94 مقدمه ایران یکی از بزرگترین ارتشهای خاورمیانه است اما بهواسطة چند دهه تحریم اقتصادی لزوما قویترین در منطقه نیست. موفقیت مذاکرات هستهای ایران و گروه

Transcription

1 93 ابعاد و محدودیتهای روابط نظامی ایران و چین پس از برجام 1 مسعود رضائی 2 سعید وثوقی تاریخ دریافت: 1395/9/21 تاریخ تأیید: 1396/4/13 چکیده با روی کار آمدن دولت روحانی و موفقیت وی در دستیابی به توافق هستهای با گروه 1+5 روابط نظامی ایران و چین وارد مرحلۀ تازهای شده است. پس از حدود دو دهه کاهش این جنبه از مناسبات دوجانبه بهواسطهی فشارهای آمریکا و ا عمال تحریمهای شورای امنیت فرض بر این است که پس از برجام با لغو بخشی از تحریمهای سازمان ملل روابط نظامی دو کشور بهبود یابد. نظر به قابلیتها و نوآوریهای چشمگیر چین در عرصهی فنآوریهای نظامی اهمیت این شریک راهبردی نیز برای جمهوری اسالمی ایران از اهمیت مضاعف برخوردار شده است. ازهمینرو مقالهی حاضر ضمن پرداختن به ابعاد نوین پیوندهای نظامي و دیپلماسی دفاعی میان دو کشور بحث را بر این پایه قرار میدهد که با وجود نیازمندیهای ایران به ازسرگیری و استمرار برنامهی نوسازي نظامي خود با چين برای ایجاد موازنۀ نظامی در منطقه اما به جهت مالحظات سياسي چين در دو بعد منطقهای و جهانی قطعنامه 2231 شورای امنیت و همچنین نقش آمريكا در این خصوص دامنهی پيوندهاي دفاعي و نظامی دو کشور پس از برجام در مقایسه با روسیه در همین دوران حساستر و آسیبپذیرتر بوده و همچنان این جنبه از روابط با محدودیتهایی مواجه خواهد بود. واژگان کلیدی: ايران چين تسلیحات ديپلماسي دفاعي آمريكا نظامي برجام. msd.rezaei@yahoo.com s.vosoughi@ase.ui.ac.ir 1 دکتری روابط بینالملل دانشگاه آزاد اسالمی واحد اصفهان. 2 استادیار گروه روابط بینالملل دانشگاه اصفهان )نویسنده مسئول(.

2 94 مقدمه ایران یکی از بزرگترین ارتشهای خاورمیانه است اما بهواسطة چند دهه تحریم اقتصادی لزوما قویترین در منطقه نیست. موفقیت مذاکرات هستهای ایران و گروه 1+5 در قالب»برنامه جامع اقدام مشترک«در سال 2015 مسیر را برای لغو تحریمهای چند ده سالۀ این کشور هموار کرد و از نظر سیاسی این توافق منجر به مشروعیتبخشی به رابطۀ بینالمللی ایران و چین گردید. در این چارچوب به نظر میرسد پکن توسعة روابط نظامی بیشتر با تهران در پرتو همکاری جمهوری اسالمی ایران با غرب را کمهزینهتر میبیند چراکه اکنون برقراری ارتباط عمیقتر تهران-پکن واکنش تند سیاسی قدرتهای غربی را در پی نخواهد داشت. بر همین اساس ظرف چندسال اخیر این موضوع تقویت شده است که دو کشور ایران و چین در قالب فضای پسابرجام ميتوانند سطح جديد و گستردهاي از روابط را با تقویت دیپلماسی دفاعی و در چارچوب همکاریهای استراتژیک و نظامی با یکدیگر طراحي و تجربه كنند. این بخش از روابط اساسا بهگونهای روزافزون در کلیت سیاست دفاعی ایران واجد اهمیت اساسی است. این اهمیت در طول جنگ هشت سالة ایران و عراق به خوبی قابل مشاهده است. کشوری که از قید و بند پیشینۀ تاریخی مشابه آنچه که روابط ایران را با روسیه بریتانیا و آمریکا دشوار و پیچیده ساخته آزاد است. میدانیم که همکاری نظامی ایران و چین به دلیل تحریمهای سازمان ملل و فشارهای بینالمللی در مورد برنامه هستهای ایران در دهه 2000 متوقف و رو به زوال رفت. قطعنامههای به تصویبرسیده در شورای امنیت با حمایت چین همکاری با صنایع موشکی بالستیک و هستهای ایران را ممنوع کرد و در سال 2010 با قطعنامة 1929 دامنۀ ممنوعیتهای فروش سالح به ایران گسترش یافت که به طور مؤثر حمایت چین از نیروهای مسلح ایران را از بین برد. بنابراین تعامل نظامی پیشرفتة دو کشور که در دهههای 1980 و 1990 بهطور گسترده وجود داشت در دهة اول قرن بیستویکم از هم پاشید. اکنون اما به واسطۀ فضای جدید پسابرجام امیدها برای توسعۀ این بخش از روابط میان دو کشور افزایش یافته است. از همینرو پرسش اصلی مقاله بر این پایه استوار است که اساسا پیامدهای توافق هستهای وین در روابط ایران و چین ناظر به چه موضوعات و مسائلی در حوزۀ نظامی و دفاعی بوده قلمرو اثرگذاری آن کجاست در میان موارد مذکور همزمان مالحظات دو کشور حول چه محورهایی میچرخد و در نهایت این مهم چه ابعاد و محدودیتهایی را برای روابط دفاعی تهران-پکن بههمراه خواهد داشت در پاسخ نیز بهطور عمده مقالۀ حاضر با دستمایه قرار دادن چارچوب نظری موازنۀ قوا

