MUNDARIJA KIRISH 2 I BOB. AFSONALAR TARJIMASINING O ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 1.1. Afsonalardagi tarixiylik va badiiylik Xitoy mifologiyasi temati

Transcription

1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI SHARQ FILOLOGIYASI VA FALSAFA FAKULTETI TARJIMA NAZARIYASI VA AMALIYOTI KAFEDRASI Qo lyozma huquqida XAYTBOYEVA GULNOZA NARZULLA QIZI XITOY TILIDAN AFSONALAR TARJIMASINING O ZIGA XOS JIHATLARI Tarjima nazariyasi va amaliyoti (sharq tillari bo yicha) yo nalishi Bakalavr darajasini olish uchun yozilgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI Ilmiy rahbar: N.R. Ismatullayeva Ilmiy maslahatchi: f.f.n., dots. Q.Sh. Omonov Toshkent

2 MUNDARIJA KIRISH 2 I BOB. AFSONALAR TARJIMASINING O ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 1.1. Afsonalardagi tarixiylik va badiiylik Xitoy mifologiyasi tematikasi va uning tarjima xususiyatlari Afsonalar tarjimasining uslub xususiyatlari 12 II BOB. XITOY AFSONALARINING TARJIMA TALQINI VA TAFOVUTLAR 2.1. 盘 古 开 天 Pangu kai tian Panguning olamni yaratishi afsonasi tarjimasi 女 娲 造 人 Nüwa zaoren Nyuyva odamzotning onasi afsonasi tarjimalarida obrazlar xilma-xilligi 鲧 禹 治 水 Gun Yu zhishui Gun va Yuyning suv toshqiniga qarshi kurashi afsonasining tarjima talqini 后 羿 射 日 Hou Yi she ri Ovchi Xou Ining quyoshni urib tushirishi afsonasi tarjimasi.33 Xulosa. 38 Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati.40 2

3 Kirish Yoshlar hamma zamonlarda ham millat suyanchi, xalqning tayanchi bo lib kelgan. O zining kelajagini o ylagan har qanday davlat avvalo yoshlar tarbiyasiga katta e tibor beradi. Yoshlar hamisha jamiyatni yangilikka boshlaydi, o zlarining kuch-g ayrati, bilim va iste dodi bilan Vatanning qudratini yanada oshirishga xizmat qiladi. Bu borada Prezidentimiz I.A. Karimovning quyidagi so zlari alohida ahamiyatga molikdir: Mening eng katta ishonchim yosh avloddir. Zamonaviy bilimga ega, odobli, ilmli, ko rsang havasing keladigan, barkamol va shijoatli farzandlarimizdir. Men o zimning taqdirimni ham, mamlakatimiz va mustaqilligimiz taqdirini ham ana shularning qiyofasida ko raman. Kishi ana shunday farzandlari borligidan kuch oladi, onggi tiniqlashadi, rag batlanadi, ko ksi tog day ko tariladi 1. Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik sharofati bilan respublikamiz dunyoning barcha mamlakatlari bilan siyosiy, iqtisodiy, madaniy aloqa qilish imkoniyatiga ega bo ldi. Respublikamiz fuqarolari turli mamlakatlarda bo lib tajriba oshirib qaytmoqdalar. Tilshunoslarning vazifasi ham shu aloqalarni o rnatishda ko prik bo lishdir. Maqsadi esa chet el davlatlarining kelib chiqish tarixini, urf-odatlarini, xalqini o rganib, o z Ona Yurtiga ma lumotlarni tanishtirishdir. Bunda tilshunos har tomonlama bilimga ega bo lishi, tilni mukammal bilishi va shu bilan birgalikda o zga davlatning dunyoqarashini, tarixini bilmog i darkor. Demak, Qadimiy Xitoy tili hamda uning tarixini va adabiyotini boyitgan xalq og zaki ijodi bilan tanishish nur ustiga a lo nur bo ladi. 1 Karimov I.A. Barkamol avlod O zbekiston poydevori. T.: Sharq, B

4 Mavzuning o rganilganlik darajasi. Mazkur masala bo yicha material to plash jarayonida Xitoy qadimiy tarixi, falsafiy qarashlari, urf-odatlari, madaniyati yuzasidan ma lumotlarni butun olam o rganib, dunyo yuzi tanigani ma lum bo ldi. Mavzuning yangiligi. Ishda afsonalarning tarjima xususiyatlari, uslublari ko rib chiqildi. Qadimgi xitoy afsonalari xitoy tilidan o zbek tiliga tarjima qilindi. Mavzuning maqsad va vazifalari. Xitoy afsonalarining tarixini hamda Xitoy afsonalarining tarjimasi xususida ma lumotlarni ko rsatib o tish, tarjima uslublaridan foydalanish yo llarini o rganish ishning maqsadini belgilaydi. Ishning vazifasi: - afsonalarda qo llanilgan tarjima uslublari; - qahramonlarning nomlanishidagi izohi, tarjimalari; - afsonalardagi qahramonlarning nutqi; - afsonalarda dialog va monologlarning qo llanishidagi tarjima muammolarini tahlil qilishdan iborat. Ishda asosan qiyosiy-chog ishtirma, analiz va sintez metodlaridan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishinig tuzilishi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi kirish, 2 bob, 7 bo lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotalardan tashkil topgan. 4

5 I BOB. AFSONALAR TARJIMASINING O ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 1.1. Afsonalardagi tarixiylik va badiiylik Faraz qilaylik, siz yaqin kishinggiz bilan biror joyda uchrashishga kelishgansiz. Ammo kutgan odaminggiz vaqtida oldinggizga kelmadi. Shundan keyin xayolingizni har xil shubhalar egallaydi. Avvalo, tez orada kelib qolar, deysiz. Bir oz o tgach, kelishilgan joyda anglashilmovchilik bo ldimikan, deb o ylaysiz. Vaqt yana o tavergach, taxminiy sabablar soni ham ko payaveradi. Oxiri fikringizdan ko ngilsiz voqealar tizimi o ta boshlaydi. Xullas, uchrashuvga yetib kelmagan kimsaning kechga qolish sababini bilmaguninggizgacha tinchimaysiz. Qadim-qadim zamonlarda yashagan ajdodlarimizga dunyoda ro y berayotgan voqea-hodisalar ham ana shunday tinchlik bermagan. Masalan, o ta qattiq yer silkinishi sodir bo lsa, yer o rtasida magma deb atalmish chog borligini, uning harakatga kelishi oqibatida zilzilalar bo lishini ilmiy asoslay olmagan omi kishilar: Yerimizni ho kiz shoxida ko tarib turgan bo lsa kerak, ho kiz charchaganida shoxlarini qimirlatib, dam olsa kerak, oqibatda yer qimirlaydi, deb faraz qilganlar. Chunki odamlar u paytlarda hatto yerning dumaloq ekanini ham bilishmas edi. Bunday faraziy mulohazalar shunday ko p bo lganki, o tmishdagi odamlar ularga javob topishga ham ulgurmaganlar. Ammo fikr yuritish, taxminiy sabablar topish xususiyatlari hozirgi dunyo kishisida ham ajdodlar dunyo qarashiga yaqin holda saqlanib qolgan, deyish mumkin. Inson hamisha har bir hodisadan o ziga manfaatli jihatlarini topishga urinadi. Xayolan bu manfaatlarni asoslashga sabablar axtaradi. Zamonlar o tgan sari turmush tajribasi mazkur hodisalarni turlarga bo lish, ulardan foydali va zararlilarni ajratish imkonini beradi. Oqibatda xalq tasavvurida bunday bo lsa yaxshi, bunday bo lsa yomon degan tushunchalar paydo bo ladi. 5

6 Masalan, safarga chiqqan odam yo lda oq tuyasi bor karvonni uchratsa, uning maqsadi amalga oshgan bo lishi mumkin. Yo lovchi uzoqdan birovni ko rib qolsa, uning hayotida ijobiy o zgarish ro y bergan bo ladi. Tulkini uchratsa, aksincha bo lgandir. Tushida bashang kiyinib, egarlangan oq otda chavondozlik qilgan yigitning ishlari yurishib ketgan deb hisoblanadi. Xonadoniga qaldirg och in qurgan oila tez orada oyoqqa turib mushkullari osonlashgan. Aksincha, biror sabab bilan qaldirg och inini buzgan bo lsa, xonadon tushkunlikka tushgan. Bu misollarning har biri o nlab, yuzlab marta tajribada sinalgan. Bularning izohini har kim har xil sharxlagan. Ayrim hollarda o sha kutilgan natija bo lmagan ham. Lekin xalq onggida yillar o tgan sari o ziga xos hukmlar paydo bo lib borgan. Bu hukmlar son jihatdan ko payib urfodatlarga, rasm-rusumlarga asos bo lib xizmat qila boshladi. Misol uchun hozir ham, suvga tupurma, qaldirg och inini buzma, qarg ishga qoladigan ish qilma, birovga ta masiz yaxshilik qil, hatto sochiqqa ikki kishi bir paytda qo l artmasin, yoki supurgini tikka qo yib bo lmaydi, kabi tushunchalar ana shunday hodisalarning ro y berishi natijasida asrlar davomida o zbeklar onggida shakllanib kelgan. Xalqimizning tabiati shu darajada nozik bo lganki, uning tasavvurida raqamlar, ranglar ham yangi-yangi mulohazalar hosil qilgan. G afur G ulom Alisher Navoiyning Farxod va Shirin dostonini to liq sharh bilan nashrga tayyorlashda Xoqon farzandli bo lgan kuni mamlakatidagi hamma devorlarni qora rangli ipak matolar bilan bezash buyrug ini berganini aytadi 2. Tabiiyki, nima uchun podsho farzand ko rgan kuni butun yurtini qora harir libosda ko rishni xohlagan, degan savol tug iladi. Gap shundaki, Navoiy yashagan paytda qora rang buyuklik, ulug lik ramzi hisoblangan. O zbeklarda Qoravoy, Qorajon, Qoraxon degan ismlarning qo yilishi ham bu fikrni dalillaydi. Yuqorida aytilgan fikrlarning hammasi jamlangan holda mifik dunyoqarash belgilari hisoblanadi. Bu belgilarning shakllanish davri, paydo 2 Sobitova T. Xalq og zaki poetik ijodi. T.: Sharq, B

