masing sharawt la ai lam sharawt la lu hpang ai lam nga wa sai. WP shawa hte KIO Ginjaw lapran makyit mahkai sa wa ai lam ni yawng sakse re. Ya aten hta hpawng dung ai SHAWNGLAM MUNGMASA JASAT HPUNG gaw WP shawa hte KIO shada da shalawm la hkat mat wa na hku nna tinang shawnglam hpe tinang dawdan mat wa ai lam re. Ndai gaw amyusha hkrang ningnan dagraw la lu sai, ngu sakse madun ai lam re. Ndai hku nna byin mai ai hku tinang gam maka hpe tinang dawdan sa wa nga sai ladat rai sai. masum : amyu grin nga ai ngu hta galu kaba wa ra ai mung lawm nga ai. Galu kaba ai lam kya yang, shinggan de nna shang up tawn da ai gam maka hpe hkam mana ai lam byin shangun ai lam rai nga ai. Rai yang, WP amyusha ni galu kaba na matu hpa baw galaw nga ga ta? KIO Ningshawng ai daini galu kaba lam 1962 e hpang nna Myen gumshem ni uphkang mat wa ai aten hta mungshawa hpe jaw ai hpaji hparat masa lam gaw mungkan e grai hpang hkrat ai ni a madang hpe dep mat wa sai; ndai hku nna gumshem hpyen masa hte anhte hpe matut dip tawn na shanhte a masing mahkyen re ai. Anhte WP Kachin ni ndai manghkang hpe lajang sharai la lu yang sha, amyu galu kaba na makan hpe lu galaw na ga ai law. Daini ladaw galai wa ai aten du ra ai, tim amyu galu kaba na lam gaw anhte tatut galaw la ra ai lam rai ai. KIO ningshawng nna galu kaba lam gawgap sharawt mat wa ai hpe Volume II, No. II hpaji hparat lam hta asan sha mu lu ai. Dip sha ai policy hpe galai kau dat ai gaw jet ai rawt malan ai lailen rai nga ai. College tsang jawng ni nga wa sai lam College jawng hpe ka-ang e tawn nna ndai hku hpaji lam hte galu kaba lam hte amyu hpe pawn ba lam hta, sakse mu lu sai. Ningpawt sharawt ai hpaji jawng hpaw nna madang n dep ai gumshem uphkang magam hpaji a yubak hpe sharai la kau mat wa na, madang dep tsang de shang na matu college jawng hpaw mat wa na, college tsang a ntsa e gumhpawn shabawn tawn ya ai university byin hpang wa lu na lam ni byin ya na, anhte buga e byin wa nga ai lam re. College tsang hpaji hpe daini law (tara hpaji), agriculture (hkai-rem), education/teacher training (sharin-sara hpaji), mungkan hte matut lu hkra madang dep ai English laika sharin jawng, Intensive English Program; ya ndai ni nga sai. Madang dep lu hkra, n-gun dat nna shakut nga ai aten re. Madang dep lu yang sha, anhte ra ai hpaji chye ai masha anhte lu shapraw na re. Dai n rai yang maigan de masha lata sa dat nna hpaji sa tam shangun ra ai manghkang nga nga na re. Galu kaba wa saga Ya KIO ningshawng nna 1) Kachin Education Foundation, WP Hpaji Lam Rung-daju, ngu nna nga sai; 2) Ndai Foundation a madi shadaw uphkang ai lam npu e Kachin National University ngu nna laksan byin wa na re, nau n na na sai. 3) Hkai-rem college a matu, ya aten hta sinna hpaji daju ni hte matut nna machye machyang hte garum ntum lu la na lam tam hpang wa sai. Intensive English Program (IEP) Ndai hpe 2001 e hpang nna Kachin-Americans & Friends NGO hpung ni hpaw hpang tawn ya sai. English hpe aten tup sharin ya ai jawng byin wa nna ya jawngma 100 jan hkap la lu nna 2 ning sharin ya nga ai. Daini IEP hpe Institute of Languages and Linguistics (ILL) ngu nna dakkasu tsang de sharawt la na hpang tawn sai; BA, MA degree lu la mai ai university program byin wa magang nga ai. Amyu ga - National language Mungkan e galu kaba ai amyu ni yawng gaw amyu ga ngu nna jawm lang ga langai hpe hpaji tsang tsaw dik ai kaw, sharawt tawn nga ma ai. Ga shadawn, 5

6 Volume II, No. II May, 2016 English, French, German, Miwa, Japan, Korean. Ndai hku tsang tsaw dik ai hku lang lu ai national language a majaw, tsang tsaw dik ai hpaji hparat hpe tinang amyu a akyu ara jashawn bang la mai nga ai. National language gaw, n-gup aga hku nna mung, laili laika hku nna mung, madang dep ai ga amyu ni rai nga ai. WP Kachin ni galu kaba lu na matu, galu kaba nna shinggan na masa n-gun hte dip gamyet ai kaw na lawt lu na matu, anhte jawm lang ai ga, rung-lang ga (KBC, Catholic Hpung, KIO) rai ai Jinghpaw ga hpe tsang sharawt la sana re. Nau hpang hkrat mat wa saga ai majaw, ya sharai na ra sai. BA, MA tsang du hkra, Jinghpaw laika hpe English ga hku mung sharin ya lu na, Jinghpaw ga hku sharin ya lu na atsam ni shapraw 6 hpang wa saga ai. Ndai makan lit a matu, ra ai sharin laika amyu law law hpe lajang shapraw ya na matu hpaji atsam rawng nna tinang amyu mahkrum madup nga ai, myitsu myit gawp ai WP hpaji ninghkring hkringmang salang ni a lata e lit hpe tsepkawp ap tawn da na rai saga ai. Daini na mahkyen = shawnglam a hkridun Ya aten hta mu lu ai lam hpe ntsa lam hku hpungdim dat ga: mungmasa lam hta amyu uhpung kata e mung, mungdan lam hta mung, arang n shamat ai hku shang galaw magang ai lam; amyu galu kaba lam a ningpawt hpang mat wa nga ai lam; grau nna daini na mungkan hta grin nga lu na, tinang amyu a labau hta rawt malan prat ngu ai laksan atsam hpe daini WP amyu masa shabyin la wa sai lam ni hpe mu lu ai. Tinang a lit WP amyusha hkum shagu, tinang amyu grin nga nna galu kaba na lam, tinang satlawat labau hpe matut shagrin nna makawp maga na makan lit ni hta ra ai hku lit hkam la ga law, ra ai hku apnawng ga law. Ndai hku nna hkum shagu WP amyu rai ai ningpawt hpe WP amyu a akyu galaw ai amyusha tsang de, rau shang wa saga law. Hpan Madu a chyeju anhte hte tut rai u ga, Shi masat da ya ai pandung de du lu mi ga, ngu akyu ara hpyi let ndai gintan nsen hpe shangut nngai. Miwa Mungh Ka-ni Majan (Chinese Opium War, 1840) hte Kachin Ka-ni Nanghpam Pat Jasan ( ) mabyin lawnglam ni aq shingduq shabyin hkridun Miwa mungh ting, British colony npuq deq aloisha rai, dushang matwa ai gaw ka-ni aq majaw rai nga ai zawn, mungkan katsi majan aten ladawq (the cold war era) kawq Vietnam majan e American US ni majan htingnut asumh jawq ra matwa ai mung, ka-ni aq atsam marai kaba majaw rai nga sai. Kachin ka-ni nanghpam pat jasan bungli ginjawq shara jahkrat jung tawn ai Laiza mare e, shata mi kawq, masha marai la-pran, manman lu rim jep shaprawq ahkyak lah bang lu nga maq ai. Yaq yang e, Laiza ka-ni nanghpam dawn dabang e rawng nga ai yahkyi yagang masha marai 108 tup, du nga maq ai. Laiza mare kaji lahkyawn kawq sha, yahkyi yagang ndai daram nga ai hku nna sawn shachyawq dat yu yang, masha jahpan lawq nga ai Myitkyina mare dajuq dampa hteq, shingdaw yu dat mai nga ai. Tsalam shadang (%) shadawn dat yang, Laiza yahkyi yagang gaw Myitkyina yahkyi yagang jahpan htaq, tsalam shadang (%) grau lawq nga ai hpe sawn lu nga ai. Ndai gaw, bai ninghtang myit sumru yu hpar gamung zawn, wabyin nga ai. B.D. Maran Ka-ni gaw Jinghpaw mungh aq rudiq ruhpang nga pruwa ai hkai nmai hpun ni, n rai nga ai. Maigan shinggan deq nna lah bang wa ai arung arai sheq, rai nga ai. Mi-moi, Roman hkawhkam hkawseng prat kawq nna sinnaq Europe lamugah ni hkan e, ka-ni hpe hkai shatut wa masai re. Ndai ka-ni ni hpe Arab hpaga yamga masha ni gaw Asia lamugah deq, AD 8th tsaban aten hkanh nna lah sa wa ai, rai nga maq ai. Shaning 1000 mi naq matwa ai hpang, British masha ni gaw India lamugah e ka-ni hpe wanglu wanglang, alawq alam hkai shatut shaprawq wa masai. Dai hpang, Miwa mungh kata deq, hkaq senghpaw lam hku nna htaw lahkah bangwa masai. Ndai aten hpawar kawq nna Jinghpaw mungh, Sam mungh ni e, ka-ni chyambra shangwa ai, rai nga ai. Jinghpaw ni mung, ka-ni hpe hkai shatut langwa chye nga masai. Britain mungh gaw mungkan e, yawng aq shawngshawng kawq, tsaban 19th AD ningpawt daw deq jakrung jakrai shalat gawgap (Industrial Revolution) hpe galaw mat sai rai nna dai ahkying aten htaq, ninggun jaq dik ai jagumhpraw arang maduq mungdan raiwa sai. Alawq alam rai galaw shaprawq pruwa ai jakrung gatrai gunrai ni hpe shabrah dut na gatlawk hte jakrung e bai banglang ra na nhprang arung arai ni hpe lu tam shinggyin lah na matu, Britain gaw Miwa hpe ka-ni majan (the Opium War) hku, kasat bangwa masai. Miwa gaw British hpe asumh jawq ra mat nga ai. Matep nyap tawn kau sai rai nna n kam tim, British ni aq myit raq hku, taq-masat mahkret jawq ra mat nga ai. Dai htaq, "the Treaty of Nanking" gaw Miwa mungh hpe colony adaw achyen (semi-colonial country) hkrang deq, dagup tawn hkrumh matwa nga masai. Dai kawq nna gaw Miwa awmdawm ahkaw ahkangh hte lamugah jadip jahpang ni hpe jahkrit shamah dingbai dingna jawq shayan matwa nga masai. Miwa gaw, kaning hpar nan n chyedi, gayaq gahpaq hkrumh nga masai. Miwa ka-ni majan hpang kawq

7 May, 2016 nna gaw, shaning latsa ning lamanh, arang maduq sinnaq mungdan ni, Miwa mungh deq lawqlawq lang tawtlai shang kasat kashun bangwa masai. Miwa deq nna mung, myit htum aq jum ju hku, ninghkap rawtmalan laiwa masai. Dai ni htaq, the Taiping Heavenly Kingdom (Taiping Tianguo), the Reform Movement of 1898, the Yihetuan Movement, the Revlution of 1911 led by Dr. Sun Yat-sen, the May 4 Movement of 1919,... ni rai matwa nga ai ning e sheq, Miwa gaw lamugah maden ni aq kata kawq nna lawt lu ai shanglawt mungh raiwa nga ai. Lin Zexu ka-ni majan kasat : Tsaban 19th AD ningpawt daw, Miwa mungh deq ka-ni htaw lahkah bang ai kawq, Britain sha n-gah, laga sinnaq mungdan ni mung lawm nga maq ai. Deng ninghkan, shaning 40 ning la-pran e, Miwa ka-ni yahkyi yagang masha marai sen 20 (two million +) jan du matwa nga ai. Ka-ni hpaga yamga akyu ara kaba hpe British ni manuq manaq lu dan lah nga ai zawn, magah mi deq Miwa mung, arum araq hkrat machyiq nga sai. Taqtut hkrupshah ai htaq, mungdan aq sutgan jagumhpraw ni lwi hkawq pruwa matwa ai. Bai, Miwa masha ni aq hkamja lam e mung, dingbai dingna ahtu hkrah nga maluq ai. Grau nna gaw, ka-ni yahkyi yagang lawq wa ai ninghkan, Miwa hpyendap atsam marai ninggun hte hpyendap myit marai ningjah atsam ni htenbyak yuk hkrat matwa nga ai. Emperor Daoguang wa hpe mung, shiq aq hkawseng hkringmang salang ni gaw ka-ni manghkang hpe ri shingnah gayet dam hteq sha, gayet shangut ngut re hpe jahkring kau na matu, kahtap nna hpyih shawnshawn raiwa maq ai. Dai hpang, hkawhkam Daoguang gaw 1839 ning e, Lin Zexu hpe Guangzhou deq datdat nhtawm, ka-ni luq marawp hte ka-ni hpaga yamga ni hpe pat shingdang shangun dat nuq ai. Lin Zexu ( ) gaw Hubei hte Hunan ni e, hkawhkam malai uphkang nga ai shaloi, ka-ni luq ai hte ka-ni hpaga yamga ni hpe pat jahkring ai hpe awngdang ai hku, galaw laiwa sai, rai nga ai. Guangzhou pat jasan kawq nna bai ninghtang wa ai shaloi, Lin Zexu gaw maigan kani hpaga yamga masha ni hpe shanhte zangbang tawn dah ai ka-ni sumpum sumpam ni hpe ap jawq shalai ya na matu, shadut dat nuq ai. Ndai ka-ni ni gaw kg. 1,100,000 rai nga ai. Ndai ka-ni ni hpe bang tawn dah ai sutdek gaw 20,000 jan rai nga ai. Lin Zexu gaw dai ka-ni ni hpe rim zing magraq lah nhtawm, Hunan hkaq panglai daru e sumpum tawn nna nat agrawp jahten kau dat nuq ai. Ndai hpe 1839, June 3 yaq shanih hpangwa ai rai yang, ninghtoi 23 yaq tup aten lah jahten shaza kau ra nga maq ai. Ndai mabyin ninghkan, Lin Zexu gaw Miwa labau sha n-gah, mungkan labau e mung, shiq aq amying ningsang gaw gumhkawng shakap lawm matwa nga uq ai. British hpaga yamga masha ni chyusha, ka-ni hpaga yamga akyu ara lu lah ai n rai. British uphkang magam ni mung, akyu amyat kaba lu lah nga maq ai. Guangzhou e, Lin Zexu wa jahten sharuh kau dat ai ka-ni gaw Britain hpe machyiq kaba hkrumh shangun mat nga ai. Ndai ninghkan, 1840 June shata kawq, myawk (cannons) 540 shakap bang tawn ai hpyen senghpaw 48 tup hpe Guangdong deq datdat nhtawm, Miwa hpe 1st Opium War ka-ni majan kasat hpang dat manuq ai. Lin Zexu matsun maroi ai kata e, Miwa hpyenla ni hte Guangzhou mungh mare masha ni gaw majan ninghkap kasat na matu, lajang shajin tawn nga manuq ai. Dushang wa ai British hkaq hpyendap senghpaw ni hpe ninghkap kasat gawt jahtawq kau dat manuq ai. Dai British hkaq hpyen senghpaw ni gaw dingdung magah nga ai hkaq panglai mayan htingnut kasat matwa nna Zhejiang mungdaw nah Dinghai hpe mung, kasat zing lah dat maq ai. British hkaq hpyen senghpaw ni gaw August shata e, Tianjin de du matwa nga ai. Ndai mabyin hpe hkrit kajawng mat nga ai Miwa Emperor Daoguang wa gaw, shiq aq hkringmang wa Qi Shan hpe British ni hpang deq datdat nna simsaq lam hpyinem jahkrup shangun uq ai. Miwa hkawhkam wa mung, British hpyenhpung ni Guangdong deq bai ninghtang wa ya nga nga yang, Lin Zexu hpe dawm kau ya na hpe mung, gasadiq jawq shalawm dat ya nga ai. Dai hte Volume II, No. II maren, Qi Shan hpe mung, Guangzhou deq sa dat manuq ai. Raitim, British ni gaw 1841 January shata e, Hong Kong zunlawng hpe zing lah kau dat manuq ai. Miwa Qing uphkang magam ni mung, tat jahkrat kau ai lamugah ni hpe bai lu lah na matu, hkringmang salang Yi Shan woi ningbaw ya ai Miwa hpyendap hpe Guangzhou deq bai kahtap datdat uq ai. February shata e, British hpyenhpung ni gaw mare bunghkuh kadut ni hpe bawm jahkrat bun dat maq ai. Humen kaduk bunghkuh ni hten hkrat mat ai shaloi, Gen. Guan Tianpei woi ningbaw ai Miwa makawp maga hpung ni gaw nhtu nri ni hteq, kasat kahtam kanun bangwa maraq ai. Raitim, hkrat sumh, si sumh shajang nga ai majaw hkringmang Yi Shan mung, Guangzhou e laknak jahkrat kau dat nuq ai. Ndai hpang kawq nna British myiq ni gaw, laga shara ni deq, bai matut aziq bangwa masai. Zhejiang mungdaw nah Dinghai, Zhenhai hte Ningbo shara ni hpe matut kasat zing lah nga uq ai June shata e mung, British hpyendap ni gaw Shanghai Wusong kaduk bunghkuh hpyendap hpe kasat zing lah lu manuq ai. August shata e, Nanjing deq, bai kasat zing bangwa masai. Qing uphkangh magam (the Qing court) gaw "Nanking mungga makyit" (the Treaty of Nanking) hpe taq-masat mahkret jawq ra mat nuq ai, rai nga ai. Hong Kong hpe mung, British lataq deq ap ya ra mat manuq ai. Guangzhou, Shanghai, Xiamen, Fuzhou hte Ningbo ni hpe hpaga yamga daru hku nna hpawq masat tawn ya matwa nga ai. Ndai ka-ni mungh masa gaw jagumhpraw hpaga yamga galawluq galawshah kawq nna hkrawn pruwa ai makruq rai nga ai. Mungkan majan kaba lahkawng yan (I W, IIW) mung, shadaq daq shingjawng kashun shah hkat 7