3 95 چشمانداز نوین روابط نظامی ایران و چین را با رویکردی توصیفی-تحلیلی و با تمرکز بر دورة ریاستجمهوری حسن روحانی مورد بررسی قرار داده و سطح محدوده و دامنۀ این بخش از روابط دو کشور را در شرایط جدید مطمحنظر قرار خواهد داد. 1. چارچوب نظری نظریۀ رئالیسم با تبیین منافع از چشمانداز قدرت بر این باور است که زمانی که دولتها درصدد دستیابی به اهداف خود از طریق مکانیسمهای سیاست بینالملل برآیند شیوۀ حفظ نمایش و افزایش قدرت را بهمثابه مجرای کسب منافع تلقی میکنند )13.)Morgenthau,1948: از طرفی رئالیستها معتقدند دولتها برای باال بردن شانس بقایشان علیه یک قدرت متمرکز دست به توازن میزنند و همچنین تهدید علیه بقای آنها تنها از طریق کسب مقادیری از قدرت نظامی نسبت به دیگر دولتها و یا ائتالفی از آنها مرتفع میشود )73.)Waltz,1979: یعنی کشورها بهشدت به جایگاه خود در»موازنه قوا«اهمیت میدهند. بهویژه آنان در تالشاند تا بهنوعی از رقبای بالقوة خود قدرتمندتر باشند چون این برتری و مزیت قدرت چشمانداز بقا و امنیت آنان را افزایش میدهد. ایران معتقد است ایاالت متحده در مرکز یک سیستم اتحاد و ائتالف بسیط قرار دارد که ارزش این اتحاد و ائتالفها در خاورمیانه همواره پس از انقالب اسالمی با معیار میزان تأثیرگذاری آنها بر امنیت ملی ایران سنجیده شده است. به همین جهت و به تعبیر»بری پوزناین اتحادها یک خطر اخالقی ایجاد میکنند. تضمینهای بیش از اندازه آمریکا به این کشورها آنها را تشویق میکند که دست به رفتارهای خطرناک بزنند«)1.)Posen,2016: رفتار منطقهای عراق دوران صدام اسرائیل نسبت به همسایگان خود ترکیه کنونی در عراق و سوریه و همچنین عربستان سعودی در ائتالفسازی علیه یمن و جمهوری اسالمی ایران نمونۀ آشکار چنین استراتژی است که ایران آن را به عنوان زنگ خطر جدی علیه خود قلمداد میکند. بر همین اساس و نظر به آنکه ج.ا.ایران به واسطۀ سالها تحریمهای نظامی و همچنین بودجة کم دفاعی توان آن در رقابت و ایجاد موازنه با کشورهای پیرامون خود از کاستیهایی برخوردار بوده و به لحاظ عینی هم قابلیتهای نظامی و قدرت لجستیکی ایران برای»جنگ کالسیک خارج از خانه«چندان قابل توجه نیست دسترسی به تجهیزات نظامی پیشرفتۀ خارجی از کشورهایی همچون روسیه و چین را برای خود ضرورتی اجتنابناپذیر تلقی

