O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI XITOYSHUNOSLIK FAKULTETI XITOY TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI Xitoy tili fanidan KURS ISHI Mavzu: Xitoy tilida o zlashma so zlar Bajardi : Qayumov Javohirbek Ilmiy rahbar : F.f.n.,dotsent Ziyamuhamedov Jasur Toshkent 2016
Mundarija Kirish...3-6 Asosiy qism.7-23 1.Fonetik o zlashtirmalar 7-11 2.Semantik oz lashtirmalar (strukturaviy kalkalar va etimologik kalkalar).11-18 3.Fonetik semantik o zlashtirmalar...18-21 4.Ikkilamchi o zlashtirmalar...21 5. Xitoy tilida o zlashgan affikslar.22-23 Umumiy xulosalar...24-25 Foydalanilgan adabiyotlar...26 2
Kirish O zbekiston Respublikasi mustaqilikga erishgach siyosiy, ijtimoiy iqtisodiy, ma naviy ma rifiy, sohalarda turli o zgarishlar, yangiliklar ko zga tashlana boshlanadi. Respublikamiz taraqqiyoti kun sayin yuqori pog nalarga ko tarilib, o z madaniyati, tili, urf-odatlari biz yoshlarning ilmga bo lgan salohiyati bilan dunyo sathlarida samarali foydalanilgan holda dunyo mamlakatlarini o rganish, ularning dini urf odatlari, madaniyati, tilini bilish zarurdir. 1 So ngi yillarda, O zbekiston va XXR munosabatlarining har taraflama rivojlanib borayotganligi tomonlar uchun mamnuniyat bag ishlashi tabiiy, albatta. Ushbu ma noda aytadigan bo lsak, O zbekstonda Xitoy tilining yangi qirralarini o rganish muaommolari o zining sifat darajasiga ko tarildi. Masalan, yaqin yillargacha O zbekiston xitoyshunosligida faqat Xitoy tili va adabiyoti, tarixini o rganish keng ahamiyat kasb etgan bo lsa, bugunga kelib esa xitoyning turli sohasiga oid sinxron tarjimalarni amalga oshirishga bo lgan qiziqish jiddiy oshdi.zero, Xitoy bilan bog liq kechayotgan jarayonlarni kuzatar ekanmiz, siyosiy ijtimoiy munosabatlar chuqurlashgan sari, xitoyshunoslikning siyosiy mavzuga oid jabhalarni tadqiq etish masalalari anchayin kengaydi. Albatta, O zbekistonda XXRning ushbu sohalarini o rganish masalalari o xining mantiqiy mazmuniga ega. Birinchidan, XXRning islohotlari sabab siyosiy hayotida ma lum o zgarishlar sodir bo moqda.ikkinchidan, O zbekistonning o zida ham Xitoyning siyosiy huquqiy jabhalarini o rganishga e tibor yanada oshdi. Uchinchidan, dunyoning globallashuv davri davlarlararo axborot almashuvi kuchaydi. To rtinchidan, Shanxay Hamkorlik Tashkiloti doirasida O zbekistonning a zo davlatlar sifatida siyosiy tarjima bobida tarjimon mutaxassis kadrlarga ehtiyoji ortib borayotganligini ta kidlash lozim. Ushbu fikrlar xitoy tili siyosiy leksikasida ko plab yangi mologizmlarning paydo bo lganidan dalolat beradi. Masalan, A.Semenas so nggi paytlarda xitoy tilida mingdan ortiq yangi neologizmlarni paydo bo lganligi haqidagi ma lumotni keltirib o tadi. Xitoy tilidagi o zlashma so zlar Yevropa tillari bilan solishtirganda ozchilikni tashkil etadi.buning barchasi hozirgi kunda yangi texnologiylar va tashqi dunyoning ochilishi bilan bog liq.shuni aytish kerakki, bunday ixtirolar orqali 1 Karimov I.A. Yuksak ma naviyat yengilmas kuch. Toshkent., 2010. 10-b. 3
o zlashtirmalarning soni kun sayin ortib bormoqda.o zlashtirma so zlar yoki boshqacha qilib aytganda o zga tildan o zlashtirmalar xitoy tilida 借词 Jie ci yoki 外来词 Wai lai ci (so zma so z tashqaridan kelgan so zlar ) deb muvofiq ravishda ataladi.o zlashtirma leksika bu xalqlarning lingivistik aloqalarning, til tomonidan o zaro aloqadorligining ko rinishlaridan biridir. O zlashtirmalar (so z va nominativ so z birikmalar ) odatda moddiy va ma naviy turmushning predmet va hodisalarini belgilab beradi. Kategorial mansublik nuqtayi nazaridan o zlashtirmalarning aksariyati ot so z turkumiga to g ri keladi.fe l, sifat va ravishga kelsak, ularning tarkibida o zga til leksikasi nisbatan kam. Har xil turdagi o zlashma so zlar xitoy tilining qadim davriga borib taqaladi.turli millatlarning birlashuvi, madaniyat almashinuvi natijasida kelib chiqadi.o z o rnida mazkur xalqlar hayotida yangidan-yangi so zlar va tushunchalar paydo bo la boshlaydi.shu bilan birga, hayron qolarli jihati yo qki,xitoy tili chet el o zlashma so zlari,aynan, Yaponiya,Osiyo,Hindiston va oz miqdorda Yevropa tillaridan kirib kelgan.o zlashma so zlar xitoy tilida qadimdan paydo bo lgan bo lib, iyerogliflarga qo shimcha kalit so z qo shish orqali qabul qilingan va so zlar hamshu tariqa ko paya borgan.miloddan avvalgi II asrda Han davridagi imperator U Dining farmoni bilan Chjan Syan G arbga tomon diplomatik aloqalar yuzasidan safarga chiqadi.uning chet davlatlarga tashrifi Xitoy va unga qo shni mamlakatlarning eshiklari savdo va madaniy almashinuvi uchun ochiladi.yangi tovarlar Xitoy hududida ishlab chiqara boshlandi.shu bilan birga, mazkur atash masalasi Xitoy olimlarining oldida turgan asosiy masalalaridan biri edi.oldiniga Xitoy olimlari chet el buyumlarining nomlarini chet el nomlari singari nomlariga urinib ko rishadi. Ammo, tillardagi tafovutlar bunday urinishlarni inkor etadi, natija kuchli darajada yakunlanmaydi. Boshqa tillaridan leksik o zlashtirmalarni o zlashtirish uslubiga kura 3ta turga bo lish mumkin : fonetik 音译 yin yi, semantik 意义 yi yi, fonetik semantik 音译加意义 yin yi jia yi yi ( fonetik o zlashma + xitoy tili morfemasi yoki xitoy tili morfemasi + fonetik o zlashma ). O zga til o zlashtirmalar tasnifida ikkilamchi o zlashtirma deb nomlanganlar alohida turadi. 4