7 bo lish muddati shu qadar qadimiyki, ularni yillar, o n yillar, yuz yillar bilan emas, balki ming yillar bilan o lchash ml2umkindir. Uzoq qadim zamonlarda odamlarni hayratga soladigan savollar juda ko p bo lgan. Xususan, inson va tabiat qanday paydo bo ldi, tabiatdagi o zgarishlar nimalar oqibatida ro y beradi, nima uchun yomg ir yog adi, yer qimirlaydi kabi muammolar ajdodlarimizni o ylashga, o zlaricha izohlar topishga majbur qilgan. Bu paytlarda ham hali yozuvlar, quyosh, yer, osmon tushunchalari haqidagi ilmiy sharhlar bo lmagan. Natijada, o tmish ajdodlarimiz butun dunyoni qanaydir ilohiy kuchlar yaratgan bo lishi mumkinligini o ylab topadilar. Ularning tasavvurlarida bu ilohiy kuchlar asosan ikki toifaga bo lingan edi. Birinchi toifani odamlarga yordam beradigan xudolar, ikkinchi toifani zarar keltiruvchi xudolar deb tasavvur qilganlar. Shunday qilib, dunyoning, insoniyatning, tabiatning, odamlarning paydo bo lishi haqida eng qadimgi sodda hikoylarni miflar deb atash qabul qilingan. Yer kurrasining turli hududlarida yashaydigan xalqlar tabiiy sharoitga qarab, turli narsa, hayvon va qushlarni o zlariga homiy deb bilganlar: hatto, hozir ham bayroqlariga, gerblariga ularning tasvirini ramz sifatida kiritganlar. O zbekiston Respublikasi bayrog ida oy va yulduzlar, gerbida humo qushi ana shunday timsol sifatida muhrlanib qolganini eslang. Mifik dunyoqarash belgilari bolalarga ism qo yishda ham o z ta sirini saqlab qolgan. Albatta, oilada farzand tug ilgani zahoti unga ism qo yish odati yaxshi tashvishga aylangan. Oila a zolari o z farzandlariga hamisha eng mazmunli, eng go zal, eng ta sirchan ism qo yishni xohlaganlar. Zamon taraqqiyoti asta-sekin miflarda o z aksini topgan voqea va hodisalarni ilmiy jihatdan izohlash holatlarini kuchaytirdi. Jumladan, yil davomida fasllarning o zgarishi, quyosh va oyning tutilishi, yer qimirlashlar, zamon o tishi bilan ilmiy jihatdan asoslab berildi. Asta-sekinlik bilan insonlarning o zlari tabiat hodisalariga aralashdilar, ilm-fan rivojlandi. Dehqonchilik, chorvachilik sohasida qator-qator yangiliklar amalga oshirildi. Bu 7

8 o zgarishlar ma lum darajada miflarga bo lgan munosabatlarga ham yangilik kiritdi. Shundan so ng qadim-qadim zamonlarda ro y bergan muhim ahamiyatli voqealar miflar bilan uyg unlasha boshladi. Natijada, badiiy tafakkurning ifodalanishining ta sirida sekin-asta xalq og zaki ijodi namunalari badiiy jihatdan mukammal asar sifatida paydo bo la boshladi. Afsonalar dunyodagi deyarli hamma xalqlar og zaki ijodining eng qadimgi, aziz va ommaviy janrlaridan biridir. Afsonalar mazmunan turlicha bo lishi mumkin. Ularni shartli ravishda asotiriy tushunchalar, koinot jismlari, o rin joy nomlari, urf odatlarini sharhlovchi afsonalarga ajratish mumkin. Asotiriy afsonalarda qadimda yashagan ajdodlarimiz o zlariga homiy deb hisoblagan shaxslarni ulug laganlar. Diniy e tiqod masalalarini yoritganlar. Shu bilan birga ba zan xalqimiz yashaydigan ayrim hududlardagi odatlarga izoh beruvchi afsonalarga ham duch kelishimiz mumkin. Afsonalarning qiziqligi, ularning inson diqqatini jalb qilish sabablari ham, ehtimol, shu xususiyat bilan izohlanadi. Bunday afsonalarning matnida ertaklarga hos bayon usuli, voqea tanlash tamoyillari ko zga yaqqoltashlanib turadi. Xalqimiz afsonalarni yaratishda juda ijodkor. Xalqimiz o z hayotiga tegishli har bir voqea hodisaga, an anaga, joy nomlariga, hatto o zi yashayotgan Vataniga mehr bilan munosabatda bo lgan va xalq og zaki ijodining boshqa janrlari qatori afsonalar vositasida o z munosabatini bildirgan. Mifologik obrazlar bilan birga afsonaviy qahramonlar obrazi ham vujudga keladi. Bu qahramonlar kishilarning osoyishtaligi va baxt-saodati uchun kurashib, fidokorlik ko rsatadilar. Biroq bu kurash dastlabki davrlarda ko pincha ajdar, dev va jin kabi g ayritabiiy kuchlarga qarshi qaratiladi. Ajdar, dev, jin va boshqalar ayni zamonda har xil yomonlikning timsoli sifatida gavdalanuvchi ramziy obrazlardir. Eng muhimi shundaki, kishilar jamiyat va tabiatdagi 8

9 baxtsizlik hamda turli ofatlarning sababi va mohiyatini tushunolmagan bo lsalar ham, o z kuch-quvvatlariga ishonganlar, ajdar, dev va jin lar ustidan g alaba qozonuvchi Gershasp va Elikbek kabi o lmas bahodirlar obrazini yaratganlar. Bunday afsonalarning hayotiy ahamiyati ham ana shunda. Shunday qilib, dunyoning, insoniyatning, tabiatning paydo bo lishi haqidagi eng qadimgi sodda hikoyalar miflar deb atash qabul qilingan. Mahmud Qoshg ariy o zining Devoni lug otit-turk asarida sav so zining ma nosini beradi. Olimlarning ta kidalashicha, bu ota-bobolarimizning aytgan birinchi gaplaridan iboratdir. Ma lum bo ladiki, sav so zining ham mif so ziga yaqinligi bor. Shuningdek, o tgan asrlarda yaratilgan ilmiy adabiyotlarda va folklorshunoslikka oid tadqiqotlarda mif so zini qo llash qabul qilingan. Shuning uchun sav (turkiy), asotir (arab), so zlarining o rnida mif ni qo llash maqsadga muvofiq. O zbek ensiklopediyasida mif yunoncha mifhos dan olingan bo lib rivoyat, afsona tushunchalarini anglatishi qayd etiladi 3. Demak, mif deganda, eng qadimgi afsona, rivoyat, doston, hikoyalarni tushunish mumkin. Miflarda barcha narsa jonli obrazlar vositasida harakat qiladi. Miflarda fantastika, badiiy xayolot yetakchilik qiladi, qahramonlarga g ayriodatiy sifatlar yuklanadi. Shunday qilib, miflar ikki-uch ming yil oldin yaratilgan eng dastlabki sodda hikoyalar namunasidir. Demak, afsonalar xalq og zaki ijodining epik turidan biri hisoblanib, ularda tasvirlangan voqealar asosan ijodiy to qimalar zaminida yaratiladi. Bu janr namunalariga aytib beruvchi shaxs asar mazmunini saqlagan holda ma lum o zgartirishlar kiritishi mumkin. Afsonalarda mazmun jihatidan xilma-xil voqealar hikoya qilinadi. Bu jihatdan ular asotiriy voqealarni, kosmogonik jismlarni, o rin-joy nomlarini, odatlarni izohlovchi turlarga bo linadi. Ular 3 SobitovaT. Xalq og zaki poetik ijodi. T.: Sharq, B