4 96 میکند. شاهد مثال آنکه»ظرف 65 سال گذشته میانگین خرید تسلیحاتی ساالنة ایران حدود 710 میلیون دالر بوده که بسیار ناچیز و کمتر از بسیاری از کشورهای هم-جوار و همسایه ایران است. در واقع با وجود قطع روابط سیاسی و نظامی تهران-واشنگتن ایاالت متحده آمریکا همچنان بزرگترین صادرکنندة سالح به ایران تا سال 2015 محسوب میشود است. بنا بر نتایج تحقیق مستندی که وبسایت PRI از آمارهای»مؤسسة تحقیقات صلح بینالمللی استکهلم«3 )سیپری( و اندیشکده مستقل»پایگاه نقل و انتقاالت تسلیحاتی«4 انجام داده است ایاالت متحده آمریکا از سال 1950 تا 1979 بالغ بر 24 میلیارد و 943 میلیون دالر سالح به ایران فروخته است که از این رقم تنها 64 میلیون دالر پس از انقالب اسالمی )در قالب ایران کنترا( و 24 میلیارد و 879 میلیون دالر مربوط به سالهای پیش از انقالب اسالمی در ایران بوده است 2016( Ser,.)Kuek در مقابل رقبای ایران همچون عربستان سعودی با جمعیتی حدود یک چهارم ایران بودجة نظامی آن پنج برابر ایران است. در این راستا سیپری در تازهترین گزارش خود که آوریل 2016 پیرامون هزینههای نظامی کشورهای جهان منتشر شده اعالم کرد که بودجه نظامی عربستان سعودی بالغ بر ۸۷ میلیارد دالر بوده تا جایی که روسیه را پشت سر گذاشته و پس از چین در جایگاه سوم ایستاده است. تنها در دورة باراک اوباما پنتاگن حدود ۱۱۲ میلیارد دالر تسلیحات به این پادشاهی فروخته است که اکثر آنها در سال ۲۰۱۲ و در زمان حضور رابرت گیتس در وزارت دفاع آمریکا صورت گرفت )3 :2017, Riedel ( فارغ از گمانهزنیهای جدیدی که در دوران ترامپ میان عربستان سعودی و آمریکا در مورد امکان فروش تسلیحات آمریکایی به ارزش 110 میلیارد دالر به مقامات ریاض مطرح شده است(. در این میان امارات متحدة عربی با 22.8 و اسرائیل نیز با 16.1 میلیارد دالر در قیاس با بودجه نظامی ایران که 14 میلیارد دالر است با وجود جمعیت بیشتر ایران از این کشورها این ارقام تفاوت قابل مالحظهای را نشان میدهند. بر اساس این گزارش بودجه نظامی عربستان از سال 2006 تا 2015 افزایش 97 درصدی داشته و بودجه دفاعی ایران در همین مدت زمانی با کاهش 30 درصدی روبرو بوده است )1-2-5.)SIPRI Fact Sheet, April :2016 از طرف دیگر اکنون در تهران این موضوع نزد مقامات نظامی و سیاسی مطرح است که اگر با برجام ادعای واهی تهدید هستهای ایران از هم پاشیده است چرا اسرائیل به 200 کالهک هستهای نیاز دارد 3 Stockholm International Peace Research Institute SIPRI 4 Arms Transfers Database

5 97 عضویت از آمریکا حمایت با که باشد خاورمیانه در دولت تنها که دارد را حق این اسرائیل چرا شود معاف هستهای تسلیحات گسترش منع پیمان در خاورمیانه ناامن غایت به محیط در ایران شدن واقع به توجه با و واقعیت این درک با نداشتن همچنین و محافظتشده و گسترده آبراههای به ایران محدود دسترسی همچنین و زا برخورداری ایران نزد فعال بازدارندگی برای ایدهآل گزینة راهبردی بمبافکنهای ج.ا.ایران اساس این بر.)Rezaei, 2015 )a است موازنه ایجاد برای بالستیک موشکهای را کشورها سایر تهدیدات و نیات میکند سعی جغرافیایی مجاورت و خود قدرت پایة بر افزایش و تقویت )یعنی درونگرا موازنهسازی به دست آن برابر در و کرده ارزیابی و برآورد بزند. نظامی( ائتالفهای و اتحادها چارچوب )در برونگرا موازنهسازی و خود( تواناییهای و خود ملی مقدورات بر تکیه با اسالمی جمهوری درونگرا موازنۀ برپایة که همانگونه یعنی موازنهسازی الگوی در برمیآید تهدیدها با مقابله و قدرت افزایش درصدد یکجانبه صورت به و ائتالفسازی به دست چندجانبهگرایی راهبرد اتخاذ با ایران اسالمی جمهوری نیز برونگرا جمهوری به نزدیکی مبتنیبر شرق به نگاه سیاست میپردازد. موازنهسازی به و زده اتحادسازی میتوان را شانگهای همکاری سازمان در رسمی عضویت برای تالش همچنین و چین خلق زا برخی و آمریکا تهدیدات خنثیسازی و مقابله برای ایران برونگرای موازنهسازی از نمونهای جینپینگشی با دیدار در خامنهای آیتاهلل مصداقی به طور کرد. تحلیل و تلقی همسایگان بود کرده سفر ایران به هستهای توافق از پس درست که چین خلق جمهوری جمهور رئیس 5 اطمینان قابل و مستقل کشورهای با روابط گسترش دنبال به همواره»ایران نمودند: تأکید رابطة یک برای چین و ایران جمهوری رؤسای توافق اساس همین بر و بوده چین همچون این بر 18(. رضائی 1395 : و )برزگر است«حکمتآمیز و درست کامال ساله ۲۵ استراتژیک بحث نظری چارچوب عنوان به میتوان را قدرتتوازن موضوع رئالیستی نگاهی با اساس داد. قرار توجه مورد چین با ایران نظامی روابط الگوی اساس و دوجانبه نظامی همکاری مالحظات و منطق 2. بینالمللی عرصۀ در کشور این جایگاه به غالبا چین با نظامی همکاری به ایران توجه منطق زا غیر به بینالمللی معادالت در چین وزن اقتصادی شاخص های بهلحاظ تنها برمیگردد. دائم اعضای از یکی بهعنوان چین هماکنون و نیست مقایسه قابل کشوری هیچ با آمریکا 5 Xi Jinping