Bu o zlashtirma so zlarni o zbek o quvchi va talabalarga tushuntirish,ular haqida tushuncha va bilim berish hozirgi kunda dolzarb masala va vazifalardan biri.chunki bu haqida prezident qarorlarida ham ko rish mumkin ya ni chet tillarini o qitish,ularni o rgatish va amalda qo llash zamon talablaridan biridir.quyida qarorlardan namunalar keltirib o tamiz: O zbekiston Respublikasining tizimi quyidagilardan iborat : - Davlat ta lim standartlariga muvofiq ta lim dasturlarini amala oshiruvchi davlat va nodavlat ta lim muassasalari ; - Ta lim tizimi ishlashi va rivojlanishi uchun kerakli tadqiqot ishlarini olib boruvchi ilmiy pedagogik tashkilotlar ; - Ta lim sohasidagi davlat boshqaruv organlari shuningdek, ular bishqaruvi ostidagi korxona, muassasa va tashkilotlar; - Ta lim sohasidagi davlat boshqaruvi ostidagi korxona, mussasa va tashkilotlar; O zbekiston Respublikasi ta lim tizimi yagona va yaxlitdir. Qarorda aytiladiki : - Belgilab qo yilsinki, 2013/2014 o quv yilidan boshlab respublikaning barcha hududida chet tillarini, asosan, ingliz tilini o rganish umumta lim maktablarining 1-sinflaridan o yin tarzidagi darslar va og zaki nutq darslari shaklida, 2-sinfdan boshlab esa alifbo,o qish va grammatikani o zlashtirishdan bosqichma bosqich boshlanadi; - Oily o quv yurtlari ayrim maxsus fanlarni, xususan, texnik va xalqaro mutaxassisliklar bo yicha o qitish chet tillarida olib boriladi; - Umumiy o rta, o rta maxsus, kasb-hunar ta limi muassasalarining o quvchilari va o qituvchilari chet tillari bo yicha darsliklar va o quvuslubiy komplekslar bilan ta minlash, ularni belgilanganmuddatlarga rioya etilgan holda qayta nashr etish, O zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika maqsadli kitob jamg armasining aylanma mablag lari hisobidan bepul amalga oshiriladi; 5
Xitoy tilida o zlashgan siyosiy atamalar taxminiy hisob kitoblarga ko ra 5 10 foizni tashkil qilsa ham katta ko rsatkich. Xitoy tiliga oid xorijiy tilardan o zlashgan siyosiy atamalar asosan, shaxs va ta limotlarga taalluqlidir. Umuman olganda XX asr 80 yillar oxirlariga kelib, Xitoy atamushoslik fanida siyosiy, ayniqsa, huquqiy atamalarni qayta ishlab chiqishga bo lgan ehtiyojning kuchayishi bilan tasniflash mumkin. Shumday ekan, O zbek xitoyshunosligida xitoyning siyosiy tarjima bilan bog liq faoliyatini jonlashtirish masalasi amaliy jihadan muhim jabha hisoblanadi. 6
ASOSIY QISM. Fonetik o zlashmalar Fonetik o zlashmalar xorijiy so zning tashqi shakli, tovushli ko rinishini aks etiladi. Xitoy tili fonetik tuzilmasining xususiyatlari o zga til leksikasini o zlashtirish uchun ma lum qiyinchiliklarni yaratadi. Biroq I.D.Kleninning fikriga qo shilish lozim, uning fikricha xitoy tilida tovush o zlashtirmalarini kamligi uning yozuvning iyeroglifik harakteriga, alohida bo g inlarni ma lum ma nolarni mustahkamlanishiga bog liq. O zgacha qilib aytganda, balki ma no birligidir. I.D.Klenin iyerogliflarni tovushli o zlashtirmalarni yozib olish uchun ishlatilishi u yoki bu darajada o zga til muhitida paydo bo lgan atamani aniq ichki asosini yo qotilishiga olib keladi, deb yozadi. Buning natijasida u tushunish, yodda tutish va hattoki talaffuz qilish uchun qiyin bo lib qoladi. Va, haqiqatda ham, agar xitoy tilida yozuvda iyeroglif bilan belgilangan har bir bo g in ma noga ega bo lsa, fonetik o zlashtirmani o qiganda mazkur o zlashtirmalarni ma nosini to g ri tushunishga halaqit beruvchi kerak bo lmagan semantik assotsiatsiyalar paydo bo ladi. Xitoyliklar ming yillar davomida ideografik yozuvdan foydalangan xalq sifatida semantik o zlashtirmalarni afzal hisoblaydi. Xitoy tilida fonetik o zlashtirmalar soni unchalik ko p emas. Sanskritdan 200ga yaqin so z o zlashtirilgan. Tibet, manjur, mug ul va g arbiy tillardan umuman olganda xitoy tiliga 900ga yaqin so zlar o zlashtirilgan. O zga til so zlarini o zlashtirish jarayonida xitoy tili o ziga xos bo lmagan tovushlarni, o zga fonetik xususiyatlari bartaraf etib, bu so zlarni o z tovush normalariga moslashtiradi. Tovushli o zlashtirish, fonetik moslashuv ( adaptatsiya ) darajasi turlicha bo lishi mumkin, ya ni : to liq, to liqsiz, qisman. Sanskritdan o zlashtirilgan va xitoy tilida ko plab asrlar davomida qo llanayotgan bir nechta so zlarni ko rib chiqamiz. Bu ilk o zlashtirma deb nomlanuvchi o zlashtirmalar. 佛 Fo budda ; 菩萨 pusa ( putisaduo ) bodisatva, xudo, iloh ; 罗汉 luohan 阿罗汉 ( aluohan ) - alohan ( buddaviy iloh ) ; 壁球 biqiu bonza ( buddaviy rohi ) 7
; 刹那 chana lahza ; 玛瑙 manao agat ; 薄利 boli oyna ; 茉莉 moli jasmin ; 没药 moyao mirra ( xushbo y yelim (smola) ) so zi arab tilidan olingan. 葡萄 Putao uzum so zi Han sulolasi davrida hozirgi Farg ona vodiysi hududidan xitoy tiliga kirib kelgan. Xitoy tiliga kechroq davrda kirib kelgan bir nechta fonetik o zlashtirmalarni ko rsatamiz. Ularni ilk o zlashtirmalardan farqli ravishda odatda zamonaviy o zlashtirma deb atashadi. 苏伟 Suwei, sovet, sovetlarga oid; 喀秋莎 kaqiusha katyusha ( gvardiya minomyoti ), 马达 mada mator; 雷达 leida radar; 托拉斯 tuolasi trest, 图腾 tuteng totem,bud; 木乃伊 munaiyi mumiya; 阿米巴 amiba amyoba; 瓦斯 wasi gaz; 吗啡 mafei morfiy; 海洛因 hailuoyin geroin; 阿司匹林 asipilin aspirin; 凡士林 fanshilin vazilin; 思路分 silufen selofan; 苏打 suda soda; 萨拉 sala salat,venegred; 咖啡 kafei kofe; 雪茄 xuejia sigara; 杀伐 shafa- taxta, divan; 西皮 xipi xippi; Xitoy tiliga xorijiy pul birliklari nomini berish uchun odatda fonetik o zlashtirmalardan foydalanadilar. 