10 xalqimiz tarixini o rganishda sharhlashda, joy nomlarini izohlashda muhim ahamiyatga ega Xitoy mifologiyasi tematikasi va uning tarjima xususiyatlari Qadimgi Xitoy miflari tematik jihatdan asosan insonni qurshab olgan tabiatning turli-tuman sirli hodisalari, ilohlar va yozuv ruhlari haqidagi afsonalarga va go yoki qadim zamonlarda Xitoyda yashagan va ko pincha ijtimoiy kuchlarning timsoli sanalgan fantastik mavjudotlarning jasoratlari haqidagi afsonalarga bo linadi. Shu narsa diqqatga sazovorki, bizgacha nisbatan to liq holda yetib kelgan qadimgi Yunoniston va qadimgi Hindiston miflaridan farqli o laroq, Xitoy mifologiyasi yagona to plamga birlashtirilmagan ayrim rivoyatlar yoki ularning turli kitoblar bo ylab sochilib ketgan parchalari tarzida saqlanib qolgan. Lu Sin Xitoy nasri tarixiga oid asarida buning sabablaridan biri sifatida konfutsiychilarning qadimgi miflar va rivoyatlarni tarixiy solnomalar andazasiga ko ra qayta ishlash odatini ko rsatadi. Konfutsiychilar amalga oshirgan o zgartirishlar natijasida afsonaviy shaxslar tarixiy arboblarga aylangan, mif fantastika, poetik usullarini yo qotgan. Jumladan, afsonaviy podsho Xuang-di haqidagi qadimgi mifda uning to rt qiyofasi bo lganligi qayd etiladi. Ammo, qadimgi manbalarda aytilishicha, aynan Konfutsiyga ko ra to rt qiyofa ma nosida emas, balki Xuang-di Xitoyda tinchlik-totuvlikni barqaror etish uchun to rt kishini to rt yoqqa yuborgan degan ma noda tushunish lozimligini ta kidlagan. Konfutsiychilar shu jumladan Sun sulolasi davrigacha (X-XII asrlar) miflarni tarixiy syujetlarga aylantirishda davom etganlari ma lum. 4 Ammo boshqa tadqiqotchilarning fikricha, xitoy miflarining tarqoqligi sababi konfutsiychilik degan tahmin uncha ishonarli emas. Bu yerda bitta savol tug uladi: nima uchun konfutsiychilik tanqid ostiga olingan va badiiy ijod taqdirida hal qiluivchi rol o ynashi mumkin bo lmagan. Sin sulolasi davri 4 Chine s mifhos. L.: Britian university, P

11 (miloddan avalgi III asrda) olimlari miflar va afsonalarni ularning to liq va asl holatda tiklashga harakat qilmaganlar? Bu yerda konfutsiychilikning mifologiyaga salbiy munosabatigina emas, balki asl tabiati hanuzgacha aniq bo lmay qolayotgan tarixiy holatlarda bo lsa kerak. Maxluqlar insoniy qiyofalar kasb etishda aynan miflarning ijtimoiy-tarixiy vazifalari, axloqiy manaviy qarashlariga muvofiq qadimgi solnomalar tarzida qayta ishlagan konfutsiychilarmuayyan ro l o ynagan bo lsa kerak. Xitoy mifologiyasida olamning va yerda hayotning kelib chiqishi mavzusi ko zga ko rinadigan o rinni egallaydi. Bu miflar mazmunining bayoniga va tahliliga o tishdan oldin shuni qayd etish lozimki, dunyo yaralishining mifologik versiyalari ularning soddaligi va betakrorligi tufayli dunyo paydo bo lishining ko p sonli qadimgi adabiy yodgorliklarda qayd etilgan naturfalsafiy sharhi paydo bo lganidan keyin ham xalq orasida saqlanib qolgan. Ma lumki, yodgorliklarning eng qadimgilari mifologik ong inqirozga uchragan davrda vujudga kelgani ularni dastlabki urinishda tiklashni oshiradi. Mifologik ong ularda sinfiy jamiyat ehtiyojlari va qarashlariga moslashtirilgan ko rinishda namoyon bo ladi. Murosasiz mafkuraviy kurash sharoitida miflar qayd etilgan miloddan avvalgi brinchi ming yillikda ayni bir syujetlar turlicha, ba zan qarama-qarshi mazmunda yoritiladi. Bunga Xitoyning Rivoyatlar kitobi hamda Tog lar va dengizlar kitobi misol bo lishi mumkin. Tilga olingan birinchi kitob qadimgi xitoy rivoyatlarining barchasini bir to plamda jamlashga urinish mahsuli hisoblanadi. Ikkinchi kitobda esa ma;halliy an analar qayd etiladi. Bunda Rivoyatlar kitobi versiyalarida uning ayrim qismlari nisbatan qadimiy ekanligiga qaramay, mif rivojlanishining so nggi bosqichi yoki uning konfutsiychilik maktabi ishlovidan o tgan namunalari aks etadi. Tog lar va 11

12 dengizlar kitobi esa, aksariyat hollarda mif rivojlanishining dastlabki bosqichlarini aks ettiruvchi folklorga yaqin versiyalari saqlangan 5. Fetishizm va totemizm mifning ilk tarixini belgilaydi. Bu davrda uning elementlari, motivlari mavzularining bir qismi vujudga kelgan. Totemning o z qavmdoshlarini himoya qilish, ularning sa y-harakatlariga ko maklashish sehrli qobiliyati haqidagi tasavvur totemga qaratilgan duolarda, Qo shiqlar kitobida o z aksini topgan. Olamning yaralishi va inson qavmining vujudga kelishi haqida boshqa qadimgi hikoyalar ham mavjud. Xitoyda dunyoning yaralishi va yerda hayotning vujudga kelishi haqida turli mif va afsonalarning paydo bo lish sabablari hanuzgacha to la aniqlanmagan. Xitoylik ayrim tadqiqotchilar buni bizgacha yetib kelgan miflar bitta qabilaning emas, qadimda Xitoyning turli joylarida yashagan ko p sonli alohida-alohida qabilalarning ijod mahsuli ekanligi bilan tushuntiradi. O zaro muloqot va ta sir jarayonida asta-sekin mahalliy rivoyatlarning qorishuvi yuz bergan. Ularning ba zi qismi o zgargan ko rinishda bizgacha yetb kelgan. Turli qabilalar madaniyati negizida yagona xitoy madaniyati vujudga kelgan hozirgi kunda bizgacha yetb kelgan miflarning kelib chiqishini, ularning u yoki bu qabilaga mansubligini aniqlash juda ham mushkul ish, lekin manbalarning bir emasligi, yaratilish tabiatning turliligi deyarli shakshubhasizdir. Demak, xitoy miflarini o rganishda Qadimgi Xitoyning tili hamda uning tarixini va adabiyotini boyitgan xalq og zaki ijodi bilan tanishish nur ustiga a lo nur bo ladi. 5 Chine s mifhos. L.: Britian university, P

13 1.3. Afsonalar tarjimasining uslub xususiyatlari Har bir tilni o raganishda, birinchi navbatda, o z ona tilini bilish lozim. Ana shu nuqtai nazardan biz avvalambor, o zbek tili misollari orqali tarjimadagi qo llanilgan uslublarni ko rib chiqamiz. Insonning ma naviy kamolotga 8 yetishida, madaniy va ma rifiy yuksalishida ona tilining o rni nihoyatda muhim hisoblanadi. Til milliy madaniyat va ma naviyatning ko zgusidir. Hadisi sharifda keltirilishicha Kishining zebu-ziynati, go zalligi uning tilidadir. Til millatning tamaltoshidir, agar u boy berilsa, millatlar ham yo q bo ladi. Chunki ona tilida millatning ruhiyati yotadi. Har bir insonning bosh maqsadi yer yuzidagi tinchligini saqlash, Vatan ravnaqi uchun Yurt tinchligi va ona tilining rivoji uchun xizmat qilish bo lishi kerak. Til o tgan avlodlar tajribasi, bilimlari natijalarini kelgusi avlodlarga yetkazuvchi ko prik hamdir. Kishilar hayot tajribalari va ilmiy yutuqlarini yozib qoldiradilar va ular avloddan-avlodga o tib, boyib, rivojlanib boradi. Bu tilning ma rifiy ahamiyatidir 6. Insoniyat tarixida dastlab og zaki nutq yagona aloqa quroli bo lib xizmat qilgan. Yozuv paydo bo lgach, odamlar og zaki va yozma nutqdan foydalanganlar 7. Afsonalarni tarjima qilishda asosan nutq uslublarining badiiy uslubi qo llaniladi. Lekin badiiy uslubda nutq uslubining boshqa turlari ham namoyon bo ladi ya ni ilmiy uslub, publitsistik uslub, so zlashuv uslubi, rasmiy-idoraviy uslublarning elementlarini payqashimiz mumkin. 6 Anorbekova A. Hozirgi zamon adabiy tili. T.: O qituvchi, B Anorbekova A. Hozirgi zamon adabiy tili. T.: O qituvchi, B

14 Shuning uchun ham badiiy uslubni aralash uslub ham deb atashadi. Badiiy uslub tilga asoslanadigan, adibning xarakteri, dunyoqarashi, bilimi va hayotiy tajribasini o zida aks ettiradigan, jilolangan uslubdir. Badiiy uslub o quvchida estetik zavq uyg otadi. Demak, badiiy uslub orqali ro yobga chiqqan nutqlarning voqea-hodisa haqida axborot berish (kommunikativ vazifani bajarish)dan tashqari, kitobxonga ta sir qilish (ekspressiv) vazifani ham bajaradi. Badiiy uslub uchun obrazlilik, tasviriy ifoda vositalariga boylik xosdir. Badiiy uslubdan boshqa barcha uslublar ijtimoiy hayotning ma lum sohasi doirasida chegaralangandir. Badiiy uslub, ulardan farqli ravishda, inson amaliy hayotining barcha tomonlarini o rab turadi. Badiiy uslub inson hayotini barcha tomonlarini qamrab oladi. Bu uslub barchaga barobarligi, o quvchiga, tinglovchiga emotsional ta sir etishi bilan boshqa uslublardan ajralib turadi. Bu uslubda muallif tilning barcha leksik, grammatik vositalaridan foydalanishi, turli ifodaviy vositalarni qo llashi mumkin. Boshqa uslublarning materiallaridan badiiy uslubda bemalol foydalanish mumkin. Shunga ko ra, badiiy nutq uslubi keng imkoniyatga ega. San at va adabiyot asarlari, xalq og zaki ijodlari shu uslubda yaratiladi. Badiiy uslub o zbek tili vazifaviy uslublari orasida o ziga xos mavqega ega bo lib, ayni paytda o zining alohida me yorlariga ham ega. Badiiy tarjimaning boshqa tarjima turlaridan farqi shundaki, uning bosh vazifalaridan biri badiiy adabiyot namunalaridagi kommunikativ ta sirning yorqin ko rinishlaridan bo lgan badiiy-estetik zavqni uzatish sanaladi. Til materialini qamrab olish imkoniyatining kengligi, umumxalq tilida mavjud bo lgan barcha lingvistik birliklarning, shu bilan birga, boshqa vazifaviy uslublarga xos bo lgan elementlarning ham ishlatilaverishi va ularning muhim bir vazifaga badiiy estetik vazifani bajarishga xizmat qilishi badiiy uslubning 14