8 Volume II, No. II May, 2016 ai kawq nna wuhpawng wuhpung hku, bai mungdan ni chyawm gumhpawm ninggun kahkin lah hkat nna shadaq daq kashun hkat, nut jawq agrawp hkat matwa ai majan kaba ni, rai nga ai. Mungkan mungsang majan mungh masa mung, jagumhpraw hpaga yamga kawq nna ningnawq rawt wa ai, rai nga ai. Jagumhpraw hpaga yamga galawluq galawshah gaw asak hkrung pratpra sa wa na ningpawt madung rai nga nhtawm, mungh masa gaw makawp maga jailang wa wa re ai lailen ladat (mission, approach, strategy - constitution) ni sha, arai nga maluq ai. Bai, shinggyin wuhpawng wuhpung ni asak hkrung pratpra sa wa ai htaq, jagumhpraw hpaga yamga galawluq galawshah satlawat ni hpe mungh masa ladat lailen gaw masat masa makawp maga galaw datdat rai ya ai, lawq nga ai. Mungh masa lailen ladat ni aq majaw, jagumhpraw hpaga yamga galawluq galawshah rawtjat wa ai masa nga ai raitim, shau laq nga ai. Lachyum gaw hkyen lajang galaw tawn nga sai kawq, mungh masa gaw hkap shabyin hkrang shawq galaw jat datdat rai re hkrai, lawq nga ai. Gsd. Modern Miwa, Russia, Singapore Economy. Ndai satlawat masa aq ninghtang hku nna galaw pruwa ai mabyin gaw, mungh shawa masha hpaga yamga sut hpe maq-jah magraq zing lah kau nhtawm, uphkangh magam ni sut masa galaw ai lailen ladat rai nga ai. Ndai bawq sut masa gaw galoi mung, bai dawqhten ai lawq shajang nga maq ai. Gsd. Myen mungh Bogyoke Ne Win aq 1962 nah "Pyithupaing zing sut masa". Manmaw-Kawngtung e, Miwa-Myen majan mungga makyit laika (December 13-22, 1769) hpe shangut galaw matwa ai Miwa-Myen majan mung, 8 jagumhpraw hpaga yamga manghkang ningpawt nna byin hpangwa ai majan kaba ni, rai nga ai. Ndai majan mung, mali ning naq hkra rai, Miwa ni mali lang daqbat htim hkrat kasat bangwa ai majan rai nga ai. 1st Anglo-Burmese Majan (1824), 2nd Anglo-Burmese Majan (1852), 3rd Anglo-Burmese Majan (1885) ni mung, jagumhpraw hpaga yamga sut masa majaw British imperialist ni shangzing kasat lah dat ai, rai nga maq ai. Daqsang ginjang jahteq tam ayen lah nhtawm, masawp lah dat ai, rai nga ai. Dainih nah Myen mungh aq mungh masa galai jashai shabyin dat na satlawat mung, hpyendap (Tatmadaw) ni jagumhpraw hpaga yamga sut masa hpe hpungtang dudu shangjum hkriqshawn galaw shangang mat sai majaw, hkyak hkyak mungh masa lailen hpe lawan ladan jashai galai dat na matu, n loi nga maluq ai. Hlutdaw e hpar-mi raitim, hpyendap ninggun hpe 25% nawq bang maraq tawn nga ai mung, ndai mabyin masa kumlar ni aq majaw rai nga ai. Mungh masa satlawat mung, jagumhpraw hpaga yamga galawluq galawshah sut masa htaq hkanh nna shamu shamawt pruwa rairai re majaw, amyusha sut masa gawgap ningpawt ninghpang yiq-ngam ningtsa kawq nna prutpru wa ai amyusha mungh masa gawgap lam gaw grau masan sa, grau ngangkang ai hpe shabyin dat ya lu nga maq ai re. Hpar ningpawt n ngangkang ai amyusha pinra ntsa nah prutpru wa ai mungh masa satlawat (mungh masa mahtai) gaw gawngkya chye nga ai. Bai dawqhten agrawp hkrat mat na n yak nga maq ai. Gsd. "12/2/1947, Panglung - munghpawm gawgap mungga makyit" (Panglong Agreement). Ningpawt ninghpang n ngangkang ai amyusha pinra (gawngkya ai amyusha pinra) satlawat mung, amyusha mungh masa ginjang ahkaw ahkang matep pruwa tim, magraq manat htaq lah na hpe shalai kau kau rai laiwa sai hpe Kachin prat ningnan ahtik labau e tsun nga ai. Mungh masa muqnu machyoi guru ni tsun tawn ai mung, "Politics is the art of compromise; some give and take is essential" ngu nna lachyum shaleng tawn ai, rai maluq ai. Mungh masa hpe ningshawng jawq dup lah ra nga ai raitim, aran hkat na amyusha bungli yiq-ngam atawng apaq kaba ni mung, htaq madiq jum madun dan lu ai manghkang ninggam langai kawq sha gaw, shadu tawn lu ra nga gaq ai. Ndai gaw mungkan e byin nga ai mungh masa manghkang ni, jagumhpraw hpaga yamga sut masa hteq, nhtiq nhtang matut ginrawn nhtawm, shabyin datdat re ai, byin pruwa ai satlawat ni hpe shingdaw dinglik tawn ai, railiq ai. Jinghpaw mungh e, ka-ni yiq ni hpe grau nna hkai shatut galaw nga ai shara ni gaw, Danai- Hugawng, Sumpra Bum, Putao Gah, Chihpwi, Sadung Kanpaiti shara ni, rai nga ai. Ndai bugah ginra ni hkanh nga ai ka-ni yiq sun lamugah dampa yawng gaw acre 13,500-20,000 grupgra nga ai hpe Ka-ni pat jasan ni sawn shaprawq tawn nga maq ai. Ka-ni yiq sun dan shamyit masing hpe ning e Kachin mungh shawa masha ni lajaq lana ninggun dat galaw manuq ai. Ndai ka-ni dan shamyit bungli masing e Kanpaiti, Wutmaw, Shingchyai ginra ni htaq, Kachin mungh shawa masha pat jasan ni hpe BGF hpyenhpung, Pyithusit hpyenhpung ni sanat, bawm ni hteq, hkap gap, kapaw bun maluq ai. Hkalaq nbaq hkrumh ai ni mung, yaq du hkra nawq tsi lajang hkamlah nga nga maq ai. Bai htingnut nhtang yuq wa ra ai satlawat deq, ginjang galeq mat nga ai. Hugawng par deq mung, hkap ninghkap ai mabyin nga ai ning e, Hugawng Gah htaq, February 12 yaq kawq nna March shata 2 yaq du hkra, dan shamyit bungli shang wa masai. Tarung, Tawang ginra deq, ka-ni dan shamyit ai Kachin pat jasan masha ni mung, marai 500(+) jan lawm nga maq ai. Hugawng Par e, ka-ni hkai shatut ai lawq wa ai ningpawt lawnglam htaq, 2006 ning kawq nna lamugah tat jasum hkrup ai yiq sun hkauna galaw shah nga ai ni mung, lawm nga ai. Yuzana company kaba ni zawn re ai company ni gaw lamugah damuk damak zing magraq lah kau ya nna hkailuq hkaishah na lamugah shamat kau ai ni gaw ka-ni yiq galaw ai deq shanawng matwa ai ni mung, lawq nga maq ai ning, January 15 yaq, Shd. Lahtaw Tu Tsai (asak

9 May, ning) mung, Tarung hkaq lawuq nah Ja Gun Nawng mayan e, Kachin pat jasan ni ka-ni yiq dan shamyit nga nga yang, ka-ni yiq maduq ni sanat hteq, shingteq gap sak kau hkrum mat nga uq ai. Masha gap sat kau ai sanat hpan gaw, dudeng hpe adep achyeq kapaw dat ai bawq wan-yam dumhpau sanat, rai nga maluq ai. Palaung Women's Organization (PWO) shaprawq tawn ai laika - "Still Poisoned" e, Balawng kahtawng 15 kawq, lapran (5 yrs), kani yiq lamugah acre htam masum jan (acres ) rawtjat matwa ai hpe jahpan htaq shinggyin tawn nga maq ai. Bai, PWO ni htaq shinggyin tawn ai Balawng yahkyi yagang jahpan hpe yu yang, asak 15 ning lahtaq na lar kasha ni kahtawng langai kawq sha, marai (%) du nga ai hpe (2 yrs) jahpan e sawk madun bang tawn maq ai re. Naq-duq dik sai satlawat rai nga manuq ai. Sam, Lahu, Karen,... ni hkanh mung, ka-ni hte nanghpam manghkang katut shah nga maq ai. Hugawng Par hteq yep rai nna matut manoi nga ai Naga Bum mayan - "Hang-yah Hangnu" (Namhpuk hkaq mayan) lamugah ni hkanh e mung, "sau pru hkai nmai" (si thoik thi-nan) ngu nna hkai shatut nga maq ai. NSCN-Khaplang hpung ni mung, rawtmalan bungli kri lu na matu, akawk hkanse htaq lahkawn nga ai shara ni, rai nga ai. Dalu-Daga-Takahkuh Naga hkran (Danai hkaq sinnaq hkran hte Naga Bum mayan) deq gaw, Kachin pat jasan ni n shangdu lu nga maq ai. Ndai Naga magah deq nna ka-ni sumpan ni mung, Dalu - Daga - Onepalar hkrunlam hku nna lungseng ginra Phakant deq shalai du shangshang, rai nga ai. Myen hpyendap uphkangh magam ni hpawq dah tawn ai BGF, Pyithusit hpyenhpung ni hpe jagumhpraw sut masa hku nna wushoi hkriqdun ngang lawm mat nhtawm, ka-ni yiq sun shatut shabyin tawn ai mahtai deq, dandawng nga ai Chihpwi-Kanpaiti hkrunlam e, pat jasan ni aq matu shimlam lah ya na mahkau, hkannang lawm ai Myen uphkangh magam pyada ni mung, shimlam hpe lit n lah ya ai satlawat nga ai hpe pat jasan ni tsun madiq pruwa nga maq ai. Grau nna gaw BGF hpawq wa ai aten hte 2010 raqlataq shingjawng wa ai aten htaq, ka-ni hkailuq hkaishah grau damlada pruwa nga ai. Ndai mabyin hpe Zahkung Ting Ying aq BGF shara hte Pansay Pyithusit Kyaw Myint aq shara ni e mung, mulu nga ai. Namhkam ninghtawn e lawm ai Balawng kahtawng langai kawq sha, 2010 ning e ka-ni acre 4000 du hkra, hkai jat pruwa ai hpe jahpan htaq tawn dah nga maluq ai. Ndai BGF ni hte Pyithusit ni gaw ka-ni hkai nmai ni hkan akawk hkanse htaq lah nna makawp maga jawq ya nga ai zawn, magah mi deq mung, Tatmadaw masing hteq, ra wa jang ra ai hku nna hkan kasat lawm nga ai, rai nga ai. Mungkan Wunpawng - UNO- DC aq 2014 ning report e tsun tawn dah ai hku rai yang, ka-ni nanghpam galaw shaprawq dut shabrah lawq dik mungdan ni kawq, Myen mungh gaw masat lahkawng (No.2nd) rai nga ai. Dai hpe galaw shaprawq lawq dik lamugah shara mung, Sam mungh re, ngu tawn nga maq ai re. Sam mungh gaw mi-moi prat janat kawq nna ka-ni nanghpam galaw shaprawq dut shabrah wa ai jagumhpraw hpaga yamga sut masa hkringhtawng nga hkratwa ai lamugah mung, Volume II, No. II rai nga ai. Miwa lauban, Laos lauban, Thai lauban ni lagaw htiqhtiq htanghtang kashoi ai shara mung, rai nga ai. Miwa mungh deq nna Miwa ka-ni lauban ni hprawng makoi nga rawng ai shara, shanhte ni ka-ni hpaga yamga bai ninggun dat galaw galaw re ai Sam mungh, rai laiwa masai. Myen mungh shanglawt lu ai hpang mung, Gen. Chiang Kai-shek aq Kuomintang (KMT, Miwa Hpraw) ni, Sanlween hkaq (Saphkung hkaq) sinprawq hkaran shara ni e dingdung-dingdaq mayan, shanhte KMT hpyendap jung matwa nna ka-ni hpaga yamga hpe ninggun dat galaw laiwa ai lamugah mung, rai laiwa sai. Bai, Sam mungh - Kachin substate Kachin du magam ni mung, substate uphkangh power htum ai aten du hkra, ka-ni hkanse akawk htaq lah lang wa sai lamugah ni mung, raiwa manuq ai. Ndai ka-ni hkanse akawk tat jahkrat kau ya ai ninghkan, shadaq daq nut jawq agrawp sat nat hkat ai kasat galar mung, dainih du hkra karkoiye pyithusit hkrang hku nna chyinghkraw galu wa manuq ai. Dai hpang, Burma Communist Party (BCP) ni aging agang galaw shah laiwa masai. Shanhte kawq nna gaq garan pruwa mat ai Wa, Kokang, Mungla,... ni aq hpaga yamga madung mung, ka-ni nanghpam hpe aging agang galaw laiwa sai Sam mungh, rai nga ai. American US lataq ni kawq nna, Myen hpyen uphkangh magam ni makawp maga lah tawn ai "Ka-ni Hkawhkam Khun Sar" wa mung, Goldern Triangle Area (Laos-Burma-Thailang) kawq, ka-ni rawngba kaba langai hku, ka-ni nanghpam sut hpaga hpe mungkan chyam hkra, galaw wa nuq ai. Miwa ni Kunming mare dajuq e, 2013 March 1 yaq shanih si dam ari jawq sat kau dat ai Sai Naw Kham hpung ni mung, Mekhong hkaq mayan ka-ni nanghpam sut hpaga yamga hpe aten galu sanat laknak ni hte hpawn, galaw laiwa sai ni, rai nga maq ai. Hpar hku mi tsun tsun, Sam mungh gaw prat hte prat, ban hte ban, grupgrup gragra mungdan ni, lauban launa ni hteq uphkangh magam ni ginrawn nna ka-ni nanghpam hpe jagumhpraw sut hpaga hkringhtawng hku, galaw kahtap htap hkratwa ai lamugah mung, rai nga maluq ai. Ka-ni hpe gaw masa hku nna shamyit shatsai kau n mai shi nga ai zawn mung, shanhte aq matu ahkyak nga maluq ai. Lachyum gaw kadeq ndeq raq sharawng hkat nga ai hpe bungli shabyin dat ya na matu, hpaga yamga masa mahkrai nyep tawn ai mung, rai nga maluq ai. PWO report e, ka-ni hkai shatut ai ni gaw pyada, BGF, Pyithusit, Tatmadaw hte Muh-yit pyada ni hpe du hkra, jagumhpraw jawq tawn nna galaw shah nga ai hpe sawk alai shaprawq tawn nga maq ai. Myen mungh ka-ni nanghpam hpe dingyang sawk ka nga ai Bertil Lintner wa mung, "Myen uphkangh magam gaw ka-ni nanghpam hpe galoi mung, n kasat shamyit nga ai; kasat shamyit galaw nga gaq ai, ngu ai gaw tsepkawp masuq nga ai" ngu nna tsun tawn nga wuq ai. Ndai mabyin satlawat yawng aq shingduq deq, jagumhpraw hpaga yamga hpe hpyendap uphkangh magam ni nawq jum manat nga ai gaw asansha pruwa ai mahtai, rai nga sai. Ndai htaq, Miwa hpaga yamga jagumhpraw arang bai sumpum maraq bangbang rai dat ya nga ai gaw, ka-ni bungli hpe jahkring kau dat na matu, yak nga maluq ai. Kadeq ndeq grupgrup rara chyawm shabyin shah taw nga ai ka-ni nanghpam sut masa bungli kaba (global issue) rai nga manuq ai ning e, Asia kawq, lawq dik ka-ni nanghpam anaq asaq hpe Rangoon - Mingladone 9