卢布 Lubu rubl; 隔壁 gebi kopeyka; 绑 bang funt ( sterling ); 鲜灵 xianling shilling; 马克 make marka; 法郎 falang frank; 里拉 lila lira; 卢比 lubi rupiya; 第纳尔 dinar dinor; 克朗 kelang krona; 胜定 shengding santim; ( 美元 mei yuan amerika dollari esa istisno tazrda bo ladi ) Shuni ham ta kidlash lozimki, tovush o zlashtirmalarning eng katta soni maxsus ilmiy-texnik atamashunosligiga to g ri keladi. Shunga qaramasdan, maxsus leksikada fonetik o zlashtirmalar multoq sonlarda ifodalansada, kamtarin o rinni egallaydi. Masalan, I.D.Kleyninning ma lumolariga ko ra: Xitoy harbiy atamalari izohli lug atiga kiritgan 4961 so z birligidan atigi 40ta atama fonetik o zlashtirmadir. Fonetik o zlashtirmalar haqida so z yuritganda iyerogliflar xorijiy so zning fonetik yozuvi bilan bir qatorda uning ma no va mazmunini bergan holatlarini ham ko rib chiqish lozim. Bunda semantika so zning tovush shakli bilan uyg unlashadi. 8
Xitoy tilida mazkur turdagi so zlarning soni unchalik ko p emas.quyidagi bir nechta misollar bilan cheklanib qolamiz : 模特儿 Moter Model (namuna + alohida + suffeks ), 阴德 yinde indeks ( tortmoq + olmoq), 绷带 bengdai bint ( bog lamoq + bog ich ). Mazkur so zlarning fonetik semantik tabiatini to g ri tushungan holda V.V.Ivanov ular fonetik o zlashtirishning turli darajasidagi tovush o zlashtirmalari bo la turib, ularning tashkil qilgan bo g inlarning haqiqiy ma nosiga muvofiq bo lgan o ziga xos ma noga ega bo ladi deb, hisoblaydi. Xitoy tilida fonetik o zlashtirmalarni semantik o zlashtirmalar bilan siqib chiqarishga trendensiya mavjud. Masalan, telefon so zi avvaliga (aftidan, XXasrning eng boshida Xitoy tiliga 德 鲁风 Delufeng fonetik o zlashtirma shaklida kirib keldi. Ammo birozdan so ng, uni kalkalashtirishgan dianhua ( so zma so z elektr suhbat ) so zi siqib chiqaradi. 寅恪 Yinke siyoh va 德谟克拉西 demokelaxi kabi fonetik o zlashtirmalar bilan ham xuddi shu hodisa bo ldi, ularni o rniga 墨水 moshui va 民主 minzhu kabi semantik o zlashtirmalar muvofiq ravishda ishlatila boshladi. Xitoy tilida mavjud bo lgan o zga tildan o zlashtirilgan so zlar qatorida mutloq sinonimlar juftligi ham uchraydi.mazkur hodisa bitta tushuncha ikki tomonlama belgilangan holatda, ya ni fontik o zlashtirish yo li va semantik o zlashtirish yo li bilan belgilanganida paydo bo ladi. Fonetik o zlashtirmalarning kichik soni ijobiy xususiyatlar, chunki bu xitoy tilining so z tarkibini tekis va monolit, yaxlit qiladi, bunda xitoy tili o zga bo lgan va xilma xil unsurlaridan holi bo ladi. Butun dunyoga mashhur bo lgan ichimlik brendi ham xitoy tiliga fonetik usul orqali o zlashtirilgan. Misol uchun : 可口可乐 Ke kou ke le - Koka kola va 白事可乐 Bai shi ke le - Pepsi koladir. Lekin bu brend so zlarni o zlashtirishda ham semantik usuldan foydalanilgan. Chunki koka kola so zini so zma-so z tarjima qilganda har bir qultumi xursandchilik deb tushuniladi. Pepsi kolani esa hamma ish xursandchilikda deb tarjima qilish maqsadga muvofiqdir. 9
Bundan tashqari kofe, shokolat va salat so zlari ham fonetik usulda o zlashtirilgan : 咖啡 ka fei kofe, 巧克力 qiao ke li shokolat va 萨拉 sa la salat. Xitoy tiliga ingliz tilidan o zlashtirilgan so zlar bir,ikki va uch komponent asosida o zlashtiriladi,o zlashtirma leksikalar 5ta komponentdan oshmaydi.ko p hollarda fonetik usul orqali qisqacha qilib aniq ma no yetkazib berolmasa,semantik usulda o zlashtiriladi : 许 Xu mayka (shirt); 秀 xiu shou (show); 秀克 xiu ke shok (shoc); 可可 keke kakao (cacao); 飞临 feilin film (film); 吉他 jita gitara (guita); 卡路里 kaluli kaloriya (caloria); 卡拉特 kalate karat ( carate); 康拜因 Kangbaiyin kambayn (cambain); 迪斯科 disike disko (disco); Mashhur telefon brendlari va inertnet so zlarining ko p qismi ham fonetik usulda xitoy tiliga kiritilgan.quyida misollardan keltirib o tamiz : 三星 San xing Samsung; 诺基亚 Nuo ji ya Nokia; 索尼 Suo ni Sony; 骨骼 Gu ge- google; 伊妹儿 Yi mei er E-mail; Islom diniga oid bo lgan so zlar ham fonetik usulda o zlashtiriladi.chunki ularni ma nosi jihatdan o zlashtirish ancha mushkuldir.quyida xitoy tiliga fonetik usul orqali o zlashgan leksikalarni ko rib chiqamiz : 清真其 Qing zhen qi - masjid; 古兰经 gu lan jing qur on,; 阿拉 a la alloh; 某拉 mou la mulla; 阿里 a li Ali; 哈利法 ha li fa halifa; 伊斯兰 yi si lan Islom; 穆斯林 Mu si lin Musulmon; 逊呢 xun ne sun iy; 施压 shi ya shia; Ayrim chet el mashinalarining nomlari ham xitoy tiliga fonetik usulda o zlashtiriladi.bu usul orqali bir eshitishda chet el mashinalarinig marka nomlarini tushunish chet elliklar uchun yanada oso bo ladi.quyida fonetik orqali o zlashgan bir nechta mashina markalarini keltirb o tamiz: 福特 Fu te ford; 奥迪 ao di Audi; 雪夫兰 xue fu lan Chevrolet; 法拉利 fa la li Ferrari; 奔驰 ben chi Mesedez Benz; 堡世界 bao shi jie Porsh; 兰斯莱斯 lan si lai si Rols rose; 别克 bie ke BUICK; 菲亚特 fei ya te - Fiat; 显代 xian dai Hyundai; 五十铃 wu shi ling Isuzu; 大于 da yu Daewoo; 阿法罗密欧 a fa luo mi ou Alfa Romeo; 10