15 asosiy hususiyati hisoblanadi. Tabiiyki, bunday imkoniyatlar boshqa vazifaviy uslublarda chegaralangan 8. Tarjima qilish vositalarini qoidalashda ana shu keng qamrovlilik bo lishi bilan birga, bu uslub doirasida ularni qoidalashning ma lum me yorlari ham amal qiladiki, fonetik, grammatik va frazeologik xususiyatlar tarzida ko zga tashlanadigan ana shu me yorlar uni boshqa vazifaviy uslublardan chegaralash imkonini beradi. O zbek tili so z turkumlarining grammatik shakllari turli adabiy, tarixiy hamda dialektal variantlarga ega bo lib, ular hozirgi adabiy til me yori nuqtai nazaridan bir tomondan, qo llanish chastotasiga ko ra faol yoki aksincha bo lsa, ikkinchi tomondan, ularda vazifaviy-uslubiy chegaralanish sezilib turadi. Badiiy uslubda bu grammatik shakllarning barcha ko rinishlari lahja va tarixiy variantlari ham asarning mavzu talabi bilan qo llanaveradi. Tarjima jarayonida san atkor son-sanoqsiz amaliy mushkulotlarga duch keladiki, bu hol, tarjimaning ijodiy faoliyat ekanligi tufayli, tarjimonda har bir muammoli holat yechimiga ijodiy yondashishni talab qiladi. Asl nusxaga ijodiy munosabatda bo lishgina tarjimaning muallif maqsadiga muvofiq tarzda amalga oshirilishida muhim ahamiyat kasb etadi. Tarjimon asl nusxani bo yoqlarga bo yamasligi, unga qo shimchalar kiritmasligi yoki tarjima qilinishi qiyin bo lgan joylarini qisqartirmasligi, qahramonga sun iy ravishda milliy ust-bosh kiygizmasligi kerak 9. Tarjimada haqiqatdan ham milliylikni unutish kerak emas, lekin o zidan ham qo shimchalar qo shilishi bu asliyatdagi matning o zgarib ketishiga olib keladi. Asliyat matnda har bir xalqning milliy kiyimlari, urf-odatlari, qadriyatlari, milliy o ziga xos so zlari, personajlarning ismlari keltirilgan bo ladi. Bu milliylikni o zgartirib, unga qo shimchalar qo shish tarjima qilinayotgan asarga nisbatdan hurmatsizlikni namoyon qiladi. 8 Anorbekova A. Hozirgi zamon adabiy tili. T.: O qituvchi, B Sharapov J. She riy tarjimaning ba zi masalalari. T.: Fan, B

16 Afsonalarda barcha narsa jonli obrazlar vositasida harakat qiladi. Afsonalar ertaklarga yaqin turadi. Ularning har ikkalasida ham fantastika, badiiy xayolot yetakchilik qiladi, qahramonlarga g ayriodatiy sifatlar yuklanadi. Shuning uchun ham afsonalarni tarjima qilishda badiiy uslub xizmat qiladi. Qadimiy xitoy mifologiysining birinchi tadqiqoti Rossiyada 1892-yilda paydo bo lgan. Bu allaqachon bibliografik noyob asar bo lib ulgurgan, ammo nazardan chetda qolgan, Peterburg universitetidan professoris.m. Giorgiyevskiyning Мифические воззрения и мифы Китайцев ( Mifik dunyoqarash va Xitoyliklarning miflari ) kitobi edi. Bu kitobda Giorgievskiy Xitoy miflarining tasnifini bergan yili Venera nomli yangi ish paydo bo ldi. Bu safar katta hajmli Xitoy mifologiyasi lug ati taqdim etildi. Ratsional konfutsiycha dunyoqarash ta sirida qadimdagi real qatnashchilar deb oldindan talqin qilingan mif personajlarining tarixiylashtirilishi qadimiy xitoy mifologiyasining farq qiluvchi xususiyatlaridan biridir 11. Asosiy personajlar qadimgi miflarga va imperatorlarga, ikkinchi darajali personajlar esa amaldorlarga, ulug martabali zodagonlarga va boshqalarga aylanib qolardi. Totem gavdalanishlar katta rol o ynar edi. Miflardagi asosiy personajlar bu: bug u, maymun, timsoh, quyon, eshak, ot, Gang daryosi, suv hukmdorlari va har xil o simliklar bo lgan. Ko pgina matallar, frazeologizmlarni xitoy tilidan tarjima qilishda qiyinchilik yuzaga keladi. Chunki ular, asosan tarixiy, afsonaviy va badiiy personajlarni qo llashga asoslangan. Xitoy tili tarjimonga konkret nomlarni ishlatmasdan rus tilidagi analoglarni ( tarjima qilinayotgan tildagi o xshash personajlarni ) tezda topish qiyinchilik tug diradi. 10 Георгиевский С.М. Мифические воззрения и мифы Китая. М., C Вернер Л.Л. Мифы и легенды Китая. M., C

17 Xitoylilk mualliflarning adabiyotshunoslikka oid hozirgi asarlarida miflar 神 话 shenhua, afsonalar 传 说 chuanshuo va umrboqiy jonzotlar haqidagi rivoyatlar 仙 话 xianhua farqlanadi, lekin qadimgi Xitoy folklorining bu janrlari o rtasida aniq chegara o tkazish ba zan juda qiyin. Boz ustiga turli adabiy manbalarda tarjimalar turlicha ifodalangan. Sin sulolasi davridagi (milloddan avvalgi III asr) olimlarning tarjimalarida afsonalarni va miflarni ularning asl va to liq holatida tarjima qilmaganlar, ularning ma nosinigina chiqarib berganlar. Yana shuni hisobga olish lozimki, xitoy miflari va afsonalari asrlar mobaynida og izdan-og izga o tish jarayonida sezilarli darajada o zgargan. Bunday miflarni tarjima qilishda oddiygina, soddagina so zlashuv uslubi orqali tarjima qilinadi. Bunday tarjima badiiy uslubda tarjimani kengroq ifodalaydi va bu tarjimada so zlashuv uslubining unsurlari xizmat qiladi. Adabiy til me yorlari doimo amal qilavermaydigan erkin muloqot shakli oddiy so zlashuv uslubi sanaladi. Ma lum adabiy til me yorlariga bo ysungan, tartibga solingan so zlashuv uslubiga adabiy so zlashuv uslubi deyiladi. So zlashuv uslubining har ikki turi ko pincha dialog shaklida ro yobga chiqadi. Ikki shaxsning o zaro so zlashuvi dialogik nutq sanaladi. So zlashuv uslubida so zlar erkin qo llaniladi 12. Masalan, Qadimgi Xitoyning eng mashhur afsonasi Pangu olamni yaratdi 历 代 神 化 传 奇 经 典 kitobida keltirilgan versiyasida ishtirok etgan dialog: - 你 叫 什 么 名 子 呢? - 我 们 俩 都 叫 盘 古, 你 是 盘 古 哥 哥, 我 是 盘 古 妹 妹. 12 Anorbekova A. Hozirgi zamon adabiy tili. T.: O qituvchi, B

18 Transkripsiya: - Ni jiao shenme ming zi ne? - Wo men lia jiao Pangu, ni shi Pangu gege, wo shi Pangu meimei 13. Tarjimasi: - Sening isming nima? - Biz ikkalamizning ismimiz Pangu, sen Pangu akasan, men Pangu singilman. Bu afsonada ikkita qahramonning suhbatini kuzatishimiz mumkin. Dialog ishlatilishida aka va singilning o rtasidagi munosabatalarini, singilning akasiga bo lgan mehrini, akaning singliga erkalatib savol berishini, hamda haqiqiy Xitoyning milliy an analari, bir-biriga bo lgan hurmatu-izzatini dialoglar orqali ifodalanilishini ko rishimiz mumkin. Bu dialogni tarjima qilishda asliyatning shaklini to liq e tibordan soqit qilgan holda, mazmunini kitobxonga tushunarli holda sodda va qisqa qilib hikoya qilish kerak. Haqiqatdan ham afsonalarni tarjima qilish bilan birgalikda, o zga davlatning madaniyatini, hayotini, o zgalarga hamda bir-birlariga bo lgan munosabatlarini bilish mumkin. 13 吴 性 坚 历 代 神 化 传 奇 经 典 - 北 京 : 西 菀 出 版 社, 2006 P