10 Volume II, No. II May, 2016 lam kaba ntsa e, aten naq naq jahkring tawn dah ai container mawdaw car htaq, nanghpam tsi tawng 26.7 wan (million) hpe maduq n mu hku nna lu rim tawn nga maq ai. Dai hpang, July-September lapran, ginrawn seng ang ai dum ntah ni hpe matut sawk tam ai shaloi mung, nanghpam tsi tawng grau lawq ai hku nna tsi hkyep million 33 (manu Ks. million+ 28,938) jan hpe bai kahtap lu sawk rim nga maq ai. Ndai daram lawq lawq hpe lu rim zing ai mi raitim, ka-ni nanghpam lauban ni gaw sumh machyiq agrawp mat na daram, n rai nga ai. Shanhte shaprawq dat ai ka-ni nanghpam gunrai kawq nna daw (half) mi ting hpe tat shayawq kau ai pyi gaw, amyat gaw jan hkra htamlahtau nawq kap nga maluq ai re. Lauban kaba ni matu, kade daram tat jasumh kau hkrup ai mi raitim, ahkyak n tawn nga maluq ai. Myen mungh e, mining kaba ni, construction kaba ni, jakrung jakgawng kaba ni, hotel kaba ni,... ni galaw nga ai company kaba ni aq jagumhpraw malawng gaw ka-ni nanghpam nna pruwa ai jagumhpraw ni lawq nga maluq ai. Jagumhpraw hpe n raq sharawng ai wa gaw ma-nya sai n gring ai wa chyusha, arai nhten! Jagumhpraw hpaga yamga hpe hkrawkhkrek sai lauban lauban ni aq bawnuq kawq nna ka-ni nanghpam sut hpaga masa hpe atsai awai ye shaprawq kau na gaw, mi-moi nah lang hkratwa ai hkringhtawng kaba hpe dawm jahkring kau ya ai hpar mung, wabyin nga maluq ai. Ka-ni nanghpam lawq dik hpe mawdaw kaba hpringdem hteq nawng, lu rim ai mabyin masa ni gaw grupgra hkriqdun ngang maq sai masa majaw byin nga ai kumlar ni, rai nga ai. Thai mungh jarit deq ka-ni nanghpam alawq alam hpe jahkring hkring sha, lu rim shaprawq datdat re ai mabyin ni gaw bumbat batba shara shagu byin nga jawng nga sai global manghkang madang, rai taw nga manuq ai. Kachin mungh masha ka-ni nanghpam pat jasan mung, lahtaq nah satlawat kata e, shakut shajaq ninghkap kasat nga ai mungh shawa shamu shamawt ( ) langai rai nga sai. Katut hkrupshah keqchyum wa nga ai majaw, myit htum aq jum ju hku nna byin pruwa ai mung, rai nga nuq ai. Ntah htinggaw tingting, si ruh htum sai ni mung, lawm shajang nga sai. Myen hpyendap e gawgap tawn matwa ai institution, infrastructure, upai hpaga yamga company ni gaw, Myen mungh e a-ngang akang shajung shajawng tawn mat nga maluq ai. 10 Masuq Muqnu Hkanghtan Nang Byaq Shachyen ya ai ga: Wunpawngsha ni a n-gup hte hkai hkrat wa ai labau galu langai mi nga nga ai. Dai labau gaw Mali Nmai Walawng de na ni Nang Byaq ngu nna tsun ai, Sinpraw maga de na ni gaw, Hkanghtan Nang Byaq nga tsun nna, Lhao'vo", Lachid ni gaw Mo Byaw nga nna tsun ma ai. Shanhte yawng tsun ai gaw ndai masuq muqnu Nang Byaq wa a lam sha rai nga ai. Kaga bawsang ni hta mung, dai maumwi gaw rawng nga na re. Shi gaw grai masuq ai wa rai nna, daini du hkra n jaw ai ga tsun ai wa hpe Nang Byaq wa nga nna shamying chye ma ai. Laika ka ai wa n dep n hkap lu ai Nang Byaq wa a masuq gamung law law nga na re. Dai hpe chye ai ni n nga mat sai majaw, daini kaning di bai n lu la sai lam rai nga ai. Hpa majaw masuq maumwi hpe Wunpawngsha ni yawng, kyem hkrat wa ai kun?, myit yu shara rai nga ai. Ndai maumwi a lachyum hpe hkrak n lu tsun sai. Raitim, myit yu mai ai lam gaw nga nga ai. Dai lam gaw Nang Byaq wa masuq ai hpe yawng chye ninglen raitim, masuq shagu kam mat mat re ai lam nga ai hpe mu lu ai. Gashadawn : Ndai prat hta ka-ni lu sha ai masha gaw, hpang jahtum gara hku byin wa ai hpe chye nga ninglen, lu sha ai akyang, tsaq lu ai ni tsaq ya byin jang jahtum e kaning rai wa ai hpe chye ninglen lu ai, Mungh masa ganing rai yang mayam tai na yawng chye ai raitim, nkau mi mayam tai na maga de tsap shakut ai nga nga ai. Ndai zawn re lam gaw Nang Byaq wa a prat hta masuq hkam ai masha ni nga lai wa ai zawn, daini mung nawq nga nga na re hpe jiwoi jiwa ni sadi na hpundung jung da ya sai, rai nga mali ai. 1. Kawa shabawn hte Salang langai mi hpe masu ai lam Lani mi hta Salang langai mi gaw kawa shabawn grai li ai hpe hpai wa nga ai. Nang Byaq wa hpe jahkring la hkra rai, "Hkau Nang Byaq wa nang Pungga Ja Li masuq ai nga n rai ni?", ngu san wu ai. Nang Byaq wa mung, "Rai nngai" ngu htan wu ai. Shaloi gasan san ai wa gaw, "Nang masuq ai ngai kalang mi mung, n hkrum yu shi ai. Ngai hpe mung, masuq yu rit", ngu wu ai. Shaloi Nang Byaq wa gaw, shi a kawah shabawn hpe gah kaw shatsap da nna nhpye de lata manawq yu nhtawm, "Masuq ndum n lawm sa sai. Ngai na nta ani sha re, nawq wa la na. Ndai kawa shabawn naw jum da ya rit", ngu ai. Dai hpang, Nang Byaq wa gaw kawah shabawn hpe gasan san ai wa hpe jum da shangun nna nta de masuq ndum la na matu, wa mat sai. Raitim, jan du wa ai ten du hkra, Nang Byaq wa bai n pru wa sai rai nna, gasan san ai wa gaw dai kawa shabawn hpe hpai nna Nang Byaq wa a nta du hkra, htim sa wa nga ai. Nang Byaq wa gaw shi a nta kaw, hkainu kapaw sha let angwi abwi sha nga nga ai hpe sa mu jang, grai pawt let shi hpe sa ahkre nga ai. Nang Byaq wa gaw mani let, nang lajin ai hte maren ngai nang hpe masuq ai ngu nna tsun wu ai. Dai shaloi, gasan san ai wa gaw Nang Byaq wa a kawah shabawn hpe shani tup jum ba ai hte shana de sa hpai sa ai hta kaga hpa amyat n lu la nga ai. 2. Tsa yam gun ai, hpawmi langai hpe masu ai lam Bai kalang mi gaw Hpawmi langai mi shi a yi kaw mam ting ga saw na rai nna, ga daw na matu tsa yam gun nna yi sa wa ai. Yi sa lam kaw Nang Byaq wa hte hkrum ai. Hpawmi jan mung, hkrum ai hte rau, "Tsa Nang Byaq wa nang grai masuq chye ai nga ma ai. Ngai hpe mung, kalang sha pyi masuq yu rit le", ngu wu ai. Nang Byaq wa mung, "Masuq na matu gaw hpa n yak nga ai. Raitim, daini gaw n mai masuq ai", ngu wu ai. Hpawmi jan mung, "Daini hpa majaw n mai masuq ai", ngu wu ai. "Hkri nang garai n chye sam ai. Daihpawt kaw nna Jan hte Shata kawa hkat taw nga ai, n mu yu ai i?" ngu dat