Davlatlarning nomlanishinin ham ko p qismlari xitoy fonetik usul orqali nomlanadi.chunki davlatlarning nomini xitoy tiliga o zlashtirishda semantik usuldan foydalanish kam hollarda qo llaniladi. 法兰西 Fa lan xi Fransiya; 巴基斯坦 Ba ji si tan Pokiston; 乌兹别克斯坦 Wu zi bie ke xi tan O zbekiston; 沙特阿拉伯 Sha te a la bo Saudiya Arabistoni; 伊拉克 Yi la ke Iroq; 科威特 Ke wei te Quvayt; 柬埔寨 Jian pu zhai Kambodja; 印度 Yin du Hindiston ( Ingliz tilidagi India so zidan o zlashgan ); 越南 Yue nan Vetnam; 塔吉克斯坦 Ta je ke si tan Tojikiston; 阿富汗 A fu han Afg oniston; 哈萨克斯坦 Ha sa ke si tan Qozog iston; 吉尔吉斯坦 Ji er ji si tan Qirg iziston; 马拉斯亚 Ma la si ya Malayziya; 意大利 Yi da li Italiya; 西巴尼亚 Xi ba ni ya Ispaniya; 斯里兰卡 Si li lan ka Shri Lanka; 澳大利亚 Ao da li ya Avstraliya; O zbek tilidan ham Xitoy tiliga o zlashma leksika o tgan.bu leksika bizlarga latifalar va qiziq hangomalarning bosh qahramoni Afandi so zidir. 阿凡提 A fan ti Afandi; Taqlid so zlar ko p hollarda xitoy tiliga semantik usulda o zlashtiriladi,lekin eng universal misollardan biri : 恰恰 Qia qia cha cha-cha Ko p tarixiy turk tili va o zbek tiliga oid shaxslarning va imperiyalarning nomlari ham fonetik usulda o zlashtiriladi. 奥斯曼地 Ao si man di Usmonlilar; 五路别克 Wu lu bie ke Ulug bek; 纳崴伊 Na wai yi Navoiy; 秘鲁呢 Bi lu ne Beruniy; Chet el dori vositasi bo lmish kodein 3 usulda xitoy tiliga olib kirilgan. 可低音 Ke di yin, 可待因 ke dai yin, 可题因 ke ti yin.amidopyrine ikku usulda o zlashtiriladi : 氨基比林 An ji bi lin yoki 按期匹林 an qi pi lin. Semantik o zlashtirmalar Bu turdagi o zlashtirmalar aksariyat hollarda kalka deb nomlanadi, xitoy tiliga o zga til leksikasining natijasida paydo bo ladi, ammo bu tarjima o ziga xosligini ta kidlash lozim, chunki unda o zlashtirayotgan tilda yangi so zlar paydo bo ladi. Boshqa tilda mavjud bo lgan so zning ta siri ostida yangi so zni paydo bo lish 11
fakti kalkalashtirishni o zlashtirishning alohida turi sifatida baholashga imkoniyat beruvchi belgilardan biridir. Mazkur usul xitoy tilida ( yozma, fonetik tizim va so z mohiyati ) tushuntirilayotgan fakt o zlashma so zlarning tarjimasida anglashilayotgan ma no nafaqat, o zlashma semantikni fonetikaga o tishi, balki aksincha bo lishi ham mumkin.bunga misol, 德鲁风 de lu feng telefon. Fonetik va semantik usulda o zlashtirilgan so zlar deyalri bir xil ma noni anglatadi va ekvevalenti bo lob xizmat qiladi.misol uchun: 布拉吉 Bu la ji va lian yi qin ko ylak; 科尔蒙 ke er meng va 激素 ji su garmon; 生活质量 sheng huo zhi liang va 生活激素 sheng huo ji su yashash erkinligi ( quality of life ); Kalkalashtirish xorijiy so zlarni o zlashtirishning muhim uslubidir.fonetik o zlashtirmalardan farqli ravishda semantik o zlashtirishlar ( kalkalar ) xitoy leksik unsurlaridan tashkil qilinadi va shu tufayli o z tovush va grafik shakli bo yicha asl xitoy leksikasidan farqlanmaydi. Ular til tizimiga osonlikcha kiradi va nutqda erkin faoliyat yuritadi. Kalkalashtirish xitoy tili uchun so z tarkibini to ldirishning soda va oson uslubidir. O zga til leksikasini o zlashtirishning semantik uslubini ustuvor zamonaviy xitoy tilida, yuqorida aytilganidek, fonetik o zlashtirmalarni semantik o zlashtirmalar bilan almashtirish trendensiya mavjudligi bilan ham tasdqilanadi. Bo g in tarkibi nuqtai nazaridan semantik o zlashtirmalar aksariyat hollarda 2 tadan kam bo lmagan morfemalardan iborat bo lgan murakkab so zlardir.xitoy tilida mavjud bo lgan kalkalar o ziga xos xususiyatlariga ko ra, 2ta turga bo linadi: strukturaviy ( tuzilmalar ) kalkalar va etimologik kalkalar. Strukturaviy kalkalar Mazkur turdagi kalkalashtirishda xorijiy so z yoki nominativ so z birikmasining semantik-morfologik tuzilmasi o zlashtiriladi, ya ni boshqacha qilib aytganda, leksik birlikning so z yasovchi modelini nusxasi olinadi. Strukturaviy kalkalar roli 12
tashqi shaklni yoki boshqacha qilib aytganda, o zga til so zi ( so z birikmasi ) obrazini o zlashtiradi va uning tuzilmaviy unsurlarini bevosia tarjimasini beradi. Zamonaviy xitoy tilida srukturaviy kalkalarning leksik birliklarining soni juda katta. 马力 Ma li ot+kuch = ot kuchi, 重水 zhong shui og ir+suv = og ir suv, 后卫 hou wei orqada+himoyada = arergard; 动产 dong chan harakat qilimoq+mulk = mol-mulk; 生产力 sheng chan li ishlab chiqarish+kuch = ishlab chiqarish kuchlari; 生产关系 Sheng chan guan xi ishlab chiqarish+munosabatlar = ishlab chiqarish munosabatlari; 电子束 dian zi shu elektron+bog = elekrtonlar to plami; 电力最 dian li zui elektron+oqim = elektronlar oqimi; 国际法 guo ji fa xalqaro+huquq = xalqaro huquq; 自由港 zi you gang erkin+port = erkin port; 观点 guan dian qaramoq+nuqta = nuqtai nazar; 世界观 shi jie guan dunyo+qaramoq = dunyoqarash; 五年计划 wu nian ji hua besh yillik+reja = besh yillik reja; 事会注意精彩 shi hui zhu yi jing cai sotsializm+musobaqa = sotsialistik musobaqa; Bu kalakalar,asosan, atamashunoslik leksikasiga mansub. Ba zida ( asosan badiiy adabiyot asarlarida ) umumqo llanadigan so zlarning kalkalashtirish holati uchraydi : 1.Xitoycha U beixtiyor eshikni oldiga bordi, uni ochdi va qaradi. 2. Xitoycha Man yarim hazil so radim. Quyidagi kalkalarda 下意识 xia yi shi ost + ong beixtiyor ( ong osti ), 半开玩笑 ban kai wan xiao yarim + hazil qilmoq yarim hazil. Kalka qilinayotgan birliklarning semantik tuzilmasi aniq aks etilgan. Xitoy tiliga kirib kelgan yapon so zlari ( yaponizmlar 0 o zlashtirmalarning alohida turidir. Xitoy iyerogliflarida yozilgan bo lib, ular o z tashqi ko rininshini, so z yasash tuzilmasi bo yicha asl xitoy so zlaridan farqlanmaydilar. Ularni ba zida 日语汉度 ri yu han du xitoy tilida aytiladigan yapon so zlar deb ataydilar. Bu so zlar ikkilamchi o zlashtirmalardan ham farqlanmaydilar. Yapon va xitoy manbalari o zlashtirmalarning mazkur guruhiga quyidagi leksik birliklarni mansub deb hisoblaydilar : 场合 chang he voqea; 立场 li chang mavqei; 场所 chang suo joy; 手续 shou xu tartib; 减息 jian xi stajirovka; 13