19 II BOB. XITOY AFSONALARINING TARJIMA TALQINI VA TAFOVUTLAR 2.1. 盘 古 开 天 Pangu kai tian Panguning olamni yaratishi afsonasi tarjimasi Naturfalsafiy tarjima talqinidan farqli o laroq, Xitoyda keng tarqalgan va bizgacha faqat milodiy III asrga mansub bo lgan tarjima manbalari orqali yetib kelgan mifologik farazlardan biriga ko ra, olam kosmik in va yan kuchlari tasiri natijasida emas, balki birinchi inson, Xitoy kosmogoniyasining buyuk qahramonlaridan biri Pangu 14 irodasi va qo llari bilan yaratilgan. Pangu haqidagi afsonalarda uni ilohiy qahramon sifatida ko kka ko tarishgan. Unga olamni yaratuvchi deb maqom berishgan. U butun olamni yaratishda hayotining ko p qismini sarflagan. Yaratib bo lgach esa vafot etgan. U bu mashaqqatli vazifasini turli asboblar va o z kuch-quvvati bilan amalga oshirgan. Turli davrlarga mansub tarjima manbalarida Pangu Xitoyning afsonaviy, mashhur, olamni yaratuvchi qahramoni. 19 Panguning turli hil tasvirlariga duch kelishingiz mumkin. Bu ayniqsa daocha tarjima talqinlariga tegishli. 很 久 很 久 以 前, 有 个 叫 盘 古 的 人. 他 的 个 子 很 矮. 盘 古 手 有 东 西 : 第 一 个 手 有 斧 子, 第 二 手 有 刀 子. 盘 古 用 这 些 开 天. Hen jiu hen jiu yi qian, you ge jiao Pangu de ren. Ta de ge zi hen ai. Pangu shou you dong xi: di yi ge shou you fu zi, die r ge shou you dao zi. Pangu yong zhe xie kai tian. Ushbu parcha tarjimasida Pangu bo yi g ayritabiiy darajada past, bir qo lida bolg a, ikkinchisida pichoq ushlagan holda ikki shoxli siymo sifatida 14 Pangu ism bo lib ikki iyeroglifdan tashkil topgan: 1-iyeroglif: Pan qattiq qobiq, tuxum po chog i degan ma noni anglatgan. 2-iyeroglif: Gu qadimgi, ko hna degan ma noni anglatadi.

20 gavdalanadi. Ko rsatilgan asboblar olamni yaratuvchi faoliyatining xususiyatiga ishora qiladi Ba zan pichoq va bolg a o rniga Pangu bir qo lida quyosh ni, ikkinchi qo lida esa oy ni ushlagan ko rinishda namoyon bo lgan. Keyingi davr tarjimalarida esa Pangu ajdar 15, qaqnus 16, yakkashox 17 va toshbaqa kabi afsonaviy jonzotlar davrasida tasvirlangan. Afsonaning tarjimasiga ko ra, olamni yaratish va yerda hayotni yo lga qo yishga Pangu 18 ming yilini sarflagan. Taxminan milloddan avvalgi XVII asrga mansub bo lgan boshqa bir tarjimaga ko ra badiiy uslub qo llanilgan. 盘 古 死 的 时 候, 浑 身 发 生 着 巨 大 的 变 化 : 口 中 呼 的 团 团 气 变 成 了 天 上 的 风 和 云 ; 他 发 出 的 声 音, 隆 隆 雷 声 ; 他 的 左 眼 晴 变 成 了 光 芒 万 丈 的 太 阳 ; 右 眼 晴 变 成 了 晈 洁 明 亮 的 月 亮 ; 手 足 和 身 躯 和 大 地 的 四 极 和 方 五 的 名 山 ; 他 的 血 液 变 成 了 江 河 ; 他 的 筋 眿 他 的 大 道 ; 他 的 肍 肉 变 成 了 田 地 ; 他 的 头 发 和 胡 须 变 成 了 星 星 ; 他 的 皮 肤 和 汗 毛 变 成 了 花 草 树 木 ; 他 的 牙 齿, 骨 头, 骨 则 变 成 了 蕴 藏 在 大 地 下 的 光 闪 的 金 属, 坚 硬 的 头 石, 美 丽 的 珍 珠 湿 涧 的 玉 石 ; 他 的 身 上 汗 水 也 变 成 了 无 尽 的 雨 露 和 廿 霖. Transkripsiyasi: Pangu si de shi hou, hun shen fa sheng zhe ju da de bian hua; kou zhong hu de yi tuan tuan qi; bian cheng le tian shang de feng he yun; ta fa chu de sheng yin, bian chengle long long lei sheng; ta de zou yin jing bian cheng le, hu ming liang de yue liang; ta de shou zu he shen qu bian cheng le da di de si ji he wu fang de ming shan; ta de xue ye bian cheng le jian he; ta de jin mai bian cheng le da dao, ta de ji rou bian cheng le tian shang de xing xing. Ta de pi fu 15 Ajdar ( 龙 long) daryolar va dengizlar xudosi, kuch-qudrat, imperator hokimyati timsoli. 16 Qaqnus ( 凤 feng) baxt-saodat va farovonlik timsoli sanalgan qush. 17 Yakkashox ( 麟 lin) paydo bo lishi yaxshilikdan dalolat beruvchi afsonaviy jonzot. 20

21 he han mao bian cheng le hua cao shu mu; ta de ya chi, gu tou, gu ge guang de ze bian cheng le yun cang zai da de xia de shang guang de jin shu, jian ying de shi tou, mei li de zhen zhu han shui ye bian cheng le wu jin de yu lu he gan. Tarjimasi: Pangu vafot etganidan so ng olam o zgaribdi. Uning boshidan tog lar, qo l va oyoqlaridan esa dunyoning to rt tomoni, qonidan esa daryolar paydo bo libdi. Nafasidan shamol va bulutlar bino bo lgan ekan. Ovozi momoqaldiroqqa, soqoli esa yulduzlar turkumiga aylangan ekan. Terisi va sochlari daraxtlar va o simliklarga aylangan ekan. Suyaklari va tishlari toshlar va ma danlarga aylanibdi. Uning badanida yashagan hasharotlar esa odamlarga aylangan. Milodan avvalgi III asrga mansub bo lgan boshqa bir afsonaning tarjimasida esa: Dunyoning yaralish manzarasi boshqacha chiziladi. Osmon va yer bino bo lgunga qadar olam qop-qorong u tartibsizlikdan iborat bo lgan, u tovuq tuxumiga o xshagan. Unda butun borliqning buyuk otasi Pangu tug ilgan va voyaga yetgan. Uning ko zlari yumuq bo lgan. U doim uxlagan. Ammo bir kuni uyg onganida hech narsani ko rmagan. U xaosning timtirs zulmati qurshovida bo lgan. Pangu qorong uda tuxum devorlarini paypaslay boshlagan va eshikni topolmay, darg azab bo lgan. Oyog i tagida yotgan boltani olib, qop-qorong u xaosga bor kuchi bilan urgan. Xuddi tog lar parchalanib qulagandek daxshatli gumburlagan ovoz eshitilgan. Pangu bolta bilan yana bir zarba bergan va tuxum tuyqusdan darz ketgan. Shunda tuxumdagi yengil, shaffof narsalar tepaga ko tarilgan va osmon hosil bo lgan, barcha va og ir xira narslar pastga tushgan va yerga aylangan 18. Shu tariqa xaosdan yer va osmon vujudga kelgan. Yangi dunyo Panguga ma qul kelgan. Osmon qayta yer bilan birikmasligi uchun Pangu boshini osmonga, oyoqlarini esa yerga tiragan va bor kuchini ishga 18 Вернер Л.Л. Мифы и легенды Китая. M., C

22 solgan. Osmon va yer bir-biri bilan qo shilishiga yo l qo ymagan. Osmon kundan-kunga yanada yuqoriga ko tarilgan, yer esa yanada pastga tushgan va ularning o rtasidagi masofa oshgan sari oshgan va Panguning bo yi ham o sib borgan. Shu tariqa millionlab yillar o tgan. Osmon eng yuqori nuqtaga yetgan. Yer esa eng past nuqtaga yetgan. Bu vaqt ichida Pangu yer va osmonni bir-biridan ajratgan, balandligi qirq besh chaqirim bo lgan ulkan ustunga o xshash baland mavjudotga aylangan. Keyingi davlarda Pangu haqida afsonalar birmuncha o zgaradi. Qadim zamonlarda, osmon va yer katta shar kabi bitta bo lgan, tartibsizlik hukm surgan. Bu tartibsizlik markazida esa bir uyqudagi odam bo lib, uning ismi Pangu bo lgan 19. Bir kuni Pangu uyqudan turadi va o zini ulg ayib qolganini tushunadi. Sahar o ziga kichkina kelib qolganligini tushunadi. Chunki uning yotgan maydoni kichik kelib qolgandi, shunda u bir oyog i bilan itarinadiyu shar parchalanib ketadi, shar ichidagi yorug lik osmonga aylanadi, xira narsalar esa yerga aylanadi. Pangu boshida osmonni ko tarib turar edi, oyoqlari esa yerga tegib turar edi. Osmon bilan yer alohida bo lib qolgandi. Lekin yer bilan osmon o rtasidagi masofa unchalik katta emas edi. Ular bir-biriga tobora yaqinlashib kelayotgan edi. Pangu uzoq yillar davomida osmon va yerning o rtasidagi masofani saqlab turish uchun harakat qiladi, ammo juda qattiq charchoq sabab Pangu halok bo ladi. Pangu o limidan so ng uning tanasi olam uchun xizmat qiladi. Uning tanasi o zgara boshlaydi. Ko zlari quyosh, oy va yulduzlarga aylanadi. 19 吴 性 坚 历 代 神 化 传 奇 经 典 - 北 京 : 西 菀 出 版 社, 2006 P