11 May, 2016 wu ai. Hpawmi jan mung, Jan hte Shata kawa hkat ai n mu yu ai rai nna lamu de akajawng sha dawng mada dat ai nga yang, dai shani na ga daw na tsa yam gah de malawq diq hkrat gaq ayai mat ai. Shaloi, Hpawmi jan gaw n dang tsun hkra pawt bu nga ai hpe Nang Byaq wa mu ai shaloi, mani let ngai masuq ai she re, ngu dat nna shi sa wa na lam de matut sa wa sai. 3. Ma kasha langai hpe masu ai lam Kalang mi na ma kasha langai mi mung, Nang Byaq wa kaw sa du nna, "Wa Di nang grai chye masuq ai nga, ngai hte mung masuq chyai ga", ngu sa tsun wu ai. Nang Byaq wa mung, "Mai laq nga ai, Wa Di na yupgawk bunghkum npuq kaw makoi da ai Masuq ndum nawq wa lah suq" ngu dat jang, ma kasha dai mung n nga ai masuq ndum hpe wa tam nga ai. Dai shaloi, Nang Byaq wa gaw shi a gawk chyinghka hpe shinggan hku, ahkang shangang kau da nna hkawm mat wa ai gaw shanaq jan du jang she, nta de bai wa ai. Ma dai gaw shani tup gawk kaw hkrap rawng nga sai. Du wa ai hte, Wa Di masuq ai she re ngu wa tsun nu ai. 4. Sharaw hpe masuq ai lam Lani mi na nhtoi hta Nang Byaq wa gaw gatnangtang hku mahka kaw dung mau taw nga ai. Dai shaloi, sharaw langai mi Nang Byaq kaw lanyan sa wa ai. Nang Byaq wa mung, sharaw lanyan sa wa ai mu tim, hkrit kajawng ai lam hpa n nga ai sha, lama mi hpe myit aru yu nga ai zawn, dung nga ai. Sharaw gaw dai hpe mu ai shaloi, "Nang kadai rai nni?" ngu san ai. "Ngai Hkanghtan Nang Byaq rai nngai" ngu bai htan ai. "Yaq dai kaw hpa galaw nga nni?" ngu bai san ai shaloi, "Moi nye kawoi dwi shadu kau da ai nchyang tsaq paq ngam sin nga nngai" ngu bai tsun sai. Sharaw mung, tsaq paq nga jang, na sharawng ai majaw hpyen mayu ai myit mung n rawng ai sha, Nang Byaq wa a makau de sit dung hkra rai nna, "Ngai hte rau, shawq shah sagaq" nga ai. Nang Byaq gaw, "Rai n mai shawq shah shi ai; tsaq paq n tai shi ai" ngu sai. Raitim, sharaw gaw shawq shah sagaq nga akroi anoi lajin bang wa sai. "Tsaq rai n tai ai shawq shah jang, ngai kaw mara lu wa na re, shing-rai nang hkrai rai yang shawq shah u, marawn kaga kaw du jang, ngai jahtau puk dat na nngai, shaloi nang shawq shah u" ngu tsun da wu ai. Sharaw mung, shi hkrai agrung shah sana ngu kabu let, dung la nga sai. Nang Byaq wa mung, kaga marawn langai du ai hte puk dat u ai shaloi, tsaq paq ngu htaq shah yu yang gaw nchyang tsaq paq n re she, kagyin hkanangtang (gat na tang) she, rai taw nga ai. Hkanangtang ni e, chyawm gawa nna, masin grai pawt ai hte sharaw gaw Nang Byaq hpe shah nan shah kau sana nga grai pawt let, hkan shachyut wu ai. Sharaw hkan dep ai shaloi gaw, lama mi hpe bai sin dung nga laq ai. Sharaw nachying pawt let du ai hpe Nang Byaq mu jang, "Nau hkum shara, ndai grai ahkyak ai moi nye jiwoi ni dung laiwa ai ri lahkum re" ngu lapu hkawan taw ai hpe layung madi madun sai. Dung yu na ngu jang, n mai dung ai ngu tsun tim sharaw gaw akroi anoi bai lajin taw sai. Shaloi gaw mi na hte maren, wora hkran du jang dung u ngu kaga bum marawn de bai rai mat wa sai. Dai kaw na bai jahtau puk dat jang, sharaw gaw ri hte galaw da ai lahkum rai sai ngu grai kabu let, dung dat yang lapu achyeq hkrum nna, grai bai pawt let Nang Byaq wa hpe bai shachyut nang sai. Shachyut ai hte maren, Nang Byaq wa hte bai hkrum sai. Dai yang na lang gaw lagat gatkung noi taw ai kata kaw dung taw ai. Hpa baw re ta? nga san jang, ndum bausa re nga tsun jang, sharaw gaw n dum yang dum hkra, bai aput taw sai. Dai majaw, shawng na lamang hte maren, kaga marawn na puk dat jang, dum na hku bai rai sai. Puk marawn dat ai hte lahtum dat ai shaloi, lagat tsip ayai wa nna, jawm kawa ai katut nu ai. Kaga lani mi na nhtoi hta sharaw gaw, nta galup na shangu shabawn hpe gun lahkah nga ai lam Nang Byaq wa chye kau nna, shangu shabawn kata e sa rawng makoi nga sai. Sharaw gaw shangu shabawn shawoi na hta grau li taw ai majaw nta e maq-jah wa kabai shayuq na hkyen jang, "Ngai rawng nga nngai law! atsawm shayuq na di u" ngu tsun sai. Hpang shani gaw, Nang Byaq bai shangu gun ang sai. Dai shaloi, sharaw mung shangu shabawn kaw bai makoi rawng nga sai. Dai hpe Nang Byaq wa chye jang, sharaw a shangu shabawn nga ai de nri jinghkyen shingteq sa wa nga ai. Hpang jahtum na lang gaw, shangu shabawn hkren di shana ngu hkyen jang, sharaw gaw, "Ngai rawng nga nngai law" ngu bai pru wa ai da. Volume II, No. II Lani mi gaw sharaw Baw machyi nna Nang Byaq wa kaw shabaq sa wawt wu ai. Shaloi, Nang Byaq wa tsun ai gaw, "Hkau e na a baw machyiq gaw yu maya sha n re, grak di moi kau ra ai" ngu sai. Shaloi gara hku moi na hpe bai wawt shangun jang, masum jum waq hpe atsawm sha ju hkren kau nna, nbang de na ninggam de sa galau kau u" ngu sai. Gajawa sharaw mung, Nang Byaq wa tsun ai hte maren, galaw sai. Dai waq hkrawng hpe Nang Byaq wa htaq lah nna ju sha kau nu ai. Bai, lani mi hta gaw Nang Byaq wa mahtang baw bai machyiq nna sharaw hpe shabaq wawt shangun sai. Shaloi, sharaw gaw mani ngai galaw ai hku galaw kau u ngu tsun dat sai. Dai hku nga jang, mani na hte maren waq shan galau hkrat wa na re ngu sharaw gaw sa hkap la dingda nga sai. Nang Byaq wa gaw dai lam chye chyalu re majaw, waq hkrawng n re sha, nlung tawng langai hpe grai kahtet hkra, ju nna galau kau dat sai. Sharaw gaw dai wan ju da ai nlung hpe hkap kachyau ai nga yang, hkum ting wan hkat hkanghkang mat sai. 5. Yi nat ai lam Hkanghtan Nang Byaq gaw yawng hpe masuq nna, mare masha ni mung n dang hkam wa sai majaw, yiq nat sa ai shaloi, kaga ni gaw shingnawm makau lam nat nna, Nang Byaq wa a yiq gaw ka-ang kaw re majaw "Naq yiq hpe nang nan, nat u" ngu yi makau de na ni nat dat ai hte rau, shi mung nat na hku rai sai. Yiq garai n nat lu yang, shi gaw shi a yiq kaw nhkun langai mi nga ai hpe matsing da nga ai. Dai nhkun hpe magap na nlung pa mung, nga nga ai. Nhkun de hkru sa wa na namlap chyahkraw ni hpe mung jaujau seng kau nu ai. Shing-rai, yiq ting wan hkru lai matwa ai shaloi, nhkun kata kaw rawng mat ai majaw Nang Byaq wa gaw n hkru lawm mat nga ai. Yiq hkru ai htaq, Nang Byaq wa mung, hkru na sai ngu nna shi a yiq de sa jawm tam yu ma yang, chyahkrung she gat hprawng matwa ai hpe mu ma ai. Dai majaw, Nang Byaq wa hpe gaw wan hte sat tim n lu ai rai nna, hkrit mahtang hkrit wa ma ai majaw Nang Byaq wa, hpa tsun, hpa hkraw rai wa masai. (Ngam ai Hkanghtan Nang Byaq maumwi hpe hpang lang nah "HPJ Vol. II, No.III" e, bai matut sagaq.) 11

12 Volume II, No. II May, 2016 Wp Myusha Hpaji Ninghkring ni a Hkrum Zup Bawngban Hpawng hpe saw shaga ai hte maren, Jinghpaw mungh shara shagu kaw na hpaji machyoi ninghkring ni sa du zup ai hte, Mai Ja Yang, sara sharin jawng wang kaw 2016 April (lahkawng ya) tup, bawngban hpawng hpe galaw la lu sai. Wp Myusha Hpaji Ninghkring ni a Hkrumzup Bawngban Hpawng gaw hpa majaw byin tai wa ai kun? Hpa baw myit yaw shatawng shada nna galaw sa wa ai kun? Hpa majaw galaw ra wa ai ngu ai hpe lawu na mabyin masa lawnglam ni hpe anhte sungsung myit sawn yu, mahtai tam yu ai kaw na ndai amyusha lamang kaba hpe shabyin shatai galaw sa mat wa ai, rai nga ai. Wunpawng Amyusha Hpaji Ninghkring Hpung Zuphpawng Galaw (The First Kachin Scholars Association Conference) DLA (Kachin Research Society) Daini Munghpawm Myen mungdan kata na amyusha galu kaba lam ni hpe sungsung myit yu wa ai shaloi, hpa majaw aku aka, baili baila, anaw anin, naw sumbaw hkrai byin nga ai kun? N shagrau ging ai hpe shagrau, n shalun ging ai hpe shalun, n chye nna san yang mung mara tam wa, hpaji jaw ai hpe mung sara hkum galaw nga. Hpa majaw mungshawa, jawngma, kashu kasha ni kaw na myit lu ai lam hpe tsun shaleng na nwam agam ai hkrai byin nga ai kun? Shawng na wa gara hku tsun, gara hku woiawn nga ai hpe mung, shut ai, jaw ai kadai gasan n nga ai sha, yawng akatsi nga hkannang hkansa chye ai myit jasat ni hpa majaw byin nga ai kun? Masu kumhpa hkrai jaw shagrau nna wuhpung wuhpawng gaw de nga ai rai kun? Myit yu ra sai. Mungdan a hpaji hparat lam ni hpe myit yu ai shaloi mung, dai hku rai ang na masa nga ai. Dai majaw, hpaji ahkyak ai lam, hpaji chye ra ai lam gaw yawng a n-gup n-gau nten hta, tut e tsun noi dingyang rai nga ai gaw madat mung jin mat na daram rai mat sai. Hkyet mung hkyet rung, kraw galau na daram rai mat sai. Subject shagu hta sanpoi shang lu na matu, sahka she gamaq hkrahkra laika hti shakut ai gaw jawng gawk kaw sharin hkamla ai lam gaw hpa ahkyak madung n re ai sha, shinggan tuition mungkan she grau madung rai mat nga ai. Dai majaw jawng sa na, n sa na gaw hpa ahkyak gamung n re ai sha, sanpoi hta hpa san na kun?, shawng lagu sagawn chye da ai mahtang grau madung rai mat sai. Dakkasu hpaji mung, Distance sanpoi htai ai she grau manu taw nga ai. Distance sanpoi hpe mung tinang sanpoi gawk kata tatut n sa dung htai la ra ai sha, manang langai ngai hpe shabrai jaw shap la nna mying masu hte awng hkra htai ya na matu garum hpyi shatsam dat mai nga ai. Jahpawt gat na namlaw namlap mari la lu ai zawn hpaji janmau ni hpe mung, gup la lu nga ai. Hpang jahtum na mahtai gaw, dinghku dum nta shagu hta shang wa yu yang, shakum kumba ntsa hkan janmau gup ai hkrai dingren noi shakap da ai hpe galoi mung, mu lu nga ai. Raitim, dai dum nta na ngamu ngamai sak hkrunlam hpe bai gawn yu yang, hka kap ai, kani nanghpam a majaw htawng rawng mat ai, maigan du mat ai (refugee-gee hkawm mat ai), ja, pat htu nna nta pawng shachyat kau ai, lungseng maw de shanang nga mat ai. Ntsa lam yu yang, dai zawn hpaji hpungtun gaw grai manu dan tsawmhtap la nga tim, hpaji a lachyum hte hpaji a manu hpe anhte a mungdan kata hkrak chye lu na matu grai yak nga ai. Ndai hku tsun yang, kaja wa tinang hkum manu namnak rawng rawng hte tengman ai hku hpaji hparat shakut la nga ai myitsu ni hpe tsun mayu ai n rai. Lahta e tsun lai wa sai zawn manu namnak n tawn ra hkra, kam maraq hpaji janmau ni hpe gup la lu na hku, chyinghkalam hpaw maden tawn ya nga ai majaw tengman jet ai hpaji manu hpe garan ginhka la na yak nga ai. Anhte a wuhpung wuhpawng hta kadai wa gaw hpaji chye ai mi re, kadai wa gaw n chye ai mi re, arawn alai satlawat du hkra, garan ginhka lu na maram yak nga ai. Dai majaw, Hugawng-Tarung bu ni gaw, kashu kasha ni hpe hpaji chye nna kanu kawa n bau ai, kani luq yang she, kanu kawa bau ai nga nna kashu kasha ni hpe ga shinglaq daru sharin shaga chye ma ai. Hpaji janmau gup ai kashu kasha ni hpe sharin shaga la yak ai majaw rai kun? Shingnrai, hpaji chye wa ai majaw, tinang amyu a htunglai maka (aga, laili laika, htunghking) ni hpe n chye mat nna kaga amyu ni a htunglai maka kaba hpe yu kaba nna hkrang dagrawq wa ai majaw kun? N chye sa! Hpaji chye nna uphkang magam mu gun ai ni mung, shata shabrai hte sha gaw dum nta na ngamu ngamai lam hpe hparan lu na n mai byin nga ma ai. Mayun kumhpa n lawm yang, sut masalam hta lahkam mi htawt lu na yak nga ai. Dai zawn masu hkalem tawn ai hpaji hparat lam ni hpe daini tengsha, tengman ai hpaji hparat lam hpe madang garan ginhka tawn lu ra sai, koiyen kau ra sai rai nna, manu dan namnak rawng ai hpaji hparat lam hpe daini anhte gawsharawt da lu ra sai. 12

13 May, 2016 Munghpawm Myan mungdan kata na mungshawa ni tsun nga ai ga manaw ni - (1) Munghpawm Myen mungdan kata galoi mung tsun nga ai ga manaw ni gaw, ja gumhpraw ra yang ar-na lu ra ai, lahta na arna lu ai ni hte asin pe ra ai. (2) Myen mungh kaw gaw, hkamdahka jaw lu ai asak hkrung lu na matu gaw Hpunggyi n rai yang, Hpyenla galaw ra ai. Shingnrai, hpyendap ni hte ta gindun nna galaw sha chye ra ai. (3) Shara kaja hte aya rawt lu na matu gaw, makyin jinghku jingyu n-gun nga ra ai. (4) Ngamu ngamai mayu yang, achyan ahpan galaw sha chye ra ai. (5) Lusu lumaik hte galaw gwi ai ni a matu sha re nga nna mungshawa ni a n-gup n-gau hta jahkring hkring galoi mung, dai hku tsun nga ai hpe na lu nga ga ai. Lahta na gamung ni gaw daini Munghpawm Myen mungdan kata asak kaji ni yawng, asak kaba ai ni yawng a bawnu hta tinang a asak hkrunlam gawgap lam hta, dai hku sha chyena hkap la da nga ai ni hkrai, tai wa sai re. Kashu kasha ni prat tuptup myit mada nna sharin da ai hpaji janmau ni gaw kanang e akyu jashawn jailang na rai ma ta? Hpaji sharin hkamla nga ai hpaji a manu gaw hpa hpe tsun mayu ai rai ta? Dai hku she rai yang gaw, hpa majaw hpaji sharin hkamla shakut nga na rai ta? Myit yu ga. Daini Myen mungdan a hpaji madang Literacy rate jahpan hpe 85% literacy jahpan hta masat madun da nga ai. Dai gaw, Myen mungdan ting na amyu yawng, Myen ga, Myen laika chye hti, chye ka, chye shaga ai hpe madaw literacy madang hku masat nga ai lachyum kun? Shingnrai, kaja wa bawnu myitmang sawn yu ai (IQ) madang tsaw ai hpe mahtang tsun nga ai kun? Atsawm myit yu ra na re. Ndai Myen mungh gaw, hpa baw kaw mahta nna asak matut lu nga ai kun? Dai daram ja sutgan hpring ing nga ai mungdan gaw hpa majaw matsan jamjau hpang hkrat nga ai kun? Mungdan n simsa ai, nga ai sha gaw mahtai tup hkrak n re ai. Dai gaw jahpai tsun ai ga langai mi she re ai. Dai majaw, hkaq yawng ai wa hkaq hpanggara hkrum nga ai hpaji masa hpe daini anhte rapdi kau ra sai. Kajawa IQ madang masat ai Literacy jahpan hta daini anhte Wp myusha ni jahpan shang ra ai aten du wa sai re. Hpaji a lachyum, hpaji a namchyim madung hpe hkamla lu ra sai. Bawnu hpaji n lawm ai wenyi makam masham lam, Bawnu hpaji n lawm ai sut masalam, Bawnu hpaji n lawm ai mungh masalam, Bawnu hpaji n lawm ai hpyen masalam, Bawnu hpaji n lawm ai amyusha lam, Bawnu hpaji n lawm ai htunghking lam yawng gaw tsang hpa re. Bawnu hpaji n lawm ai myitsu myit gawp, dingman kangka sadi dung lam mung, kaman sha re. Lawu de na hte maren, tengman ai hpaji hparat lam madung gaw kaning re ai ni rai ta?, jawm aru yu ga. (1) Hpaji ngu ai gaw tinang a myit masa arawn alai hpe shapri shatsawm la na matu re. (2) Hpaji ngu ai gaw hkrak myit ai lam kaw shading sa wa lu ai myit atsam lu la na matu re. (3) Hpaji ngu ai gaw tauhkrau mu mada lu na matu re. (4) Hpaji ngu ai gaw shawoi na shinggyim masha madang ni hta loi tsut re ai masha madang tai lu na matu re. (5) Hpaji ngu ai gaw masa langai ngai hpe nsharai lu yang sharai lu hkra, nbyin lu yang byin lu hkra ladat shaw chye lu na matu re. (6) Hpaji ngu ai gaw masha a man e tinang hkum yu htaphtuk hkra chye nga wa na matu re. (7) Hpaji ngu ai gaw sak hkrung ladat re. Volume II, No. II Lahta na gamung ni hpe sungsung lili myitmang yu ai lam n nga dingsa, daini anhte a mungdan a gammaka hpe gawgap sharai lu na grai myit yu hpa gamung tai wa na re. Moi prat gaw myihtoi, dumsa joiwa, alawng adat, hkawseng hkawhkam prat re. Ji nat gumgun gunhpai jawjau nna kadai mung kadai jaq dara tinang n gun kam nna mungh maden gasat mat wa ai hkrai, rai nga ai. Raitim daini na prat gaw grai galai shai mat wa sai re. Ndai zawn re galai shai nga ai mungkan masalam hta manang wa e jahpai hkalem tawn ai mawlanyet mayak manghkang lam amyu myu kata e, tinang hkum malap mali rai masu, shagrau tawn ai zawn nawn nna nga nga na kun! ndum ndam rai nga yang, hpang jahtum tinang a gammaka sak hkrunlam jahpan shazup ai tendu wa ai shaloi, tinang hkum kanang du mat wa ai, hpa tai mat wa ai, kanang matmat wa ai pyi n chye kau dat ai sha, tinang hkum shamat la ai ni tai wa na re. Hkrit-tsang hpa re. Mungkan ntsa yawng sharai mai tim, aten hpe gaw Karai Kasang mung n sharai ya lu nga ma ai. Dai majaw, daini, dai zawn re mabyin masa kata, myit nchyan shaw nna anhte Wp masha ni a wuhpung wuhpawng kata na galu kaba lam gawgap sa wa ai hkrunlam hta, tinang sharin hkamla lu ai hpaji ni hpe manu shadan lu hkra jawm akyu jashawn jailang sa wa lu na matu Wp Myusha Hpaji Ninghkring ni a Shawng Ningnan Lang na Hkrumzup Bawngban Hpawng galaw ai, rai nga mali ai. Hpaji ni hpe manu shadan akyu jashawn jailang sa wa lu na matu sha n ga, sharin hkamla na hpaji ni hpe mung madang nga ai hpaji hparat lam byin tai wa hkra, myitmang yawshada sa wa ai bawngban hpawng rai nga mali ai. Hkrang sha, shapraw nga ai Kachin wuhpung wuhpawng n tai mat ai sha, tatut sikhkwi gawgap sa wa lu hkra, atsam shapraw ya lu ai hpaji hparat madang byin wa hkra, hpaji madang gawgap lu yang she, daini anhte a wuhpung wuhpawng gaw tengsha galu kaba awngdang wa lu na re. Dai majaw, Wp Myusha Hpaji Ninghkring ni a Shawng Ningnan Lang na Hkrumzup Bawngban Hpawng a myitmang dawdan sa wa ai lam ni gaw lawuq na hku re. Pandung : Wp myusha ni hpringtsup kup ai awmdawm shanglawt ahkaw ahkang hte bawngring rawtjat wa na lam hta hpaji chye ai Wp myusha ni myithkrum kahkyin gumdin ai hte shanglawm shamu shamawt sa wa sana. Yawshada lam : (1) Mungdan shara shagu nga ai Wp myusha hpaji ninghkring ni, shada hkauchyap gahkyin gumdin lam lu la na matu. (1) Wp myusha ni hta mungkan madang dep ai hpaji chye ai masha law htam wa na matu. (2) Wp myusha ni tinang a mungdan lamuga hta hpringtsup ai ahkaw ahkang lu la nna tinang gammaka tinang hpajang lu wa na. (3) Wp myusha ni la shagu hta hkamja jetlet bawngring rawtjat wa na matu. Wp myusha ni marai hkum shagu hkamja jetlet nna, sut masa, hpaji masalam ni hta prat dep ai mungkan madang hte maren, rawtjat ai masa de du wa nna, mungh masalam tangdu hkra, chyena ai hte, awmdawm ai shinggyim ashkaw ahkang lu la na. Wp myusha ni hpe prat madang hta h kan nna rawtjat lam ni hta ladat shaw woiawn, kahkyin gumdin galaw sa wa na. Ginhpan shalat lu ai Wp myusha ni byin tai wa lu hkra, hpaji masalam tam sa wa na. Tinang a htunghking, laili laika, madang grau shatsaw sharawt sa wa na. Wp myusha ni a 13