故障 gu zhang shikast; 精奇 jing qi turmoq, jonlanmoq; 取缔 qu di ta qiq; 临床 lin chuang klinikaga oid; Mazkur so zlarda o zlashtirishda fonetik qobig I o zgarganligi sabab, ammo so z yasash tuzilmasi saqlanganligi uchun ularni tuzilmaviy kalkalar guruhiga kirgizib, semantik o zlashtirmalar deb hisoblash mumkin. Etimologik kalkalar Mazkur turdagi kalkalashtirishda xorijiy so zning ma no-mazmuni ochib beriladi.u tushuntirish tarjimasi orqali etimologizatsiyalanadi.bunda aydo bo lgan etimologik mazmun o zga til so zning mazmuniy uzilmasi ba zida aks etadi, ba zida esa aks etmaydi. Xitoy tili kalkalashtirishning etimologik uslubidan keng foydalanadi,uning yordamida ko plab yangi so zlardan yasaydi. 望远镜 Wang yuan jing qaramoq +uzoq + linza = durbin, 拖拉机 tuolaji tortmoq + mashina = traktor, 打字机 da zi ji o rmoq + belgi + mashina = bosma mashinasi, 收音机 shou yin ji qabul qilmoq + tovush + apparat = priyomnik, 打火机 da huo ji chiqarmoq + olov + apparat = olov yoqqich (зажигалка ), 电视机 dian shi ji elektr + qaramoq + apparat = televizor, 汗水五 han shui wu tarkibida bo lmoq + suv + modda = gidrid, 自来水 zi lai shui o zi + kelmoq + suv = jo mrak, 最后通牒 zui hou tong die eng oxirgi + nota + ultimatum; Chjou Szumo fikricha, ma no bo yicha tarjimani xorijiy leksikani xitoy tili idrok etishining eng muhim uslubi deb hisolaydi. Semantik o zlashtirmalar fonetik o zlashtirmalardan ko ra, tejamkor va tushunchalar, chunki ular o zga til so zini berish uchun zarur bo lgan morfemlarning kichik sonidan foydalanadi va tushuntirish tarjimasini berib, ma nosini anglashni osonlashtiradi. Tushuntirish tarjimasi yo li bilan yasalgan so zlarni bu olim o zga til o zlashtirmalari deb hisoblanmaydi. Bu nuqtai nazar Xitoy tilshunoslari orasida keng tarqaldi. Masalan: Gao Szijun va Chjan Inde fikricha, ma no bo yicha tarjima - bu o zlashtirma tushunchalarni belgilash uchun yangi so zlarni yasashdir. Chjao Ibo ham tarjima shaklida o zlashtirilgani so zlarni qat iy qarab, o zga til o zlashtirmalari deb hisoblash noto g ri degan fikrni bildiradi. Bu borada quyidagi faktni ham ta kidlab o tish 14
qiziqarlidir: Vetnam tilshunoslari ham kalakalashtirishni o zlashtiris usuli emas, balki yangi so zlarni yasash uslubi deb hisoblaydilar. Ammo mazkur nuqtayi nazar haddan ziyod to g ri va qat iy ekanligini ham ta kidlash lozim. U kalkalashtirishning muayyan xususiyatlarini hisobga olmaydi. Faktik til materiali shuni ko rsatadiki, Xitoy tili strukturaviy va etimologik kalkalrni yaratganda, nafaqat tushuncha, balki ( bu ham juda muhim ) xorijiy so zning semantik morfologik tuzilmasini o zlashtiradi yoki uning etimologiyasini tiklaydi. Bunda strukturaviy kalkalarda ifodasi kattaroq darajada bo ladi. Shu bilan birga, o zga til o zlashtirmalariga xitoy tili so z yasash modellari bo yicha yasalgan va xorijiy so zning ma no ekvivalentini bo lgan leksik birliklarini mansub deb hisoblash noto g ri. Masalan: 政治家 Zheng zhi jia siyosat + ot so z turkumi suffiksi = siyosatchi, 外加家 wai jia jia tashqi + aloqalar + so z turkumi suffiksi diplomant; Semantik usul orqali xitoy tiliga so z o zlashtirish keng tarqalgan usuldir.chunki ko p so zlarni o zlashtirishda xitoyliklar o sha buyumning bajaradigan vazifasi, ifodalaydigan ma nosi, ko rinishi va qo llanish usullariga qarab nom berishgan. Semantik usul orqali o zlashgan so zlar ham fonetik o zlashtirish usuli kabi bir necha turlar va ma nolarga bo linadi.quyida endi ko pkina misollardan keltirib o tamiz. Hozirgi har bir davlatning kundalik hayotiga kirib kelayotgan zamonaviy kompyuter texnologiya so zlari va aloqa vositalarining nomlari semantik usulda xitoy tiliga o zlashtirilgan. 手机 Shou ji Qo l telefoni, 电视 Dian shi Televizor, 电脑 Dian nao Kompyuter, 平板电脑 Ping ban dian nao Planshet, 计算机 Ji suan ji Kalkulyator, 苹果 Ping guo I phone ( Ayfon ), 鼠标 Shu biao Sichqoncha, 软件 Ruan jian fayl, 键盘 Jian pan Klavishi, 游戏机 You xi ji Elektron o yinlar uchun apparat, 电子信箱 Dian zi xin xiang Elektron quti, 邮件 You jian Pochta, 王位王 Wang wei wang WWW, 机器人 Ji qi ren Robot, 多母体 Duo mu ti Multimedia, 数字统一 Shu zi tong yi digital communication, 软枕 Ruan zhen Faks, 穿件 Chuan jian Software, 激光唱盘 Ji guang chang pan CD/compact disk, 多动画 Duo dong hua Telefon, 15
Kiyim kechaklarga tegishli so zlarining ko p qismlari ham semantik usulda xitoy tiliga kiritilgan va bu orqali o z leksikasining boyishiga o z hissalarini qo shishgan. 上衣 Shang yi Pidjak, 皮肤 Pi fu Charm, 长裤 Chang ku Shim, 大衣 Da yi Palto, Hozirgi Amerika va Yevropa davlatlarida kirib kelayotgan mahalliy taomlar ham xitoy tiliga semantik usulda o zlashtiriladi ya ni fats foodlarning ingliz tilida bildirgan tarjimasi xitoy tilga o z holicha qabul qilingan 快餐 Kuai can Fast-food, 热狗 Re gou Hot-dog; 啤酒 Pi jiu Pivo, 口香糖 Kou xiang tang Saqich, Mashina, aerodromlar va poezdlarning umumiy nomlanishi xitoy tiliga semantik usulda o zlashtiriladi.ya nu bu holatda ularning qay tarzda bajarayotgan funksiyalari hisobga olingan. 飞机 Fei ji Samalyot, 机场 Ji chang Aerdrom, 火车 Huo che Poyezd, 公共汽车 Gong gong qi che Avtobus, Kosmetika va unga tegishli bo lgan so zlarnig ham o zlashtirilishi semantik usulda amalga oshiriladi.bunda so zlarni ma nosini tushunish ya nada osonlashadi. 美容 Mei rong Kosmetika, 香水 Xiang shui Atir, 口红 Kou hong Lab buyog i, 眉笔 Mei bi Qosh qalami, 干洗 Gan xi Kimyoviy tozalash, 水洗 Shui xi Akva tozalash, 粉底 Fen di Upa, Mashina markalarining ham ayrim turlari semantik usulda xitoy tiliga kiritilgan.ko p hollarda yapon mashina markalarini semantik usulda o zlashtirilganini ko rish mumkin. 冷木 Leng mu Suzuki, 丰田 Feng tian Toyota, 五十铃 Wu shi ling Isuzu, 宝马 Bao ma BMW. 公共汽车 Gong gong qi che avtobus so zi 90- yillarda 巴 Ba shi avtobus so zidan o zlashgan bo lib, asosan, Tayvan va Shanxay aholisiga xos bo lib xizmat qilgan.lekin nutqdagi g alazlilik bu so zni xitoy tiliga o rnashib ketishiga yo l qo ymagan. Shuning uchun hozirgi kunda avtobus so zi bo lib 巴士 ba shi emas, balki 公共汽车 gong gong qi che so zi ishlatiladi. Lekin bu so z orqali yangi ma noli xitoycha so zlar yaatilgan. 16