23 盘 古 是 中 国 古 代 传 说 时 期 中 开 天 辟 地 的 神 在 天 地 还 没 有 开 辟 以 前, 宇 宙 就 像 是 一 个 大 鸡 蛋 一 样 混 沌 一 团 有 个 叫 做 盘 古 的 巨 人 在 这 个 大 鸡 蛋 中 一 直 酣 睡 了 约 年 后 醒 来, 盘 古 凭 借 着 自 己 的 神 力 把 天 地 开 辟 出 来 了 他 的 左 眼 变 成 了 太 阳, 右 眼 变 成 了 月 亮 ; 头 发 和 胡 须 变 成 了 夜 空 的 星 星 ; 他 的 身 体 变 成 了 东 西 南 北 四 极 和 雄 伟 的 三 山 五 岳 ; 血 液 变 成 了 江 河 ; 牙 齿 骨 骼 和 骨 髓 变 成 了 地 下 矿 藏 ; 皮 肤 和 汗 毛 变 成 了 大 地 上 的 草 木 ; 汗 水 变 成 了 雨 露 盘 古 的 精 灵 魂 魄 也 在 他 死 后 变 成 了 人 类 所 以, 都 说 人 类 是 世 上 的 万 物 之 灵 20 Suyaklari esa tog lar-u tepaliklarga, tanasi esa tekisliklarga aylanadi. Tanasidagi qon esa suvga, dengiz-u daryolarga o zgaradi. Sochlari o rmonlarga, cho l va botqoqliklarga aylanadi. Shu yo sinda olam yaraladi. Olamning yaralishi haqidagi tarjimalarda inson qavmining vujudga kelishi haqidagi boshqa qadimgi hikoyatlar ham mavjud. Xitoyda dunyoning yaralishi va yerda hayotning vujudga kelishi haqida turli afsonalarning paydo bo lishi sabablari hanuzgacha to g ri aniqlanmagan. Xitoylik ayrim tarjimonlar buni bizgacha yetib kelgan miflar bitta qabilaning emas, qadimda Xitoyning turli joylarida yashagan ko p sonli alohidaalohida qabilalarning ijod mahsuli ekanligi bilan tushuntiradilar. O zaro muloqot va ta sir jarayonida asta-sekin mahalliy rivoyatlarning qorishuvi yuz bergan. Ularning ma lum qismi o zgargan ko rinishda bizgacha yetib kelgan. Turli qabilalar madaniyati negizida yagona xitoy madaniyati vujudga kelgan, hozirgi kunda bizgacha yetib kelgan miflarning kelib chiqishini, ularning bir xil emasligi yaratilish tabiatining turliligi shak-shubhasizdir. 20 吴 性 坚 历 代 神 化 传 奇 经 典 - 北 京 : 西 菀 出 版 社, 2006 P

24 2.2. 女 娲 造 人 Nüwa zaoren Nyuyva odamzotning onasi afsonasi tarjimalarida obrazlar xilma-xilligi Yana Xitoyning insonning yaralishi tematikasidagi mashhur afsonasi mavjud. Bu Nyuyva haqidagi afsona. Uning ko rinishi g ayritabiiy bo lgan. Beligacha bo lgan qismi ayol qiyofasida bo lgan, belidan pastki qismi esa baliqsimon bo lgan. Bu qahramon odamni yaratgan. Nyuyvaning odamni yaratishi deb nomlangan afsona tarjima variantlari turli xil. 女 娲 造 人 讲 述 的 是 : 在 盘 古 肉 身 化 为 大 地 之 后, 大 地 上 出 现 了 很 多 种 生 物 多 了 很 多 之 后, 大 地 上 出 现 了 一 位 同 样 伟 大 的 人 物 - 女 娲 女 娲 现 天 上 有 了 太 阳, 有 了 亮 的 和 星 星, 地 上 有 了 山 草 木, 至 有 了 鸟 和 鱼 了, 可 是 单 单 没 有 人 类 那 为 什 么 不 创 造 一 种 像 自 己 一 样 的 生 物 加 入 到 世 间 呢? 想 着, 她 就 顺 手 从 边 起 一 团 黄 物, 掺 合 了 水, 在 手 里 团 着, 团 着, 团 成 了 第 一 个 娃 娃 模 样 的 小 东 西 这 就 是 最 上 早 的 " 人 " 女 娲 对 于 她 的 作 品, 感 到 很 满 意 于 是, 她 又 继 续 动 手 她 的 工 作 她 用 黄 地 作 了 许 多 能 说 会 走 的 可 爱 小 人 儿 从 此, 她 用 也 感 到 累, 她 的 最 累 了 她 工 作 了 许 久 远, 感 到 不 波 剿 上 立 下 蛳 了 结 最 后, 她 想 出 了 一 个 级 羔 的 创 造 人 类 的 方 法 大 地 上 虽 然 有 了 人 类, 女 娲 的 工 作 却 并 有 终 止 她 又 考 虑 着 : 人 是 要 死 亡 的, 死 亡 了 意 思 一 个 再 创 造 吗? 这 是 生 麻 烦 了 这 样 才 能 使 他 们 继 续 这 可 是 一 个 难 题 后 来 她 终 于 想 出 了 一 个 办 法, 就 是 把 那 些 小 人 儿 分 为 男 女, 让 男 人 和 女 人 撮 合 起 来, 叫 他 们 自 己 去 创 造 后 代 这 样, 人 类 就 世 世 代 代 越 来 越 多 并 且 一 天 比 一 天 多 了 21 Transkripsiyasi: Nyuyva zao ren 21 吴 性 坚 历 代 神 化 传 奇 经 典 - 北 京 : 西 菀 出 版 社, 2006 P

25 Nyuyva zao ren jaing mu de shi : zai Pan Gu gu rou hua wei di zhi hou, da di shang chu xian le hen duo zhong sheng wu. Duo le hen duo nian zhi hou, da di shang chu xian le yi wei tong yang wei da de ren wu Nyuyva. Nyuyva xiantian shang you le tai yang, you liang he xing xing, di shang you le shan zhou cao mu, zhi shi you le niao dan chong yu le, ke shi dan dan mei you ren lei. Na wei shen me bu chao zao yi zhong xiang zi ji yi yang de sheng wu jia ru dao shi jian ne? xiang zhe, ta shun shou cong di bian shou qi yi tuan huang lu, jiang he le shui, zai shou li zhi tuan zhe, zhi tuan zhi, zhi tuan cheng le di yi ge wa wamo yang de xiao dong xi. Zhe jiu shi zao zui de ren. Nyuyva dui yu ta de zuo pin, gan dao hen man yi. Yu shi, ta you ji xui dong shou zuo ta de gong zuo. Ta yong huang lu zuo le duo neng shuo hui zou de kea i xiao ren er. Cong ci, ta zai ye bug gan dao zhua chong, zhu huang le. Ta gong zuo le xui jiu, gan ju dao ping bu zhi le. Zui hou, ta xiang chu le yi ge ju shao de chao zao ren lei de fang fa. Da di shang sui ran you le ren lei, Nyu Wa de gong zuo qiu bing mei you zhong zhi. Ta you kao lu zhe : renshi yao si mang de, si mang le yi pi zai chao zao pi ma? Zhe mu tu tai ma fan le. Zen yang cai neng shi ta men ji sui sheng ku xia qu ne? zhe ke shi yi ge nan ti. Hou lai ta zhong yu xiang chu le yi ge bang fa, jiu shi ban a xie xiao ren er fen wei nan nu, rang nan ren he nu ren ping he qi lai, jiao ta men zi ji qu chao zao hou dai. Zhe yang, ren lei jiu shi shi dai dai yue lai yue duo xia lai, bing er yi tian bi yi tian jia duo le. Tarjimasi: Nyuyvaning odamni yaratishi haqidagi afsonada hikoya qilinishicha: Panguning tanasi yerga aylangandan so ng, yerda har xil turdagi tirik mavjudotlar paydo bo ldi. Bir necha yillardan so ng, yerda bitta buyuk tirik 25