14 Volume II, No. II May, 2016 gammaka hpe tinang hkum nan, dawdan hpajang lu hkra woiawn galaw sa wa na ngu ai, Magam Jasat ni hpe mung shachyen shagrin mat wa sai re. Lata san tawn ai Executive Committee (EC) magam gun ni - (1) President Sarama kaba Dr. Kumje Roi Ja(retd. Prof. MKN Uni.) (1) Vice President- Dr. Lahpai Hkun Seng (MJY, TTC) (2) Secretary- Maran Zau Yaw (3) Asst. Secretary- Dr. Nangzing Lu Awn EC members ni (4) Shd. Mahka Myo Awng (5) Dr. Mahkaw Gam Seng (Miwa mungh) (6) Mashaw Lawt Awng (7) Sr. David Zau Dim (Ygn) (8) Shd. Bumchyang Gumja Naw (Mdy Uni.) (9) Sr. Lamung La San (Pyin Oo Lwin) (10) Hpakawn Seng Li (11) Srn. Maran Ja Htoi Pan (12) Tara Kasa Doi Bu (13) Dr. Myinaw Roi Lum (14) Dr. Seng Um (15) Sr. Kb. Lasham La Nu (16) Tara Kasa Zahkung Hkun Nawng (MKN) (17) Sr. Thomas Zau Ring (18) Srn. Kumba Roi Nu Lahta na hpu-awn ni hte EC members ni hpe nambat langai lang na Kachin Scholars Association Conference hta shawng lang na Wp myusha, Kachin Scholars Association Hpung a woiawn ningbaw ningla ni hpe bawngban zuphpawng hta, du sa ai shawa myitsu ni kaw na dawdan lata tawn ai hte, tingnyang up ni kaw na shagrin masat da sai. Ndai zuphpawng hta, shanglawm ai masha yawng 116 (latsa shikruq) tup re. 14 LABAU N DAM GA - II Hkasha Uma Awng Mungkan nnan lat ai hte shinggyim nnan prat ai hte seng nna mungkan masha ni hkam la ai lam amyu myu rai nga ai. Israel masha ni kam sham ai gaw hpanda ai rai nna,anhte Wunpawng sha ni dai lam ni hpe Chyoipra ai Chyum Laika hta na chye la sai. Hkap mung hkap la nga saga ai. Raitim anhte Jinghpaw Wunpawng sha ni a kaji kawa ni hkai dan wa ai gaw hpanda ai hku nrai, shingra tara hku shangai chyinghkai wa ai lam rai nga ai. Chyum Laika hte bung pre ai lam ni law law nga ai. Chyum Laika hta Karai Kasang gaw mungkan hpe ra n rawng hkra hpan ai hpang shinggyim masha hpe hpan da ai hku mu lu ai. Jinghpaw Wunpawng sha ni hkai ginlen ai matsun maumwi labau hta mung mungkan ga hpe hkumhkum tsuptsup jahkum shatsup shangai da ai hpang she shinggyin masha shangai wa ai hpe mu lu ai. Ya Jinghpaw Wunpawng Sha ni a matsun maumwi labau hpe yu ga. Moi lamu ngu ai mi n nga, ginding ganai ngu ai mi garai npra yang, ndai mungkan kun gaw, wat sawa, dam lada asan awan rai nga ai. Shawng nnan e wamwam summwi re ai mi lawn, dai hpang but shanut san ai mi byawn, rai wa sai. But shanut san ai arai gaw shi hkrai shi shawang lung, numdang dung, mayat sha dinghku de nna, na-um nasin rai wa sai. Ya ladaw du, shangai nhtoi gu jang, But Shanut a kraw ting shamu, kan ting kaju wa sai. Dai hta n-ga, kraw kan kaw nna nsen ngoi pru wa ai gaw - "Htaw law, ngai hpe e gaw law, shadai mung hkum kadoi, bu mung hkum kamoi mi law, wundan amying mung hkum jaw, pungding hpoiwan mung hkum singgaw mi law" nga ai. Dai ga tsun ngut ai hte kan kata de na, lagaw jan, lata hpyan di yang, kanu a karep nra daw ngawt, nhkrem hku shinggan de zawt, rai wa sai. Ya dai ma gaw hkritung kaw nna nan myitsu, hkriwang kaw nna nan kawng (wa) tu ai wa rai nga ai. But shanut gaw mau let dai ma hpe azi yu nga ai. Shaloi dai ma gaw kanu hpe "Ngai gaw lai wa sai ten a byin mabyin ni hte htawm hpang de byin wa na lam mahkra hpe mung chye ai wa rai nngai, nang nu gaw nga yawng nga pra yawng a kanu, Shagyit Pawt Ninghpang But Jan Sumbu Ninggawn Kanu ngu ai rai ndai. Ngai gaw Hpan Ningsang Chye Ningsang ngu ai wa rai nngai" ngu matut tsun wu ai. Matut nna- "Nang nu gaw shangai shayan chyinghkai dumhpran nna guji guyang ra mara hpe jahkum shatsup na rai ndai. Ngai gaw nang nu shangai shalaw, chyinghkai shachyaw ai ni hpe wundan amying jaw hparan, pungding hpoiwang kawan ya na nngai" ngu tsun wu ai. Dai hpang Shagyit Pawt Ninghpang But Jan Sumbu Ninggawn Kanu gawkalang mi bai shawang lung numdungdung nna, aten du jang,shamyen tum zawn rai nna atu aten re ai tin tarin langai mi hpe shangai dat wu ai. Dai hpe Hpan Ningsang

15 May, 2016 Chye Ningsang praw di yu nna - "Ya ndai gaw nga yawng nga pra a manoi kaba, sumsing lamu hte ginding aga ngu ai tai na ra ai" ngu tsun wu ai. Ndai shamyen tum zawn re ai tin tarin gaw ka-ang e ga kapran mat nna ntsa kawp gaw sumsing lamu tai, npu kawp gaw ginding ga tai lai wa sai. Raitim dai tin tarin ga kapran wa ai hte lamu hte ga kalangta byin ai nrai, Ninggawn Kanu hte Hpang Ningsang ra ai lam hku lang hte lang shangai nna jahkum shatsup da ai rai nga ai. Ya chyawm gaw sumsing lamu de wanang summwi up, wunpu shagan ni mung tup, nhtoi hpa-awn jan mung nga, nsin lakawn ai shata mung pra, sinpraw hpe mung masat, sinna hpe mung madat, bungga nbung hpe mung hpan, bunghpoi nbung hpe mung lan, ninghte raw marang hpe mung shalat, Ninghtoi Gintawng hte Ningrim Gintawng ni hpe mung shaprat nna, hkum hkum ra ra, yu chyai ginra tai wa sai. Ginding ganai hta mung, nsin hte nhtoi, bungga hte bunghpoi, bum shagawng hte pa layang, hka hte hkarang,sin hte marang ni hkumhkum tsuptsup shalat shaprat da ngut sai. Raitim mung dai hpe rem hkyem lajang na matu, nsoi nsa rawng ai dusat dumyeng kata, akatsi akatsang naw rai nga ai. Shinggyim ngu ai garai npra yang, Hpan Wa Ningsang Chye Wa Ningsang shaman ga tsun ai gaw - "Yat,shinggyin ngu ai mi nga, masha ngu ai mi pra yang, dai masha ni tinang myit n hkrup, zai ladat n tup jang, sumsing lamu de mada yu nna, de a maka kumla hpe sumru yu,myit sawn yu ai hte myit htai, zet let ai ni tai wa mu ga" nga ai. Laikaman (1) "Amyu Sha Hpaji Masa Ningshawng Hpung" matut Education Policy ka-rip hpe 2017 ning April shata e galaw sa wa na "Kachin Education Forum" hpawng kawq tangshawn jahkum shatsup matwa na rai nga ai. Kachin wuhpawng wuhpung e, laili laika sharin achyin ya ai 'jawng' (school) ni lawq wa nga ai zawn, college - dakkasu madang laika sharin jawng ni mung, hpawq jat wa nga sai. Ndai htaq, tinang Kachin amyusha hpaji masa woi jahkrat sa wa na gaw ra ahkyak ai madang kawq, du nga ai. Ndai gaw "Amyusha Gawgap" (Nation Building) bungli masing kaba aq dawchyen yiq-ngam kaba langai mung, warai nga ai. Bugah gawsharawt masing gaw yaq hkyak hkyak nah manpaq hpe shatsawm jahtap malang dat ai hkrang But Jan Sumbu Ninggawn Kanu mung Hpan Ningsang shangun ai hte maren nsoi nsa rawng nna shangai chyinghkai chye ai Ninggawn Chyanun hte Hpunggam Woishun yan hpe shangai ya ai. Shan gaw Shupshi Majan ngu ai hpun kawa ni a kanu, Supnang Majan ngu ai dusat dumyeng ni hte ntsa malen pyen ai u ni a kanu, Ndoi Lum Majan ngu ai hka katae nga ai nga ni hte hkrung mahkrung a kanu, Hkrip Kahkrawp ngu ai lagat amyu ni a kanu ni hpe shangai wu ai. Dai hpang Ji nat ni hte mungkan ga hpe dup shara na Ninggawn Wa Magam hpe shangai ai. Ninggawn Wa Magam gaw shinggyim masha ni a kaji kawoi n rai. Hkrang n mu lu ai minla kaba sha rai nga ai. Chyanun hte Woishun gaw, hpun kawa dusat dumyeng hkrung mahkrung ni hte jinat ni hpe matut manoi shangai ai hpang, shan a malai shangai chyinghkai galai na matu Shanu Nem hte Shawa Nang hpe shangai da masai. Lamu hte ga hpe shalat, hpun kawa dusat dumyeng ji nat ni hpe shangai shaprat ai gaw numdaw masum re ai. Shangai kanu ni gaw But Sumbu Ninggawn Kanu, Ninggawn Chyanun hte Shanu Nem ni rai ma ai. Ya, But Sumbu hte Ninggawn Chyanun yan gaw shangai shaprat ai lam hkring mat sai. Rai tim Hpan Ningsang Chye Ningchyang gaw naw nga nna Shanu Nem hte Shawa Nang matut shangai shaprat ai ni hpe shingteng amying naw jaw ya nga ai. Shanun Nem hte Shawa Nang gaw shinggyim masha ngu ai hpe shangai shaprat da ya sai. (HPJ Vol.II, No.III e, bai matut na.) rai nga ai majaw, jahten sharun du wa jang mung, hkring ra mat ai sha n-gah, htenbyak loi mat nga ai. Htawmhpang du wa na Kachin amyusha hkrang hpe shawq shaprawq lah na, dup shatsawm lah na gaw, yaq kawq nna shading sharai, samah lah ra nga sai. Kachin amyusha identity hkrang kra yang sheq, amyusha myit jasat jasa suhprang nga ai. Dai shaloi sheq, mungh tsawq, myu tsawq myit prutpru ka-prawk wa nhtawm, tinang htunghking lailen, laili laika, tsun shaga aga... ni hpe gawsharawt wa ai, rai nga ai. Amyusha nganggrin ai madang gaw, ninggam hte ninggam amyusha gawgap yiq-ngam hpe galaw lah ra nga ai. Shakut jaw ra nga ai. Volume II, No. II Tsin-yam Wunpawng Salum Wunpawng myu ni aq mungdan, Maigan wa e m'du nan; Chyurum Wunpawng l'mu gah, Maigan myu ni m'du shah. Wunpawng myu ni gaw mau mau, Taihpyen wa e hkrai chyaulau; Bum sh'gawng pungding sh'gu, Mawl'nyet hpyen ni hkrai du. Wunpawng aq nhprang sutrai, Maigan wa hkrai m'duq sai; Sai chyup k'nu zing-rut hpyen, Wunpawng mungdan k'ta len. 1994, February 24 htaq, N.W.T hteq simsaqlam lah; Tim, 2011, June Jahku, Saqwa taihpyen ni bai du. Wunpawng mungdan k'ta, J'rit wang hpe tawtlai wa; Wunpawng saidaw saichyen, Shara sh'gu hpyen koiyen. Dum ntah, hkauhting hkauna, U, waq, yamnga hpan hkum hkra; Njaq nhpraq kau dah ra. Gumgai dinglar ma nnga, Nkung nkang htawt-sit sa; Taihpyen laba bawm sh'rut, Myusha ni myiprwi m'yut. Tsin-yam ngu ai ndai wa, Gara hku tawtlai sana? Tsin-yam k'ba dang lu ai, Hpan Karai nan sha rai. Cartoon 15