巴士站 Ba shi zhan avtobus bekati; 小巴 xiao ba kichik avtobus; 双层巴士 shuang ceng ba shi ikki qavatli avtobus; Mikrofon so zi xitoy tiliga ham fonetik, ham semantik usulda o zlashtiriladi ya ni ular bir-biriga sinonimlik vazifasini o taydi: 扩音器 Kuo yin qi ovozni kuchaytiruvchi vosita; 麦克风 Mai ke feng mikrofon; Lekin ko p hollarda fonetik usul orqali xitoy tiliga oz lashgan mikrofon so zi xitoy tilida qo llaniladi: 在麦克风前演说 Zai mai ke feng qian yan shuo Mikrofonda oldida chiqish qildi; Xitoy tilida siyosiy so zlar semantik usulda o zlashtiriladi.bu orqali ularning berayotgan ma nosi yanada aniqlashadi. 援助国 Yuan zhu guo Donor davlat. Donor maxsus yarador va bemorlarga quyish uchun o z qonini boshqa bemor shaxsga ko chirib o tkazish uchun biror a zosoni beruvchi kishi. Bu yerda 援助 yuan zhu madad,yordam, ko mak ma nolarini bersa, 国 guo esa davlat ma nosida kelgan. 2 小组讨论 Xiao zu tao lun Guruhli munozara (diskussiya). Biror masalani to g ri hal qilish uchun matbuotda yoki ilmiy yig inlarda o tkaziladigan erkin ommaviy muhokama,munozara; 3 Bu yerda 小组 Xiao zu guruh ma nosini bersa, 讨论 tao lun diskussiya,bahs degan ma noda keladi. 极端主义 Ji duan zhu yi Ekstrimizm 4 Siyosatda va mafkurada ashadiy, favqulodda usullar bilan yo l tutishga, keskin choralar ko rishga tarafdorlik. Bu yerda 极端 Ji duan so ngi chora ma nosini bersa, 主义 zhu yi -izm so z yasovchi bo lib kelgan. 恐怖主义 Kong bu zhu yi Terrorizm.Terror bilan amalga oshiriladigan siyosat va taktika; siyosiy raqiblarni,muxoliflarni yo q qilish yoki qo rqitish, aholi 2,3,4 Saodat Nosirova Xitoy tilining ijtimoiy siyosiy va diplomatik terminologiyasi Toshkent Yangi asr avlodi 2011.-90-b. 17
o rtasida vahima va tartibsizlilar keltirib chiqarish maqsadidagi zo ravonlik harakatlari ( ta qib qilish, buzish, garovga olish, qotillik, portlatish va boshqalar ); terrorchilik 5.Bu yerda 恐怖 kong bu terror ma nosini bersa, 主义 zhu yi esa -izm so z yasovchi qo shimchasi bo lib kelgan. 备忘录 Bei wang lu Memorandum. 1.huquqiy. Biror davlatning diplomatik yozishmalar orqali hal qilinadigan masalalar mohiyatini o z nuqtayi nazaridan batafsil bayon qilib yozgan diplomatik hujjati. 2. Biror masala bo yicha bildirishnoma,xizmat ma lumotnomasi. 外交 (wai jiao) 照会 zhao hui Nota. Bir davlatning boshqa davlatga yozgan rasmiy diplomatik murojaatnomasi. Diplomatik nota. 6 Bu yerda 照 Zhao ga binoan ma nosini bersa, 会 hui esa yig gilish,majlis ma nosida kelgan. 宣传 Xuan chuan Propaganda qilmoq, targ ib qilmoq. 1. Muayyan g oyalar, nazariya va ta limotlar, qarashlarni ommaga yoyish, tarqatish, tushuntirish; ommaga g oyaviy ta sir o tkazish; targ ibot. 2. Mafkura va siyosatni targ ib etishga qaeatilgan faoliyat. 7 Bu yerda 宣 Xuan e lon qilmoq ma nosini bersa, 传 chuan tatbiq etmoq ma nosida kelgan. Fonetik semantik o zlashtirmalar Zamonaviy xitoy tilida fonetik va semantik o zlashtirmalardan tashqari aralash yasalgan birikmalar ham mavjud. Ular uchun o zga til o zlashtirmalarning 2 asosiy turning xususiyatlari xos. Bu birikmalarda komponentlardan biri semantik ahamiyatli leksik unsuridir, boshqasi esa u yoki bu darajada o zlashtirma so zning sadosini beradi. Fonetik semantik o zlashtirmalarni turli ilmiy ishlarda har xil nomlashadi: yarim kalka, yarim fonetik o zlashtirma, gibrid so zlar aralash o zlashtirmalar. 5 O zbek tilining izohli lug ati. O zbekiston milliy ensiklopediyasi.davlat ilmiy nashriyoti.5 jildi.toshkent 2006-2008-yil,4-jild, 76-b. 6 O zbek tilining izohli lug ati. O zbekiston milliy ensiklopediyasi.davlat ilmiy nashriyoti.5 jildi.toshkent 2006-2008-yil,3-jild, 62-b. 7 O zbek tilining izohli lug ati. O zbekiston milliy ensiklopediyasi.davlat ilmiy nashriyoti.5 jildi.toshkent 2006-2008-yil,3-jild, 313-b. 18
摩托车 Mo tuo che Motosikl ( 摩托 mo tuo tovush yozish 车 che arava ), 喇嘛教 la ma jiao lamaizm ( 喇嘛 La ma tovush 教 jiao din ), 沙恩主义 Sha wen zhu yi shovinizm ( 沙文 sha wen tovush yozish, 主义 zhu yi ta limot ), 芭蕾舞 ba lei wu balet ( 芭蕾 ba lei tovush yozish, 舞 wu raqs ), 沙丁鱼 sha ding yu sardine ( 沙丁 sha ding 鱼, yu baliq ), 马丁炉 ma ding lu marten ( 马丁 ma ding -, 炉 lu pechka ), 霓虹灯 ni hong deng neon chiroq ( 霓虹 ni hong tovush yozish, 灯 deng chiroq ), 啤酒 pi jiu pivo ( 啤 pi -, 酒 jiu sharob ), 常蹲 chang dun uzun tonna ( 场 chang uzun, 蹲 dun tovush yozish ), 毒瓦斯 du wa si zaharli gaz ( 毒 du zaharli, 瓦斯 wa si - ), 看彬强 kan bin qiang karabin ( 看彬 ka bin -, 抢 qiang miltiq ). Xitoy tilida o zlashma so z yasashni o ziga xos usullaridan bir bu semantik fonetik yoki fonetik semantik usulda yasaladi. Bu usula o zlashma so z ikki yoki undab ortiq morfemadan iborat bo ladi. Bunda morfemalardan biri xitoycha, biri o zlashma so z bo ladi yoki aksincha. Semantik fonetik chatishuv usulida xitoy tili morfemasi va fonetik o zlashmadan semantik fonetik o zlashma so z yasaladi. Masalan: Eng keng tarqalgan misollardan biri 卡 ka iyeroglifi bilan yasalgan so zlardir. 