26 jonzot Nyuyva paydo bo ldi. Nyuyvaning osmonda quyoshi-yu yulduzi, yerda toglari-yu o simliklari, hatto hashorot, baliq, qushlari bor edi, faqatgina inson yo q edi. Bu dunyoda huddi o ziga o xshagan jonzotni yaratishga ahd qiladi. Chuqurlikdan bir zuvala sariq loy qazib oladu va unga suv aralashtirib, qo lida qayta-qayta uqalab, qo g irchoqqa o xshash kichik narsani yasaydi. Bu birinchi odam edi. U sariq loydan bir nechta gapira oladigan, harakatlana oladigan muloyim odamlarni yaratadi. Shundan so ng Nyuyva ham yolg izlikni, zerikishni his qilmaydi. U uzoq vaqt mehnat qiladi, qattiq charchoqqa chiday olmay o zini yomon his qiladi. Oxir-oqibat u insonlarni yaratishning ajoyib yo lini o ylab topadi. Tik turgan devordan bir qurigan novdani tortib, qo lini bir botqoqlikga suqadi va xira sariq rangdagi botqoqni aralashtirib, uni yerga shunday quyadiki, loy quyilgan yerda kichik-kichik odamchalar paydo bo ldi. Avvalgi foydalangan sariq loyi ko rinishi bir xildagi odamlarga aylanadi. Ko p o tmay yer yuzini odamzot qoplaydi. Garchi yerda odamlar bo lsada, Nyuyvaning ishi to xtamaydi. U yana shuni hisobga olgan edi: inson o lishi kerak, o lganlarning hisobida yana yaratish kerakmi? Bu haddan tashqari qiyinchilik tug dirardi. Ular qanday qilib hayotni davom etiradilar??? Bu juda murakkab savol edi. Keyinroq bu savolning ham yechimini topadi: odamlarni ayol va erkakka bo lib, ayol va erkakka o z avlodlarini o zlari davom ettirishlarini buyuradi. Shunday qilib, insoniyat ko hna davrlardan buyon avlod qoldirib, kundankunga ko payib boradi. 女 娲, 凤 姓, 生 于 成 纪, 一 说 她 的 名 字 为 风 里 希 ( 或 为 凤 里 牺 ), 拥 有 人 类 女 性 的 上 半 身, 和 蛇 类 的 下 半 身 女 娲 为 华 夏 之 初 的 三 皇 之 一 她 是 传 说 中 的 人 类 始 祖, 人 类 为 她 和 其 兄 伏 羲 的 后 代 传 说 曰 炼 石 补 26

27 天, 捏 土 造 人, 立 极 造 物, 别 男 女, 通 婚 姻, 造 笙 簧 神 话 中 说 伏 羲 和 女 娲 是 兄 妹, 同 时 也 是 夫 妻 在 中 国 的 图 腾 上 更 有 女 娲 和 伏 羲 交 合 的 图 像 在 中 国 上 古 神 话 中, 女 娲 是 人 类 的 创 造 者, 是 补 天 的 女 神, 她 的 由 来 由 以 下 产 生 : 源 于 原 始 人 对 蛙 的 崇 拜 母 系 氏 族 中 以 蛙 为 图 腾 的 民 族, 那 时 蛙 被 看 成 为 繁 殖 力 旺 盛 的 象 征 源 于 原 始 人 对 水 产 生 物 贝 类 的 崇 拜 古 时, 娲 与 赢 字 义 相 通, 赢 属 蚌 类, 蚌 分 两 扇, 被 作 为 女 性 某 一 器 官 隐 密 象 征 源 于 原 始 人 对 石 头 的 崇 拜 石 为 土 精, 蛇 又 是 土 地 的 象 征, 因 此, 女 娲 被 描 绘 成 人 面 蛇 身, 具 有 抟 土 造 人 的 神 奇 本 领 22 Transkripsiaysi : Nyuyva bei tian jiang de shi : zai yuan de shi hou, tian kong tu ran, shan xian le yi ge da, da di shang gong shui, ren lei mian lanhe da de tu nan. Zhe shi, tian di zhong xin xia fu le pin jing, ren men you guo shang le xin fu de sheng huo. Qadim zamonlarda kutilmaganda osmon gumbazi teshilib qoladi, tog dek katta tuynuk paydo bo lib qoladi. Yer yuzida bo ronli suv toshqinlari bo ladi, odamlar boshiga katta musibat tushadi. Shu on insoniyat onasi Nyuyva ularni jasurona kurashga chorlab, osmon-u yerda yana qaytadan tinchlik tiklanadi, insonlar kechiriladilar. Ammo, yana boshqa tarjima manbalarida yerda hayot kelishida xitoy mifologiyasida Nyuyva ismli ayol faoliyati katta bo lgan deb ifodalangan. U yaxshi ishlari haqida xitoy xalq og zaki ijodida ko p sonli rivoyatlar va afsonalar mavjud bo lgan Fusi 23 ismli afsonaviy imperatorning singlisi. 22 吴 性 坚 历 代 神 化 传 奇 经 典 - 北 京 : 西 菀 出 版 社, 2006 P Fusi rivoyatlarga ko ra miloddan avvalgi yillarda yashagan afsonaviy imperator. 27

28 女 娲 ( 中 华 上 古 之 神 ) 女 娲, 中 国 上 古 神 话 中 的 创 世 女 神 又 称 娲 皇 女 阴 娘 娘, 史 记 女 娲 氏, 是 古 代 传 说 华 夏 民 族 人 文 先 始, 社 稷 福 德 之 正 神 人 头 蛇 身, 一 日 七 十 化, 以 黄 泥 仿 照 自 己 抟 土 造 人, 创 造 人 类 社 会 并 建 立 婚 姻 制 度 ; 后 因 世 间 天 塌 地 陷, 于 是 熔 彩 石 以 补 天, 斩 鳖 足 以 立 四 极, 留 下 了 补 天 的 神 话 传 说 她 还 是 一 个 创 造 万 物 的 自 然 之 神, 神 通 广 大 化 生 万 物, 每 天 至 少 能 创 造 出 七 十 样 东 西, 是 被 民 间 广 泛 而 又 长 久 崇 拜 的 大 母 神 和 始 先 神 Ilon tanasi va odam boshiga ega bo lgan Nyuyva har kuni rang-barang evrilishlarini amalga oshira olgan. Nyuyva yerda yolg izlikdan zerika boshlagan u yolg iz bo lgani uchun ko z yosh to kkan. Uning ko z yoshlari tuproqqa tomgan va u ermakka haykalchalar yasagan. Yana ko z yosh tomchilari tomganida birdan haykalchalarga jon bitgan va u yurib ketgan. Nyuyvaga o zi yaratgan odamchalar judayam yoqganki, u yana bir qancha haykalchalar yasagan. Bu haykalchalarga ham jon bitgan va ular har tomonlarga tarqab ketgan. Qavmini saqlash uchun Nyuyva har bir erkakka ayol bergan, nikoh qurish tartibini belgilagan, odamlar zerikmasligi uchun ularga sibizg a yasab bergan va shu tariqa musiqa san ati paydo bo lgan. Ba zi tarjima manbalarida Nyuyva Fusining singlisi emas, xotini deb berilgan. Xitoy iyeroglif yozuvining vujudga kelishi uning ismi bilan bog lanadi. Ushbu yozuv g oyasini Fusi kunlarning birida uchratib qolgan toshbaqa kosasidagi sirli belgilardan o zlashtirgani qayd etiladi. Olovda ovqat pishirishni ham Fusi kashf etgani ko rsatiladi. 28

29 2.3. 鲧 禹 治 水 Gun Yu zhishui Gun va Yuyning suv toshqiniga qarshi kurashi afsonasining tarjima talqini Yana mashhur bo lgan Gun va Yuy haqidagi miflar mavjud. Bu Gun va Yuyning suv toshqiniga qarshi kurashishi afsonasidir. 帝 堯 時, 中 原 洪 水 氾 濫 造 成 水 患 災 禍, 百 姓 愁 苦 不 堪 帝 堯 命 令 鯀 治 水, 鯀 受 命 治 理 洪 水 水 患, 鯀 用 障 水 法, 也 就 是 在 岸 邊 設 置 河 堤, 但 水 卻 越 淹 越 高, 歷 時 九 年 未 能 平 息 洪 水 災 禍 接 著 命 鯀 的 兒 子 禹 繼 任 治 水 之 事 禹 立 即 與 益 和 后 稷 一 起, 召 集 百 姓 前 來 協 助, 他 視 察 河 道, 並 檢 討 鯀 治 水 失 敗 的 原 因 禹 總 結 了 其 父 親 治 水 失 敗 的 教 訓, 改 革 治 水 方 法 以 疏 導 河 川 治 水 為 主 導, 用 水 利 向 低 處 流 的 自 然 趨 勢, 疏 通 了 九 河 禹 親 自 率 領 老 百 姓 餐 風 露 宿, 整 天 泡 在 泥 水 裡 疏 通 河 道, 把 平 地 的 積 水 導 入 河, 再 引 入 海 洋 禹 堅 韌 不 拔, 勇 於 開 拓 的 精 神, 經 過 了 十 三 年 治 理, 終 於 取 得 了 成 功, 消 除 中 原 洪 水 氾 濫 的 災 禍 大 禹 整 治 黃 河 水 患 有 功, 受 舜 禪 讓 繼 帝 位 夏 禹 王 登 天 子 之 位, 並 以 自 己 的 封 國 夏 為 天 下 之 號, 宣 告 夏 王 朝 正 24 式 建 立 禹 王 子 啟 王 是 夏 朝 的 繼 位 天 子 是 為 王 太 子 Uning tarjimasi quyidagicha: Qadim zamonlarda, yer yuzini suv toshqini bosgandi. Buyuk Gun bildirmay Tangrining qimmatbaho suv toshqiniga chek qo yadigan narsasini og irlab oladi va toshqinning oldini olishga otlanadi. Ammo bu usuldan foydalanish omadsizlik bilan tugaydi. Tangri Gunni qatl etadi. Keyinchalik uning o g li Yu otasining ishini meros qilib, suv toshqiniga qarshi kurashni davom ettiradi va u boshqa usullardan foydalanadi. Oxir oqibat, u daryodagi kema yollarini chuqurlashtiradi, suvlar esa dengizga oqib 24 吴 性 坚 历 代 神 化 传 奇 经 典 - 北 京 : 西 菀 出 版 社, 2006 P