16 Volume II, No. II May, 2016 ANHTE A MUNGDAN NA SUTGAN NKAU MI Bum Shanghkawng Anhte a mungdan kata hta manu dan ai tsi mawan hte nhprang sutrai hpan amyu law law nga nga ai. Dai hpe amyusha ni n chye jailang ai majaw, manu n dan ai zawn shadu nga ga ai. N chye ai wa gaw lai da; Hpaji chye ai wa gaw hta la nga ai hpa, rai nga ai. Anhte a mungdan kata tu matu, ru maru, nam banda hpun kawa ni yawng gaw, manu dan ai sutgan ni hkrai, rai nga ai. Daini na aten hta, anhte nkau mi tinang a buga na manu dan hpun ru hpun kawa ni hpe malap kau wa nga saga ai. Dai majaw, sawk hkrawk matsing la lu ai nkau mi hpe lawu de na hte maren, ka shinggyin tang madun dat nngai rai. (Ref : "List of Trees, Shrubs, and Principal, Climber, etc. recorded from Burma with vernacular names" by H.G Hundley, B.Sc. (For) Rgn., Silviculturist, Burma and U Chit Ko Ko, Herbarium Curator, Third, Revised and Enlarged Edition, SUPDT. COVT. PRINTING AND STATY, UNION OF BURMA, RANGOON, 1961 e, Jinghpaw hku shamying tawn da ai (Kachin names) hpe sawk shaw mahkawng shinggyin ka da ai re.) Masat yan Kachin Names Ref Botanical Names And English Names 1. Anai 280 Dioscorea spp. (yam) ydef; 2. Angnam (Hpalun) perillaoci moides linn (creeper) ylqdeh 3. Aura (Htaura) ig;cwfaq; 4. Ari 288 Calamus Budrf 5. Ari (Ri) 6. Anghtau ru EG,fyif 7. Aungdaw ql;eg,f 8. Akyaw 221 Aquillaria agallocha Roxb, Plumeria obtuse tausmf? opfart;yif 9. Anam (Banda) (Herb) tyifi,f 10. Anaw Anam 11. Ang Wang (Walai) (Water Cress) 12. Angau (Ngau) (Timber) a,mifwkh;opf 13. Apu (A bud) tzl;tygifh 14. Aru (A vine, Crecper) EG,f (pypfeg,f) 15. A Si hpun (Namsi hpun) (Fruit) opfod;0vhyif 16. Atsing (weeds) jrufyif (weeds) 17. Badangdip Sinleng Combretum Pilosum BuufwufEG,f 18. Badawng 101 Teframeless nudiflora bkdifyif(opfykwf) 19. Bainam Chyubawng 115 Ficushirta anmif 20. Banghkri Elaeocarpus Floribundus E. La cunosus, E. pru nifolius Myen opfayg (mai manonpan &Srf;) 21. Ba hkri, Ba-uk, Mahkri sum 180/181 Brinjal (Tomato), Solanum macranthum c&rf;csof? qifc&rf; 22. Bandam 86 Saraca bijuga prain aomfu-thaw ka (Asoka Tree India) 23. Bawng hprawng, Bawng prawn 120/120 Viburnum coriaeeum ukdifjym Saraca griffithiana prain 24. Bu (Bulap) 213 Peper betle ugrf; 25. Bu (Buhkrawp) 245 Juglan regia opfbum; 26. Buja 244 ig;aygufyif 27. Buk-galwi (Nba shalwi) 127 Randia dumetorum aq;ohyk&m 28. Bumawng-ru (Ubinlang) 213 Piper nigrum awmugrf;? jikyfaumif; 16

17 May, March, Volume II, No. III 29. Bunghku-ju (Gala nhpan) 224 Euphorbia spp &Sm;aZmif; 30. Buru (Bulap-ru) 213 Piper betle ugrf;eg,f 31. Byili 188 Oroxylum indicum abumif&smyif 32. Byin (Bying) hpun 90 Prunus cerasoides (Gorgeous red flowers) yef;ed(cs,f&d) yef;ek 33. Byiprawn udkifjym 34. Chyabu-nut (Chyabu-lut) (Nbu lut si) 55 Erioglossum rubiginosum atmufcsif;pm 35. Chyaga (us*g) (Shaga, Saga) 92 Rubus assamensis, R.eriprticus ql;eg,f? ql;aagyif 36. Chyahkraw (Jahkraw) Walang-ang 219 Lindera Candata 37. Chyahkya 222 Emblica officinalis, Phyllanthus pomiferus ZD;jzL 38. Chyamga (ka) (Larang hpun) 4 Miehelia champaca pum;0g 39. Chyamgakai, (Maibau-sam) tifusif; 40. Chyaran 249 Castanopsis chestnut argentea opfat? *kh;od; 41. Chyingbawng (Jangbawng) 39 Zanthoxy lum budrunga awma&mufobkwf 42. Chyingbawng-la (Jangbawng la) 39 Zanthoxy lum, Aeanthopodium r,mesifhbuufql? uwpfql; 43. Chyinghtawng hpun 206 Colebrookia, Oppositifolia yef;0gyif? uawmhyef;yif 44. Chyingta (Shingta) 223 Henslowia heterantha usd;aygif;yif? uyfyg;yifwrskd; 45. Chyingtaw (Shingtaw) 105 Syzygium grande oajyyif? oajyed 46. Chyingling hpun (Chyinglwi) 218 Litsaea lancifolia Salicifolia thk'kh ('*kdodef) 47. Chyingma hpun 60 Rubus Semialata ydzif;yif? ykzgefrsufpdyif 48. Chyingnam, Da-ma bai hpun, Dingwa-ulang 49. Dagang (Nbau dagang) (Dagang chyamut) Sesamum Sesame, Dalbergia oliveri Aralia armata Treuesia palmate ESrf;yif? ohrvsef;yif Tamalan awmifordwf 50. Dagang Chyamut 117 Aralia Thomsoni bdvl;vuf0g; 51. Dang (madang) Dang kawa (Madang kawa) 52. Danghkya (Hpun Sha) (Tangchya) 324 Cephalortach yum pergracile oif;0g; aygif;oif;0g; 101 Anogeissus Ocuminata tacgufburf; &kef;tacgufburf; 53. Danghkyam hpun 166 Holarrlena, Antidysentriea vufwkwfbud;? vufwkwfodyf 54. Danghkyam kaji 166 Wrightia tomentosa vufwkwfodrf 55. Dap hpun 100 Terminalia tomentosa axmufbuefy 56. Dawhke (Lahke) 40 Clau sena excavate yifawmfodrf (c) qdwfesrf; (Tsingdaw tsing) 57. Dawngding 24 Dipterocarpus tuberculatus tif? unif 58. Dawnggoi 277 Clinogyne dichotoma oifjzl;? oif 59. Dawng hkreng (Bandam) 56/86 Paranephallium hyotrix, Saraca griffithiana aomu? tmaomu 60. Dawngbreng awmugrf;od;yif 61. Dawnghku 27 Hibiscus macrophyllus awmifzuf0hh? avqmfjym? 0ufavQmf 62. Dawngpyi 287 Corypha umloraculifera, Umbrellapalm ayyif 63. Dawnhka 31 Helicteres Galabriuscula oa&mndk 64. Dinghkri (Nawnam) 83 Cassiatora Negro Coffee, (Dangywe) &Srf;uaZmh 65. Dumsa-gyaw 123 Hymenodictyon excelrsum Kuthan Kusan 17

18 Volume II, No. II May, Ga-daw (Chyaga) Saga (Shaga) 92/93 Rubus birmanicus, R.moluccanus Subwe, Sumwe ql;aag? ql;art 67. Ga hkyeng (Shaga) 93 Rubus rosaefolius ql;aagod;yif 68. Ga mang Ga maw 92 Rubus lasiocarpus ql;aagod;yif 69. Gahta (Gahta-paw) 30 Sterculia ornate avqmfcg? avqmfed 70. Gangze (Gungze) 286 Areca eatechu ugrf;od;yif 71. Ganoi (Kanoi) 239 Ficus elastic Rubber anmifbuufaygif 72. Gattung (Lagat gat tung) (Gat gu) / Gat noi 241 Ficus mysorensis Rubber, Banyan anmifabm"d abm"danmif 73. Gatzi / Gat ji / Gat rai 239 Ficus comosa anmifoajy 74. Gawkngu 83 Assia ferlula Laburnum ika&t0g 75. Gawkngu chyamang Gawkngu chyang 76. Gawng kyeng hpun Dawng hkreng hpun 110 Lagerstroemia Lilac Speciasa 120 Lonicera braracrana 121 Lmicrantha ysof;ryif ZvyfeDyif 77. Ginsa (kinsa) Hpun 249 Castanopsisindica, C.tribuloides ukef;-opfat (0ufopfcsyif) 78. Ginsa (Kinsa) Matswi 249 C.tribuloides opf{(*kh;) 0ufopfrsKd; 79. Grawgrawp 3 Dillenia pentagyna ZifjAGef (ZjAGef) 80. Gumbapan 126 Mussaendaglabra yef;wlzufwl? &GufvSyef; 81. Gupchyu (Gupjuhta) (Gahta) 30 Firmiane Colorata 0ufavQmfyif 82. Gwila kajawng 243 Girardania hete rophylla qifzuf,m; 83. Gyitnalata (usetsi) Jitnalata 2 Naravedia zeylanica qif*sk&pf 84. Hka-Chyinghtawng, Chying daw 97 Hydranzea robusta var, Griffithiana yef;azmufxdk; 85. Hka hpalap 94 Rosa involucrate jrufukdif; 86. Hkaingu, Hkainu 305 Zeamays Indian corn ajymif;zl; 87. Hka Jangnai (Jangnai) 238 Streblus asper tkh;esj (OESJ) 88. Hkalam Hpun 111 Duabanga grandiflora rtl 89. Hka Lashawng Hpun 122 Anthoecphalus Cadamba rtlavmufvsef; 90. Hkamari Hpun 245 Debregeasia Velutina Sareochlamys pulcherrima Salix tetrasperma rkd;rcyif qyfpmyif 91. Hkang gawng hpun 242 Antiari toxi caria jr m;qdyf (tqdyfyif) 92. Hkang gawng ru 238 Ailanthus kurzui rvidif (awmykd;pm) 93. Hkanjwi (Hkajwi) 180 Solanum indicum c&rf;uazmhyif 94. Hka Shatwi 229 Bishofia Javanica a&ydawmuf (ykd;aumifpm) atmufbukdu 95. Hkaulan mam 319 Triticum Vulgare (Wheat) *skh 96. Hkawhkam Kaju 181 Solanum torvum uazmhcg; (Magwi Kajuhka) c&rf;uazmh 97. Hkawlum hpun 172 Strycwaox nux-blande(strychnine tree) caygif;yif? rdkifrufwkh (&Srf;) 98. Hkit lang-ru 250 Gnetum Scanden urwfeg,f (*skdeg,f) 99. Hkri 61 Melanorrhoea usitata opfap; 100. Hkringmau 203 Clerodendrum petarites ref;ya'om? zufu 101. Hkring mu 203 Pteridium uilinium awm'&ifa*guf 102. Hkri hpun 62 Holigarna kurzii opfap;yl;yif 103. Hkundu (Hkindu) 307 Imperata cylindrical ouú,f? oufu,f 18

19 May, 2016 Volume II, No. II 104. Hkung-rang shat (Woi Hkrap Si) 43 Dysoxylum binectariferum atmufcsif;pm? arsmufidkod; 105. Hkyihkang 127 Gardenia Coronaria,if;*wfBuD; Maihkai mawk(&srf;) 106. Hpadawng 235 Mallotus Philippinesis, Po-thidin azgif;tgef; (&Srf;) 107. Hpalap 23 Camellia vzuf 108. Hpauwu 240 Ficus Hispiola uatmif;? u'gwf 109. Hpundawdaw 165 Alstonia Scholaris aq;cg;yif 110. Hpun-gaya 128 Gardenia erythroclada rsef;ed? opf&aoh,m; 111. Hpunja (Hkalak hkak) (Woibaw Si) 41/51 Aegle marmalas (Elephant Apple) tkwf&spf (O&Spf) 112. Hpunhkyinkang 127 Gardenia Coronaria Thit gan opfuefy 113. Hpun hpawk (Sumtung) 189 Mayodendron igneum {u&pfyif 114. Hpun Lasi 76 Cajanus indicus yjpdrf;ikh 115. Hpun mang (Shabyin-Sabin) 158 Diospyros burmanica (Zebra wood) awmo,fyi (w&kwfo,fyif) 116. Hpun nam makya, 230 Aporosa raxbarghii opfacguf? a&jrif; Hpun nam hpun 117. Hpun nam makawk 62 Sponlias pinnata (Hogplum) a*god;yif? a*gcskd 118. Hpun praw (Nam labyi) 119 Alangium ehinerese awmykd;pm 119. Hpun Sha 101 Anogcissus acuminate,gef;yif 120. Hpunsi (Chyingling) 21 Euya acuminate awmifvzuf? awmvzuf 121. Hta (Gahta) 30/111 Sterculia ornata, Punica granata (Pornegranate) avqmf? ed? 0g? jzl 122. Hta hkyu (Chyanhkya) 227 Emblica Officinalis ZD;jzLyif 123. Htaura 88 Acacia pennata ql;bkwfbud;? uif;rgef;&dkif; 124. Htingmut 181 Solanum verbascifolium a'gif;pyfjym 125. Hting-ra 197 Cystaehacanthus, puleherrimus orm;aq;burf;? vdyfom;&guf 126. Hting-ra hpraw 199/198 Adhatoda Vasica Justicia gendarussa 127. Jadum, Jadum Kaba Jingdum, Chyingdum orm;aq;usrf;? Bawanet (b0geuf)? r,m;bud; 154 Maesa indica Permollis awmvzuf uifyvif;euf 128. Jahkraw, Chyahkraw 219 Lindera caudate tkh'khavmuf,m; 129. Jahtung banghkri 35 Elaeocarpus hygrophilus opfaag? ayg 130. Jahtung hkringnau 202 Clerodendrum colebrookia, Num xif;&i;yef;? qugjyef; 131. Jangbawng/ Jingbawng 39 Zanthoxylum budrunga uwpfqkd; / Hme kaung 132. Jingbawngla 39 Zanthoxylum acanthopodium r,rif;buufql 133. Jang myang 277 Alpinia allughas *khrif; 134. Jangnai/ Jutu 243 Balano streblus ilicifolia BuHUpm 135. Jang wawm 278 Ananas sativa emewf 136. Jan lagaw 277 Costus speciosus zvhawmifa0s; 137. Japawraw 118 Heptapleurum galaucum ewford;vuf0g;? azghyif 138. Jingdum 154 Maesa indica uifyvif;euf (awmvzuf) 139. Baren jawbyin, Jing jawngla 54 Leea aequata e*g;arsmuf 140. Jupuru 14 Capparis cathcarti aumufauguzm? ql;aumufeuf Ngam ai daw ni hpe bai pruwa na HPJ ni e, matut manoi shalawm bang matwa na gaq ai. 19