卡 ka so zi ingliz tilidagi card so zidan olingan bo lib, uning tajimasi qattiq qog ozdan qilingan kartochka degan ma noni bildiradi. Quyida esa ulardan misollar keltirib o tamiz. 登记卡 Deng ji ka Regstratsiya kartasi, 电话卡 Dian hua ka Telefon kartasi, 生日卡 Sheng ri ka Tug ilgan kun tabriknoma qog ozi, 税卡 Shui ka Soliq kartochkasi, 贺年卡 He nian ka Yangi yil tabriknomasi; 卡 ka iyeroglifi kartochka degan ma nodan tashqari, kasseta, mashina, kaloriya degan ma noni beradi.bu degani 卡 ka elementi boshqa bir xitoycha so z birlashib, yangi o zlashma so z hosil qilinadi. 卡 ka elementi qadimiy 带 dai elementi bilan birlashib, 卡带 ka dai magnitafon lentasi joylashgan jajji quticha degan ma noni beradi. 19
卡 ka elementi xitoy tiliga ma no tashishda yana bir o zlashma predmetni kashf etadi. 1San lun ka 3 g ildirakli mashina; 十轮卡 shi lun da ka 10 g ildirakli katta mashina 单卡 Dan ka bir kassetalik; 双卡 shuang ka ikki kasetalik; 千卡 Qian ka kilokaloriya, 大卡 da ka katta kaloriya, 小卡 xiao ka kichik kaloriya, 科卡 ke ka gramm-kaloriya; Fonetik nuqtai nazaridan ( fonetik ) kalit so zlar orqali o zlashishi 吉他 Ji ta gitara so zi orqali quyidagi yangi ma nodagi so zlar yasaladi: 电吉他 Dian ji ta Elekterom gitara, 弹吉他 Tan ji ta Gitara chalish, 用吉他伴唱 Yong ji ta ban chang Gitara jo rligida kuylash. Yana bir o zlashma so z usullaridan biriga fonetik va semantik usul orqali so zlarni o zlashtirish tushuniladi. Bunda fonetik o zlashayotgan komponent so zni yanada aniq va qisqa tushunishiga yordam beradi.bu usul orqali ko p hollarda oziq-ovqat,spirtli ichimliklar nomi va transport vositalar nomlanadi. 沙丁鱼 Sha ding yu ( inglizcha sardine + yu baliq ) sardina; 来福清 Lai fu qiang ( inglizcha rifle + qiang vintovka ) qurol; 坦克车 Tan ke che ( inglizcha tank + che transport vositasi ) tank; 吉普车 Ji pu che ( inglizcha jeep + che transport vositasi ) jip; 堂歌舞 Tan ge wu ( inglizcha tango + wu raqs ) tango; 波尔卡舞 Bo er ka wu ( inglizcha polka + wu raqs ) polka; 20
淋巴液 Lin ba ye ( inglizcha lymph + ye suyuqlik ) limfa; 马德拉酒 Ma de la jiu ( fransuzcha Madeira + jiu vino ) Madera; 伏特加酒 Fu te jia jiu ( ruscha aroq + jiu vino ) aroq; 栏目酒 - lang mu jiu ( inglizcha rum + jiu vino ) rom; 啤酒 Pi jiu ( inglizcha beer + jiu vino ) pivo; Fonetik usul orqali o zlashgan 巧克力 Qiao ke li Shokolad so zi o zidan yangi so z hosil qilganda, fonetik semantik usul orqali yasaladi: 巧克力 Qiao ke li tang Shokoladli konfet; 以北巧克力茶 Yi bei qiao ke li cha 1 finjon shokoladli choy; 巧克力蛋糕 Qiao ke li dan gao Shokoladli tort; Ikkilamchi o zlashmalar Xitoy tilida yaponizmlardan tashqari yapon tilidan kelgan, ammo yapon asl so zlarini emas, balki xorijiy o zlashtirma so z bo lgan so zlar ham uchraydi.mazkur holatda o zga til leksikasining ikkilamchi o zlashtirilishini kuzatamiz.shuning uchun mazkur turdagi leksik birliklarni ikkilamchi o zlashtirmalar deb nomlash mu mumkin. Bu noyob va qiziqarli hodisaga sabab mazkur so zlar o z paytida xitoy tilidan yaponlar olgan va xitoy so z yasash modellari bo yicha yasalgan va yozuvda xitoy iyerogliflari bilan aks etiladigan leksik unsurlardan iboratliligidir. Mazkur turdagi leksik birikmalar asl xitoy so zlarida hech qaysi xususiyati bilan farqlanmaydi. Mazkur toifa leksik o zlashtirmalari,asosan, atamashunoslik leksikasiga mansub: 局算 ju suan smeta, 接风 jie feng dibet, 贷方 dai fang kredit, 保险 bao xian sug urta, 概念 gai nian tushuncha, 判断 pan duan mulohaza, 前提 qian ti asos, postulat, 大熊座 da xiong zuo Katta ayiq ( yulduz ), 小熊座 xiao xiong zuo Kichik ayiq ( yulduz, 积极 ji ji faol, 消极 xiao ji passiv, 仲裁 zhong cai arbitraj, 单数 dan shu qo shimcha kelishuv yoki shart, 胜利 sheng li frazeologiya, 心理 xin li psixologiya, 伦理 lun li etika, 谈谈 tan tan suhbat, 所得税 suo de shui daromad solig i; 21
Xitoy tilida o zlashgan affikslar Boshqa davlatlarning madaniyatining ta siri tufayli xitoy tilida yangi o zlashma so zlar paydo bo la boshladi.hozirgi kunda butun Xitoyda paydo bo lgan 中心 Zhong xin markaz so zidir. Hozirgi kunda xitoy o zlashma affiksli leksikasida boyigan affikslardan biri 超 chao dir.hozirgi kunda qo llanalayotgan misollardan biri 超 chao va 超级 chao ji so zlaridir, hozirgi kunga kelib bu so z super,ultra degan ma nolarni bildiradi. Bu prefiks biror predmetning yuqori darajada ekanligini bildiradi.bu prefix bilan so zning me yordan ortiqligini bilish mumkin.bu prefiks nafaqat, ilm va texnika sohasida qo llaniladi, balki umumtalab so zlarda ham qo llaniladi. 超人 Chao ren Supermen; 超级怒人 Chao ji nu ren Super women; 超级儿童 Chao ji er tong Super bola; 超级富翁 Chao ji fu weng Super boy; 超级俱乐部 Chao ji ju le bu Super klub; 超级明星 Chao ji ming xing Super yulduz; 超级市场 Chao ji shi chang Super market; 超 Super prefiksi qo llanilish doirasi doimo kengayib boradi. Tayvan tilida o zlashgan soz lar.agar Tayvan hududida o zlashgan so zlar haqida gapiradigan bo lsak, ularda fonetik o zlashgan so zlar ko pchilikni tashkil qiladi. 三明治 San ming zhi Sendvich; Fonetik o zlashgan 派 Pai so zi pirog degan ma noni bildiradi ya ni 苹果牌 ping guo pai olmali pirog. Lekin Tayvan tilida og zaki nutqda ham o zlashgan so zlar mavjud : O.K. so zi o rniga 好的 hao de yaxshi 22