30 chiqib ketadi, suv toshqini esa nihoyasiga yetadi. Uning bu kurashi bir necha yil davom etadi, uning bu mardonavor kurashi ruhi afsonalar misolida yetib kelgan. 治 水 期 間, 禹 翻 山 越 嶺, 淌 河 過 川, 拿 著 量 測 儀 工 具, 從 西 向 東, 一 路 測 度 地 形 的 高 低, 樹 立 標 桿, 規 划 水 道 他 帶 領 治 水 的 民 工, 走 遍 各 地, 根 據 標 桿, 逢 山 開 山, 遇 窪 築 堤, 以 疏 通 水 道, 引 洪 水 入 海 禹 為 了 治 水, 費 盡 腦 筋, 不 怕 勞 苦, 從 來 不 敢 休 息 他 與 塗 山 氏 女 嬌 新 婚 不 久, 就 離 開 妻 子, 踏 上 治 水 的 道 路 後 來, 他 路 過 家 門 口, 聽 到 妻 子 生 產, 兒 子 呱 呱 墜 地 的 聲 音, 都 不 敢 進 家 門 第 三 次 經 過 家 鄉 的 時 候, 其 子 啟 正 被 母 親 抱 在 懷 裏, 他 已 經 懂 得 叫 爸 爸, 揮 動 小 手, 和 禹 打 招 呼, 禹 只 是 向 妻 兒 揮 揮 手, 表 示 自 己 看 到 他 們 了, 還 是 沒 有 停 下 來 因 治 洪 水 有 功, 人 們 為 表 達 對 禹 的 感 激 之 情, 尊 稱 他 為 大 禹, 即 偉 大 的 禹 25 在 治 水 的 過 程 中, 禹 走 遍 天 下, 對 各 地 的 地 形 習 俗 物 產 等 皆 瞭 如 指 掌 禹 重 新 將 天 下 規 劃 為 九 個 州, 並 制 定 了 各 州 的 貢 物 品 種 帝 夏 禹 王 還 規 定 : 天 子 帝 畿 以 外 五 百 里 的 地 區 叫 甸 服, 再 外 五 百 里 叫 侯 服, 再 外 五 百 里 叫 綏 服, 再 外 五 百 里 叫 要 服, 最 外 五 百 里 叫 荒 服 甸 侯 綏 三 服, 進 納 不 同 的 物 品 或 負 擔 不 同 的 勞 務 要 服, 不 納 物 服 役, 只 要 求 接 受 26 管 教 遵 守 法 制 政 令 荒 服, 則 根 據 其 習 俗 進 行 管 理 Gun va Yu tarjima manbalarida turli ofatlardan odamni qutqargan mard, jasur qahramon obrazida gavdalangan. Uning otasining ishini davom ettirishi xitoy xalqining ota-onani hurmat qilishi hamda ardoqlashidan dalolat beradi. U haqidagi quyidagi afsonalarda huddi Pangu haqidagi afsonalar singari turli hil perdmetlardan foydalangani hamda unga afsonaviy hayvonlar yordam bergani ifodalangan. 25 百 科 图 解 词 典 - 北 京 : 商 务 出 版 社, 吴 性 坚 历 代 神 化 传 奇 经 典 - 北 京 : 西 菀 出 版 社, 2006 P

31 Afsonalarda doimo afsonaviy hayvonlar, afsonaviy predmetlar hamda atrof-tabiat gavdalanadi, afsonalarda bo yoqdorlik kuchayadi 27. Afsonalarda hamma narsa va voqealar bo rtiriladi. Shu tarzda afsonalar ertaknamo tusga kiradi. 鲧 禹 治 水 上 古 时 代, 中 国 闹 过 一 次 大 水 灾 那 时, 大 地 一 片 汪 洋, 庄 家 房 屋 都 被 淹 没 了, 人 们 只 好 逃 到 山 上 或 树 上 去 因 为 缺 吃 少 穿, 饿 死 冻 死 的 人 很 多 人 们 苦 苦 哀 求 天 帝, 祈 求 他 斥 逐 洪 水, 可 是 天 帝 毫 不 理 会 一 位 叫 鲧 的 天 神 非 常 同 情 人 们 的 悲 惨 遭 遇, 决 心 想 办 法 帮 助 人 们 治 理 洪 水 鲧 知 道 要 治 理 洪 水, 只 有 偷 出 天 帝 的 宝 物 息 壤 (rǎng) 息 壤 是 一 块 几 尺 见 方 的 黄 土 块 儿, 只 要 把 它 放 在 地 上, 说 一 声 长, 他 便 会 迅 速 扩 大, 驱 走 洪 水, 露 出 陆 地 鲧 探 听 到 了 秘 藏 息 壤 的 地 方 以 后, 就 请 神 鸟 带 路, 请 神 龟 挖 洞, 偷 出 了 息 壤 鲧 把 息 壤 放 在 地 上, 说 一 声 长, 果 然, 息 壤 马 上 几 里 几 十 里 几 百 里 地 伸 展 开 来 洪 水 慢 慢 被 赶 退 了, 陆 地 重 新 露 了 出 来 逃 到 山 上 树 上 的 人 们 重 新 回 到 了 陆 地, 准 备 盖 房 子 种 庄 稼, 重 建 家 园 可 是, 天 帝 很 快 就 知 道 鲧 偷 走 了 息 壤 他 大 发 雷 霆 (tíng), 派 火 神 祝 融 杀 死 了 鲧, 夺 回 了 息 壤 这 样 一 来, 洪 水 又 重 新 泛 滥 开 来, 人 们 又 陷 入 灾 难 之 中 鲧 虽 然 死 了, 但 他 的 尸 体 过 了 三 年 也 没 有 腐 烂 一 天, 忽 然 一 声 巨 响, 鲧 的 肚 子 裂 开 了, 从 里 面 钻 出 了 他 的 儿 子 大 禹 27 Георгиевский С.М. Мифические воззрения и мифы Китая. М., C

32 治 洪 工 程 开 始 了 大 禹 亲 自 拿 着 镐 (gǎo) 头, 率 领 成 千 上 万 的 人 挖 渠 开 山, 疏 通 河 道 曾 经 帮 助 鲧 偷 取 息 壤 的 神 龟 也 来 帮 忙 运 送 土 石 ; 神 力 很 大 的 应 龙 也 用 坚 硬 的 尾 巴 在 地 上 划 出 深 沟, 来 导 引 洪 水 28. Tarjima manbalarida shu aniq bo`ldiki, boshqa afsonalardan farqli o`laroq Gun va Yu afsonasida tarjima uslublarining badiiy tarjima turi, so zlashuv tarjima turi hamda ilmiy-ommabop tarjima turlari xizmat qilgan 29. 在 治 水 过 程 中, 最 艰 巨 的 工 程 是 开 凿 龙 门 龙 门 是 一 座 大 山, 高 高 地 横 在 黄 河 当 中, 挡 住 了 奔 腾 直 下 的 河 水 的 去 路, 河 水 只 好 绕 道 从 山 脚 下 一 条 狭 窄 的 河 道 穿 过 每 当 水 量 增 大 时, 河 水 就 四 处 横 溢, 泛 滥 成 灾 大 禹 不 怕 辛 苦, 不 畏 艰 险, 带 领 人 们 一 点 儿 一 点 儿 地 开 凿 夏 天, 烈 日 当 空, 山 石 被 晒 得 滚 烫, 大 禹 汗 流 浃 (jiā) 背, 仍 然 不 停 地 干 着 ; 到 了 晚 上, 还 要 对 付 毒 虫 猛 兽 的 袭 击 冬 天, 北 风 呼 啸, 天 寒 地 冻, 大 禹 一 镐 一 镐 地 挖 着 冻 得 坚 硬 的 土 地, 手 都 磨 出 了 血 泡, 可 他 毫 不 在 乎, 稍 稍 休 息 一 下, 又 干 了 起 来 为 了 治 水, 大 禹 还 曾 经 三 过 家 门 而 不 入 人 们 都 被 感 动 了, 在 大 禹 的 带 领 下, 齐 心 协 力 地 干 着 冬 去 春 来, 整 整 花 了 五 年 的 时 间, 巨 大 的 龙 门 山 终 于 被 劈 开 了 一 个 大 口 子, 河 水 顺 畅 地 流 向 了 大 海 看 着 滚 滚 流 去 的 河 水, 人 们 个 个 兴 奋 不 已, 围 着 大 禹 欢 呼 雀 跃 大 禹 的 脸 上 也 露 出 了 笑 容 就 这 样, 大 禹 带 领 人 们, 由 南 到 北, 由 西 到 东, 经 过 十 三 年 的 苦 战, 终 于 疏 通 了 河 道, 治 服 了 洪 水 人 们 重 新 返 回 家 园, 过 上 了 安 定 幸 福 的 生 活 人 们 非 常 感 谢 敬 佩 大 禹, 便 一 致 推 举 他 为 治 理 天 下 的 君 王 U haqidagi afsonalar tabiiy ofatlarnigina bartaraf etuvchi qahramongina emas, balki oqil boshlovchi ya ni sardor bo la olgan buyuk obraz hisoblangan. 28 Георгиевский С.М. Мифические воззрения и мифы Китая М.: C 百 科 图 解 词 典 - 北 京 : 商 务 出 版 社,