20 Volume II, No. II May, 2016 Myusha lam yan, mungmasa lam yan, amyusha ka-ni nanghpam pat jasan masing ni hpe mungshawa ni grau nna chyechyang hkawnhkrang wa na matu, Mungchying Uphkang Dap, Ginjaw Uphkang Rapdaw gaw ningmu jahpaw machye machyang jaw ai wunkat hpe pang hte pang galaw nga ai gaw, ya masat yan (6) du hkra rai sai. Ndai masat yan (6) ningmu jahpaw wunkat hta sa sharin hkam la ai mungshawa ni gaw, Uma ga Putao ginra de na mungshawa ni rai nga ai. Wunkat sa sharin hkam la ai mungshawa ni gaw nhtoi ya shani manap du zup sai. Wunkat sa ai mungshawa ni yawng marai (238) rai nga ai. Ngai myu tsaw brang gaw ndai wunkat hta sa sharin hkamla nga ai mungshawa ni hpe zinlum na matu lit jaw shatsam da hkrum ai wa rai nngai. Wunkat hpaw hpang sai re majaw, bungli n rau n htau hte kyin hkawm nga ai ten, n myit mada Rawang shayi langai mi a tsawm shingni gaw nye salum hpe hkamsha lam jaw hpang ya sai. Shi a gawng shing-yan hpraw nsam gaw majoi shingra bum na Hkyen Hpraw Bum hta grau hpraw tsawm nga ai. Tsun shaga ai arawn alai shingni mung, sari mi arawng rai nga ai. Shi a kraw kata hta mung, Nammukdara Panglai hta grau dam lada ai shawang tsawra myit gun da nga ai. Ngai myu tsaw brang gaw shi hpe mu ai shani kaw nna salum hta htuk htak kahpra hkamsha nga sai re. Nye myit hta shi hpe hkuhkau mayu ai lam ni hpring chyat nga sai. Dai majaw wunkat hpang ai lahkawng ya ngu ai shani hta Rawang shayi hpang de sa chyai nngai. Rawang kasha gaw shi hkum hpe "Ngai gaw Magawng kasha rai nnga;, mying gaw Lu Htoi nga ma ai; buga gaw Putao Alang Ga kaw na re" nga nna ngai hpe shachyen dan sai. Ngai mung nye hkum hpe bai shachyen dan nngai. Aten n law la ai kaw hkrum shaga ai re majaw an lahkawng a hkrumzup shaga chyai ai gaw kadun la dik nga ai. Wunkat hpang ai masum ya shani hta gaw, ngai shi hpe laika buk langai mi jaw dat sai. Dai laika buk hta nye a hkamsha lam hpe ka bang tawn nngai re. Rawang shayi Ah Htoi kaw nna bai ka htang dat ai hta - "Ah Zau e ya na zawn Ah Htoi hpe hkuhkau la ai majaw grai kabu ai yaw. 20 Manga Yunglat hte Shakram Dat Nngai Chyang Ngau U Shingtai Ah Htoi mung Ah Zau ni zawn mungdan magam bungli shakut mayu ai re wa, raitim Ah Htoi gaw wunkat ngut ai hte buga de bai wa ra sai, buga hta Ah Htoi gaw ma shalet Saranum magam lit gunhpai ai re. Ngai galaw ai magam bungli hpe galai la na kaga Saranum nga ai rai yang, Ah Zau hte rau mungdan bungli jawm shakut mayu ai, Ah Zau ngai hpe hkum tsawra yaw. An lahkawng gaw shada grai tsan gang ai re. Ngai tsawra ai ngu Ah Zau hpe mahtai jaw da tim, Laiza kaw Ah Zau hkai hkamsha garen nga ra na rai nga ai. DAi majaw Ah Htoi hpe hkum tsawra yaw, manaw manang hku sha hkuhkau nga ga i" nga nna htang shana wa ai. Raitim ngai myu tsaw Brang gaw, kachyi mi mung myit ninggun shayawm kau ai lam n nga ai sha, matut shakut na masing hpe tawk hprut dawdan ni nngai. Dai majaw shani shagu na lakjet shang nga ai ten ni hta, ngai myu tsaw Brang gaw, Rawang shayi Ah Htoi a makau hku bungli ra tim, n ra tim ya sha ya sha gahkrang lai hkawm let, "Grai tsawra ai yaw ngu ai mawn nsam madun let, myi sumgawn kabai dat dat rai nngai." Rawang shayi Ah Htoi mung, ngai hpe bai lagu mada da rai nga ai. Lana mi na aten hta, ngai myu tsaw brang gaw Rawang Ah Htoi hpang de sa chyai nngai. Rawang shayi Ah Htoi kaw du ai hte rau, ngai myu tsaw brang gaw shara mi de sa dung shaga chyai na matu, tsun nngai. Raitim, Rawang shayi Ah Htoi gaw grai jan du sai nga nna tsun ai. Dai ten, ngai ladat langai mi lu sawn shapraw dat sai. Dai gaw, shi manang jan hpe jahkring mi gan yen ya na matu, tsun na ngu ai re. Shi manang jan gaw dinghku num rai nga ai. Mahkawn shabrang ni a lam hpe chyena ya ai majaw, ngai garai pyi n tsun shi yang, shinggan de pru mat wa sai. Dai ten ani dinggai hpe ngai myu tsaw brang gaw grai chyeju dum kau nngai. Ani dinggai pru mat wa ai hte rau, Rawang shayi Ah Htoi hte an lahkawng gaw kadai mung, kade a buga na lam ni hpe jawm jahta shaga chyai nga saga ai. Shaga chyai nga ai ten ni loi mi na wa sai raitim ngai myit mada ai Ah Htoi a kraw salum na tsaw ra myit mahtai hpe gaw garai n lu shi nga ai. Kaning n chye di, buga a lam jawm jahta chyai taw nga ai kaw kalangta ga baw jashai nna nye salum hte seng ai lam hpe gasan san dat ni nngai. Nye a mawn nsam hpe mung, grai matsan dum si na zawn rai madun dat nngai. Dai shaloi, Ah Htoi a myi-tum, myisha ni gaw ngai myu tsaw brang hpe yi azi nga ai. Shi yu azi taw ai lachyum gaw "nang hpe ngai grai matsan dum ai yaw" ngu ai lachyum rai nga ai. Rawang shayi Ah Htoi tsun shapraw dat ai gaw, "Ah Zau e ngai mung, nang hpe tsawra ai yaw. Raitim, Ah Zau e tsawra ai ngu mahtai jaw da lu ai raitim, Ah Htoi a kraw salum hta, grai hkamsha yak nga nngai. Hpa majaw nga yang, kadun la dik ai aten laman hta Ah Zau hte jawm gawgap la lu ai an a sumtsaw hkrunlam gaw ndai wunkat ngut ai hte rau, shada tsan gang ra mat sai majaw re. Ah Htoi buga de wa mat ai hpang, Ah Zau hpang de jahkring hkring bai sa sa na matu mung, yak la nga ai, Ah Zau mung mungdan bungli a majaw Ah Htoi hpang de du lu na matu grai yak nga ai, Ah Zau e Ah Htoi a prat hta tsawra dik ai Wunpawng shadang gaw Ah Zau sha re ai hpe kaja wa tengsha kam ya rit yaw. An a sumtsaw mungkan hpe kadai mung, n jahten sharun u ga i", Ah Htoi a kraw kata na nsen hpe na la lu sai re majaw, nye salum hta grai kabu myit dik let, Ah Htoi a makau kaw na pru mat wa ni nngai. Rawang shayi Ah Htoi gaw shatkan ana lu ai majaw, wunkat kaw na jaw sha ai shat lu sha ni hpe atsawm n mai sha nga ai. Sharang nna loili sha bang dat yang mung, kalangta

21 May, 2016 kan gahtet machyi wawa rai nga ai. Ngai mung, shi a lam chye ya nna, sari makawp ngu loili mahkawng tawn ai nye gumhpraw lap agyep hte Ah Htoi hpe kaga lu sha ni mari jaw nngai. Ah Htoi mung, shi hpe ya na zawn gawn lajang ai hpe grai kabu myit dik ngai ai. Raitim, Ah Htoi gaw tsi sara ni kaw n gwi sa, sa yang mung, tsi grai hka ai sha jaw sha na rai nga ai da, bai nna dangbau kaw tsi htu ya na ma hkrit ai da, Ah Htoi dai hku tsun dat ai majaw, ngai grai mani mayu kau ai. Hpa majaw nga yang, tsi n gwi htu ai nga majaw re ai. Ndai gaw anhte bumga masha ni hta rawng chye ai akyang langai mi rai nga ai. Wunkat sharin ten gaw laban bat mi sha re. Kadun la dik ai ten laman hta Ah Htoi hte jawm gawgap la lu ai sumtsaw hkrunlam gaw, wunkat ngut ai hte rau, shada tsan gang ra sana re majaw, nja nhpra ai myit ni gaw an lahkawng hta jau tau kaw nna hpringchyat wa magang nga sai. Ah Htoi ngai hpe photo langai mi jaw rit yaw nga nna hpyi ai. Dai majaw ngai mung, gawng shing-yan she n tsawm la tim, photo hpyi nga sai re majaw, laksan gayet la nna shi hpe jaw sai. Ah Htoi mung, ngai hpe shi na photo jaw da sai. Ndai photo jaw hkat ai lam gaw shada myit dum hkat yang, marit shamai yu chyai na matu, rai nga ai. Ah Htoi hta, shatkan ana lu ai majaw, Ginjaw Mungshawa Tsigawk de wa jep hkamla na matu, ngai myu tsaw brang gaw Ah Htoi hpe tsun nngai. Lama na ga kadoi tsi lajang la ra yang, naw hpang hkrat ngam nga nna atsawm tsi lajang la ngut ai hpang wa na matu tsun nngai. Dai shaloi, Ah Htoi gaw "Ah Zau ngai hpe kadai gawn lajang na? Ah Zau mung rung bungli hte shani shagu kyin taw ai mi!" nga nna ngai hpe tsang agam la ai nsen hte tsun dat sai. Dai shaloi, ngai myu tsaw brang gaw "Ah Htoi e hpa hkum tsang yaw, bungli kade kyin tim Ah Htoi hpe lu gawn lajang hkra, garum la na" ngu shi hpe n-gun jaw nngai. Dai shaloi, Ah Htoi grai kabu ai hte myit pyaw nga ai. Ninghtoi ya shani an lahkawng Ginjaw Tsi rung de Ah Htoi a machyi hkamsha nga ai shatkan ana hte seng nna wa jep yu ai shaloi gaw, hpa ana byin ai lam n mu ai, anhte jaw dat ai tsi hpe ding-yan sha u yaw nga nna tsi sarawun ni htet dat ai hpe sha jawm hkam la saga ai. Tsi rung kaw na bai nhtang yu wa ai shaloi, aten loi mi naw nga ai majaw, Ah Htoi hpe Alen Bum, Munglai Hka Wanjak ni de sa du woi hkawm chyai nngai. Ndai zawn, woi du hkawmchyai ai hpe Ah Htoi grai kabu myit dik nga ai. Nye a salum kaw na prutpru wa ai tsawra myit salum hkahpawk hpe mung shi lu lu ai majaw, shi myit hta grai ngwipyaw simsa nga ai. NInghtoi ya shani gaw, Ah Htoi ni wa ra sana re. Dai majaw ngai mung, shi makau kaw ding-yang manang tai ya let, nga lawm nga nngai. Dai shaloi, Ah Htoi tsun ai gaw, "Ah Zau e anhte Putao na mungshawa ni hpe ya na zawn, KIO uphkang magam ni kaw nna myit galu galang hte myusha lam yan, mung masa lam yan ni hpe sharin ya ai majaw grai chyeju dum nngai yaw, sharin hkamla lu sai myusha lam, mungmasa lam ni hpe buga de bai du wa ai shaloi dephkap ai made, manaw manang makau grupyin makin jinghku ni hpe wa garan gachyan na re. Bai nna Ah Zau e, anhte Putao ginra mungshawa ni hpe ndai zawn re mungmasa ningmu jahpaw ya ai wunkat hpe law law lang naw hpaw sharin ya rit ngu nna mung, garum hpyi jat da mayu nngai. Ah Zau hte hte jawm gawgap la lu ai an lahkawn a sumtsaw hkrunlam hte seng nna hpa myit hkumru yaw, Ah Htoi Ah Zau a ntsa sadi dung let, la nga na. Shada tsan gang nga ai shara kaw nna sin dun hkat nga ai an a sumtsaw hkrunlam hpe Karai Kasang wa gaw chyeju jaw ya u ga i, n myit mada ai sha, an a sumtsaw hkrunlam hpe jahten sharun na matu du pru wa ai manghkang ni hpe mung, myit hkrum ngangkang sadi dung ai tsawra myit n-gun hte jawm adawt lai ga i, Ah Zau mungdan a magam bungli hpe n-gun da-ting shakut u yaw. Awmdawm shanglawt lu ai amyu lawan tai hkra, Ah Zau atsam htum shakut yaw. Ndai gaw Ah Zau hpe Ah Htoi n-gun jaw shatsam da ai rai sai yaw, tsan gang nga tim myit hkum kaji yaw." Ah Htoi n ja la ai mawn nsam hte, tsun nga ai. Dai ten, ntsa na salang ni ngai hpe phone gayet wa ra ai, hta shaga dat yu yang, ya jang lawan wa rit da. Aten hpe yu yang, 8:20 PM rai sai. Ngai myit da ai gaw Ah Htoi mawdaw ntsa de htit rai hkra, yu shakram dat na ngu ai wa, Shanglawt bungli gaw Ah Htoi hte rau matut jahta chyai nga lu na matu, ahkang n jaw mat sai. Ngai phone shaga ngut ai hte, Ah Htoi gaw ngai hpe "Ah Zau.. Ah Htoi ni hpawt de 3:00 AM daram hta rawt mat wa sana re majaw, daina tup Ah Htoi na makau kaw manang tai let, nga ya rit yaw." Ah Htoi a mawn nsam ni shakram kau da na hpe tsang la ai nsam hte ngai hpe madun nga ai. Raitim ngai myu tsaw Brang gaw ganing n chyedi, nja la let manga yunglat lata hte shakram kau da ni nngai. Volume II, No. II Nhtoi Du Sai (2016 April 1) JJ Lum Dau Daini gaw, Myen hpyen uphkang magam kaw nna Ma Kaw jan hpe mungdan uphkang na matu daru magam ap ya ai mali nhtoi kaja rai nna, mungmasha, maigan masha, wunawng uwa kabu gara hkaptau hkalum la ai nhtoi rai mali ai. Ne Win kaw nna shatsam dat ai marang e, shi a lagaw lata tai ya wa ai ni gaw shada shingjawng hkat ai kaw, ginhtawng ta na namlap ni run hkrat wa ai zawn, run mat wa masai. Raitimung, Than Shwe gaw shi a nyan hpaji ni hpe makoi sha-ip tawn let, manya masu su nna nga kaba kapung sha ai wa byin tai wa sai. Maga mi hku yu ga nga yang, Than Shwe gaw myit ja dik ai zawn, Ma Kaw jan mung myit ja ai hta shadawn sharam n tsun lu hkra ja ai wa re. Shing re ai masa hta hkan nna, Than Shwe gaw Thein Sein hpe asung jashawn nhtawm, Ma Kaw a myit hpe remote control hte Than Shwe ra ai hkrang de shabyawng la lu nu ai. Matut nna Than Shwe a hkra lata rai nga ai Shwe Mann hpe lang nna, Ma Kaw a kraw kaw adaw achyen shang rawng lu nu ai. Dai hpang hkinjang langai kaw bai du ai shaloi, Than Shwe a pai lata rai nga ai Min Aung Hlaing hpe lang nna ahkyak ai kahkyin gumdin lam jahtuk dat lu sai. Hpri sharaw zawn myit ja dik ai Than Shwe gaw, shi zawn myit ja htum ai shayi sha Ma Kaw hpe gawai ai ladat hte shi a lahpyen kaw shangbang wa hkra shalen la lu nu ai. Myenmung a shawnglam hta, Than Shwe ra sharawng ai hkrang pru wa na matu gaw, Ma Kaw jan hpe mungkan pinra kaw ka manawt shangun na matu, Ma Kaw ra sharawng ai hpun palawng ni hte jahtuk mawn sumli tawn nna mungkan pinra kaw ka manawt hpang shangun nga sai. Ma Kaw jan gaw shi lu wa ai hpun palawng nkau kaga masha ni hpe gam ya kau ai gaw, shi a n-gun jat la ai hpaji rai nga ai. Maigan masha ni mung Ma Kaw jan hpe kam nna shanhte ra sharawng nga ai ahkaw ahkang ni lu wa na matu Myenmung hpe gawsharawt ai masing ni hta hkan madi shadaw lawm ai hku nna arang kaba ni bang wa nga ma ai. Mungmasha ni hte simsalam myit hkrum tawn ai rawtmalan hpung ni mung, Than Swe a masing kaw hkan byawng shangnang wa nga masai. Ndai mungkan a myakle madun poi kaw hkan 21