Yes so zi o rniga 是的 shi de ha Mister so zi o rniga 先生 xian sheng janob 巴 Ba komponenti ingliz-amerika so zlaridan o tgan - bar so zi o rnida qo llanilib, Tayvan tilida semantik fonetik kalkalarni ifodalaydi. 酒巴 Jiu ba bar; 酒巴间 Jiu ba jian bar; 酒巴 Jiu ba so zi Tayvan tilida kichkina restoran deb tarjima qilinib,uning sinonimlari qilib 酒店 Jiu dian, 酒家 jiu jia so zlari ishlatiladi. 巴 Ba komponenetlari boshqa so zlar bilan birlashib, yangi ma noli so zlarni hosil qiladi. 巴怒 Ba nu, 巴怒浪 ba nu lang Bar xizmatchisi; 巴台 Ba tai Bar ustuni; 酒吧间老板 Jiu ba jian lao ban Barmen; 23
Xulosa Men ushbu kurs ishini tahlil qilib o rganishda quyidagi xulosalarga keldim : 1.O zlashtirish o zaro ta sir, aloqa natijasi siatida bir til unsurlarining boshqa tilga o tishi tushuniladi. Bir tilning ikkinchi tilga ta sir etishi, asosan, fonetika yoki grammatika emas, balki aynan leksikada yaqqol ko rinadi. Ijtimoiy siyosiy va diplomatik terminlarning o zlashtirishda, fonetik ham semantik usulidan ham foydalaniladi. 2.Semantik kalka o zga tilga oid so z bildiradigan ma noni o zlashtirish natijasida o z tilidagi so zga shu ma noni berilishi. Ya ni bu yerda termin yok atamalar faqatgina ma no jihatdan o zlashishi tushuniladi. Bu usul orqali shuni narsani ta kidlash lozimki, ya ni boshqa tildagi so zni ma lum tilga o zlashtirganda uning berayotgan ma nosi o zgarmagan holda boshqa tilga o zlashishi tushuniladi.bu usuldan,ayniqsa, diplomatik termin va iboralarni qo llash keng tarqalgan.chunki bunda so zning berayotgan ma nosi o zgarmagan holda o zga tilga qabul qilinadi. 3.Fonetik o zlashmalarning xitoy tiliga kirib borishining cheklanganligining sababi xitoy tilidagi so zlarni ko p qismi ikki bo g indan iborat ekanligidir.ya ni ko p bo g inli so zlar xitoy tilida nisbatab kam uchraydi, shu sababli ko p bo g inli so zlar xitoy tilida nisbatan kam uchraydi, shu sababli ko p bo g inli chet til so zlari xitoy so zining tabiatiga mos kelmaydi va qabul qilinishi qiyin kechadi. Yuqorida fonetik usulda ko p hollarda odatiy hayotimizdagi so zlar qo llanilishini ko rdik.chunki fonetik usul orqali o zlashgan so zlar bu nutqdagi g alazlik va tushunmovchiliklarni oldini olishga harakat qilinadi. Lekin chet davlatlarning nomlarining ham fonetik usulda o zlashtirilishi ham o zga davlatga bo lgan hurmat va e tiborni bildiradi.chunki boshqa davlatlarning nomini biror o zga davlat tiliga o zlashtirishda ularni berayotgan nomi e tiborga olinadi, lekin u davlat nomini ma nosi bilan tarjima qila olish imkoni bo lmasa, unda fonetik usulda o zga tilga o zashtiriladi.kam hollarda davlatlarning berayotgan ma nosi orqali o zga davlat tiliga o zlashtiriladi.yana biror davlatning berayotgan ma nosi ham unga qo shimcha ta rif berish orqali, uni ma nosini yanada boyitadi.masalan: Xitoy tilida 日本 Ri ben Yaponiya deb ataladi.uning tarjimasi esa kun chiqar mamlakat degan ma noni bildiradi.o zbek tili bilan solishtiradigan bo lsak, xitoy tiliga o xshash taraflari bor.chunki o zbek tilida Yaponiya deb 24
nomlashdan tashqari badiiy tasvir vositalaridan foydalangan holda, kun chiqar mamlakat deb ham atash mumkin. Fonetik usulda o zlashtirilgan so zlar soni xitoy tilida unchalik ko p miqdorni tashkil etmasada, lekin ularning qo llanilish doirasi keng. 4.O zbek tilida o zlashtirish usuli,asosan, ikki usul bilan bo ladi, so z aynan olinadi va kalkalab olinadi. So z aynan olinganda siyosiy atama v a terminlar aynan fonetik talaffuzi o zgarmasdan, qanday bo lsa shundayligicha o zlashtirib olinadi. Kalkalab o zlashtirishda esa xitoy tilining semantik kalka usuliga o xshab, so zning o zi emas, balki uning ma nosi o zlashtiriladi. O zbek tilida siyosiy terminlarning o zlashtirilishining sabablaridan biri, o zbek tiliga rus tilidan ko p so zlarng kirib kelganligi va undan ijtimoiy hayotta ko p foydalanishdir.masalan: gazeta, vokzal, telivizor va boshqalardir.bu esa bizga ko p chet el so zlarining anglatayotgan ma nosi yot emasligidir.shuning uchun o zbek tilida siyosiy termin va atamalar fonetik usul orqali o zlashtiriladi. 5.Kurs ishimning fonetik usul orqali o zlashgan so zlar qismida davlatlarning nomlanishini fonetik usulda o zlashtirilishini ko rdik.xity tilida deyarli barcha chet el davlatlari fonetik usulda o zlashtirilganakan. 6.Shi You weining Xitoy tiliga o zlashgan so zlar kitobida xitoy tiliga o zlashgan so zlarning soni haqida ma lumotlar berilib o tilganligini bilib oldim va yana bir xulosaga keldim.xulosam shuki, xitoy tili boshqa tillar singari ko p so zlarni o zining tiliga qabul qilmasakan va bu orqali o zlashma so zlarning aksariyati yangi texnologiya va zamon rivojlanishi orqali qabul qilinishini tushundim. 25
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati 1.Karimov I.A. Yuksak ma naviyat yengilmas kuch. Toshkent., 2010. 2.Saodat Nosirova Xitoy tilining ijtimoiy-siyosiy va diplomatik terminologiyasi T.: yangi asr avlodi 2011. 3.O zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. T.: O zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. 12 jildi.. 2001-2006. 4.O zbek tilining izohli lug ati. O zbekiston milliy ensiklopediyasi. Davlat ilmiy nashriyoti. 5 jldi. T., 2006-2008. 5.Семинас А.Л. Лексика китайского языка. Москва 2005 6.Karimov.I.A. Ta lim to g risidagi qarori. 7.Xin mu biao darsligi.1-2- 3-nashrlari. 8.www.wenku.baidu.com 9.www.ru.wikipedia.org 10.www.chinaembassy.uz 26