22 Volume II, No. II May, 2016 madi shadaw lawm ai masha nkau gaw shanhte yawshada ai sutmasa hte mungmasa lam hta nachying kaba ai akyu ara ni lu wa na ma ai. Raitimung, masha nkau yu shut, kam shut ai marang e, sum ai ni a matu gaw dollar billion kaba sha arai wa na ma ai. Sum ai ni kaw na sum kaba htum hkrum sha na ni gaw, mungdan madu rai nga ai anhte bumnga masha ni rai wa na re. Hpa majaw nga yang, laiwa sai aten galu hta Myenmung na myusha bawsang myu (8) hpe myu langai maga de kahkyin wa hkra jawm gale mat na matu, Ne Win shakut wa ai hta adaw achyen awngdang wa lu sai. Ya hpang jahtum na ladat gaw jaq htum ai hpri pa lahkawng a lapran kaw ru bang dat nna rin mani katut kau hkrum na rai nna, shingmun myu langai sha Laikaman (24) matut military recruits) ngu nna tsun tawn nga ai. Mungkan majan langai (IWW) e mung, Jinghpaw hpyenla ni shanglawm gunhpai kasat laiwa manuq ai. Hparat Panglai Research Centre gaw, ndai Kachin madun htingnu gawk htaq nah J. H. Green galaw mahkawng tawn ai yiq-ngam bungli ntsa e mung, Kachin ni grau grau nna Kachin ginru ginsa pratpra sa wa ai hpe damdam papa wanglu wanglang sawk dinglik lu na matu, yawshada tawn nga gaq ai. pruwa hkyen sai. Than Shwe a lagaw kaw tsap nna myit yu ga. Shi hte shi a manang ni gaw, mungkan kaw kaba htum ai mara ni hpe shut hpyit wa sai majaw, shanhte tekjum tawn ai daru magam tat kau katut ai hte shanhte gaw prat htawng de ahkum ara yanshang wa na ni rai nga ma ai. Shing rai shanhte gaw ngarai mung de n shang katut hkra, myidi chyip rai shakut na matu gaw shanhte a kaba htum ai lit nan rai nga sai. Lama, Ma Kaw jan gaw 2008 constitution hpe gram dat lu ai rai yang mung, shanhte gaw prat htawng de yanbang wa ra chyalu rai nga ai majaw, shanhte lawt lu na matu gaw, Ma Kaw jan hpe hpyendap ra sharawng ai hku ka manawt nga shangun lu na hte, bumnga masha ni hpe shingmun byin mat hkra rin mani kau lu na matu rai nga ai hpe hpu nau ni yawng mu chye nga chyalu re. Tai wa woiawn ai ladat hte simsalam lu wa na, ngu ai lachyum gaw, myusha ni yawng dap zawn shingmun byin mat nna, nbung e poi shangun ai maga de poi bra ayai mat na sha rai sai. Jet ai simsalam lu wa na ladat gaw, tengteng nga na re. Pawt singdawng ai myit, shada a lapran kaw manawn masham re ai myit ni hpe seng yang kau nna, myusha ni prat chyanat agrin nga let, ginding aga kaw majen je sa wa lu na mahkrun kaw myithkrum mangrum rai aten dep lahkrip rara lahkam sa wa ai hte, myusha ni a yawshada tawn ai pandung de ahkum ara du wa shajang na ga ai law. Kachin madun htingnu gawk e, matut nna J. H. Green Collection sumla ni hpe gabaw hteq gabaw (pang hteq pang) hku nna madun tawn matwa na gaq ai. Dai lamang gabaw ni htaq, Kachin mayam (Kachin Slavery), dumsa jawqjau, manau htunghking, makoi mayang, buhpun mawn sumli, British uphkang lam,... ni, raiwa na re. Green Collection htum maq jang, mungkan majan lahkawng lang (IIWW) nah British-American Jinghpaw hpyenla sumla ni hpe mung, bai shinggyin madun matwa na rai nga gaq ai. I and II WW Kachin hpyenla ni gaw Jinghpaw mungh byin pruwa matu, jawqjau dumsa shakut lawm wa sai ni, rai nga maq ai ning e, Fascist Japan hpyen hpe "India-China-Burma War Theater Zone" htaq, Japan hpyenman abaw hpe kasat gayin ga-ngaq ninghtang shabawn kau dat ai mung, ndai "Kachin Hpyenla" ni hkrai, arai laiwa masai. Jinghpaw mungh hpe mung, mungh maduq Kachin ni chyusha, makawp maga kasat laiwa sai. Laga jasam amyu kadai ni hpe mung, Kachin lamugah htaq, daq-sang sa makawp maga ninghkap kasat ya lawm ai ni hpe labau e, tsepkawp n mu yu shi nga gaq ai. Kachin madun htingnu gawk deq, sa du, hkajah yu lah mai nga sai. 22

23 May, 2016 The Singpho Water Poi (The Sangken Festival Singpholand) Nnau Brang Nan (Nnau Gah, Arunachal Pradesh, India) The water festival has started to day here in Arunachal Pradesh and Assam state of India. It is going to be celebrated from 13th April to 15th April. The Jingpo and Dai community will unite together to celebrate the water festival this year in their respevtive town's Buddhist temple. The pouring of water to one another symbolize the cleansing of the spirit, mind and body. The water is also supposed to wash away bad luck, So, consider yourself blessed if you get drenched! The Jingpo in India are followers of Theravada Buddhism. According to the source of J.B. Neufville, In 1828 mentions about the worship of Buddha among the Jingpo in India, the temples and priests were found in all their principal villages. The Jingpo people borrowed the concept of worshiping Lord Buddha from the Dai people. There is no regular Buddhis priesthood among the Jingpo in India but they used to pay great deference to the Buddhist priests from the Dai community of India. A scrutiny of literature of 19th and early 20th century reveals that the form of Buddhism among the Jingpo in India is not as pure as those of the neighboring Dai community. To be noted - Buddhism retains its strong hold on the Dai community, but the Buddhism of the Jingpo community has been coniderably modified by their primitive belief of Animism and worshiping the spirits of their forefathers. The Sangken Festival Ndau Shana Gamung Hparat Panglai Research Centre e, du wa na November shata htum magah deq, sawk dinglik shaprawq tawn ai laili laika ni hpe htih dan ai hpawng (pmwrf;zwf) hpe lawuq nah gabaw hteq, galaw na hkyen lajang nga gaq ai "Kachin Shata Htih Laika" (Kachin Lunar Calendar) Shanglawm htih dan mayu ai hpaji machyoi ni, matut mahakai mai ai. Zupzi ahkying aten lamang ni hpe aten du wa jang, "Hparat Panglai Journal" laika hku nna tauhkrau shana wa na gaq ai. Hkringdat : Hparat Panglai Laika Naura Rapdawq Lok-V, Munglai Mazup Laiza Mare. hparatlaika@yahoo.com The Sangken festival is celebrated in Arunachal Pradesh and Assam state of India as the traditional New Year's Day from 13th to 16th April by the Buddhis Community. The Sangken festival is celebrated by the people of the Tai khampti (Dai Zu) and Singpho (Jingpo Zu). Sangken generally falls in the month of 'Naun Ha', the fifth month of the year of the Tai Khampti Lunar calendar coinciding with the month of April. It is celebrated in the last days of the old year and the Lunar New Year begins on the day just after the end of the festival. New Year Traditions he main attraction of the festival is splashing clean water, which is the symbol of peace and purity. The images of Buddha are taken out and after the cermonial bath. The procession is accompanied by drums, dances and enjoyment. The holy bath of lord Buddha is an auspicious event in festival. The celebration takes place for three consecutive days. During the celebration the locals make homemade sweet and distribute them. The exchange of gifts is also a common trait of the festival. Every festive occasion or celebration of the Buddhist people revolves around the principles and teachings of Lord Buddha. All its socio-cultural activities have been truly religious. The essence Volume II, No. II of festivals lies in bringing people together and spreading the intrinsic values of their cultures and traditions. Being followers of Lord Buddha, the Buddhist people are lovers of peace and harmony. Thus, Sangken has always unfolded the message of peace, harmony and unity. Their decency and craftsmanship and their cuisine reveal their love and taste of food, while their sports show their adeptness in the art of games. The Three Days Before the beginning of the Sangken festival, a temporary shrine called 'Kyongfra' is constructed for keeping the idols of Buddha during Sangken. In this Kyongfra during Sangken, clean water is sprinkled through a specially designed water fountain called the 'Lungkong'. Clean and scented water poured through the fountain is sprinkled over the idols of Buddha kep inside the Kyongfra. This water, which has washed the Gods, is collected as holy water by the devotees. Sangken festival is celebrated for three consecutive days. On the first day and at anauspicious time, the images of Lord Buddha are take out of the shrine, given a ceremonial bath and placed in the 'Kyongfra' to the accmpaniment of drums and cymbals. People pray, offer sweets and food as offerings in the temple and then distribute sweets and goodwill amongst all by pouring water over each other. Water is also poured over all the holy objects, including the Boddhi tree, the Sailiks ropes of the holy book), Chausangphau-upuk and the Sammukathing. Water is also poured on Bhikkhus (monk) to invoke their blessings for good luck, good health, peace and harmony throughout the year. On the final day of the Sangken festival at the appointed time, the images are taken back to their original places and this marks the end of the old year. The Sangken festival marks a farewell to the old year and a warm welcome to the New Year. The New Year is welcomed with community prayers and feast during the 'Poi Sangken' celebrated after the end of the festival. This day is celebrated with great devotion and enthusiasm by all and marked by people going to the monastery to wash and clean up the shrine, idols and sprinkle holy water in the premises and a community feast which follows. This festival is dedicated to the worship of Lord Buddha so that he can bless mankind with prosperity. 23

24 Volume II, No. II May, 2016 Kachin Madun Htingnu Gawk Hpawq Dat Sai Hparat Panglai Staff Researcher Hparat Panglai Research Centre, Laiza e, 23/5/2016 yaq shanih, Kachin Madun Htingnu Gawk hpawq dat sai. Ndai Kachin prat ningnan kawq, Kachin mungkan htaq, madun gawk (museum) yiq-ngam bungli hpe shawng ningnan shabyin dat ai, rai nga sai. Madun htingnu gawk ngu ai gaw, amyusha ni aq ginru ginsa pra nga hkratwa ai mabyin sum-yan labau ni hpe bai hpawq galam madun dan tawn ai "ginru ginsa jamna pat" langai mung, rai nga ai. Nganggrin ai amyusha langai raiwa na matu htaq, amyusha museum hpe galaw mahkawng maduq tawn nhtawm, amyusha pratpra ginru ginsa hpe madun dan lu ai, myit dumh shingran mu shangun lu ai, damdam papa matut sawk dinglik hkajah shangun lu ai, sawk dinglik laili laika ni alawq alam dip shaprawq shabra ya lu ai satlawat ahkyen areng shingjat ni wuwu didi nga ya ra ai re. Ndai ni hkumtsup pruwa yang sheq, amyusha gawgap bungli ni lakung lakap lamiq laman lawq wa lu nga ai. Amyusha gawgap (nation building) bungli gaw, lawnglam langai hte langai matut ginrawn hkat nga maq ai. Kachin madun htingnu gawk kata e, ndai lang madung hku nna ningshawng jawq madun tawn ai gaw tsaban 19 htum - tsaban 20 AD ningpawt daw deq nah "Jinghpaw hpyenla" (Kachin Soldiers) sumla ni, rai nga ai. Ndai sumla ni gaw Brighton Museum and Art Gallery e, the World Art Section kawq, mazing sumhting bang madun tawn ai htaq nah "Green Collection" ni hkrai, rai nga ai. James Henry Green ( ) wa gaw, Myen mungh dingdung daw jarit mayan, Jinghpaw mungh e, shaning 20 ning jan British magam gun nna nga wa sai, rai nga ai. J. H. Green gaw Jinghpaw hpyenla lahkawn shinggyin ya ai lit du mung, rai nga ai. Raitim, shi gaw Kachin hteq seng ai shinggyim pratpra hpaji sawk dinglik (anthropological research) hpe mung, kalangtaq galaw matwa nga ai. Dai prat, dai aten ni e, dem mahkawng matwa ai sumla ni 1400 du nga uq ai. Ndai gaw, Kachin ni aq pratpra galai shai sa wa ai mabyin satlawat ni hpe madiq madun ya nga ai. Green Collection - "Jinghpaw Hpyenla" (Kachin Soldiers) ni gaw, British mungh maden uphkang kata kawq, British bungli gunhpai nhtawm, British hpyendap e hpyenla galaw muh gun ai ni, rai nga ai. J. H. Green gaw, Jinghpaw hpyenla ni hpe "Grenggrak dik hteq hpyen ritkawp tuphkrak galaw shatup ai British hpyendap rangrut ni" (the toughest and most disciplined of the British Laikaman (22) de 24