6 98 دفاعی و نظامی فناوریهای و علوم عرصۀ در توانمند بازیگری و متحد ملل امنیت شورای مضاعف انگیزهای ایران به آمریکایی هژمونیک نظم با آن مخالفت کنار در اتمی قدرتی و از برخی با تکنولوژیک فاصلۀ کردن کم و ساله 25 چشماندازی با تا میدهد نزدیکی برای یعنی کند. جبران را خود تسلیحاتی و نظامی عقب ماندگی های از برخی منطقه کشورهای محیط )بهعنوان آذربایجان جمهوری حتی و پاکستان ترکیه فارس خلیج حاشیة کشورهای جدید افزارهای جنگ به خود تسلیح و نظامی توانمندیهای حوزۀ در کشور( امنیتی فوری خواهد تغییر ایران ضرر به را قوا توازن موضوع این و زدهاند غرب با کالنی خریدهای به دست با نظامی قراردادهای انعقاد داخلی توانمندیهای کنار در روند این با مقابله راستای در داد. این جبران مقام در منظم برنامهای در نظامی مستشاران تبادل هم-چنین و اطالعات تبادل چین کی بهعنوان را ایران هستهای توافق چینیها نیز مقابل در میرسد. بهنظر ضروری کاستیها یعنی آن سوم هویت و استراتژیک ایدههای مکمل که دادهاند قرار نظر مد چشمگیر عطف نقطۀ است. 6 جهانی«قدرت بهمثابه»چین در ایران که همان گونه کالن سطحی در و آمریکا دفاعی استراتژی اساس بر و طرفی از در نیز چین گیرد قرار شناسایی مورد و ظهور منطقهای هژمونی یک بهعنوان نباید خاورمیانه محصور و محدود رسمیاش مرزهای قالب در باید و دارد منطقهای هژمونی داعیه شرقی آسیای اهداف نیز خود پیرامون محیط در غرب نفوذ دامنههای مهار در چین و ایران بنابراین شود. راهبردی سیاستهای و اولویتها در چرخش هرگونه میان این در دارند. مشترک منافع و و خاورمیانه در ایران برای نسبی منافعی دربردارندۀ آسیا-پاسیفیک سمت به متحده ایاالت دو امنیتی محیط در روندها آینده در است ممکن شرایط این تحت بود. خواهد فارس خلیج چین با چانهزنی برای بهتری موقعیت در ج.ا.ایران نتیجه در شود معکوس چین و ایران کشور گیرد. قرار پیدا بیشتری اهمیت گذشته به نسبت آسیا قارة سوی دو نیز منطقهای و آسیایی بهلحاظ تبدیل جهانی اقتصاد اصلی کانونهای از یکی به چین آن رأس در و آسیا شرق است. کرده است: بنیادی هویت سه قالب در کشور این دیپلماتیک افکار منعکسکننده بینالمللی عرصۀ در چین تالشهای 6 بهعنوان چین»هویت و توسعه«حال در قدرت بهعنوان چین»هویت سوسیالیستی«قدرت یک بهعنوان چین»هویت و متقابل یادگیری مدارا بر مبتنی همزمان با همگام چین دیپلماتیک راهبردی تفکر راستا این در است«. جهانی قدرت به: رک بیشتر آگاهی برای است. اتحاد جای به مشارکت و همکاری و برد - برد - China's Innovative Diplomatic Strategy in the New Era, CIIS, Time: May 27, 2015 Writer: Yang Jiemian, Editor: Li Minjie, english/ /27/content_ htm

7 99 چون نوظهوری قدرتهای انرژی تأمین ثقل مرکز فارس خلیج عمدتا و آسیا غرب و شده هک دریافتهاند جهانی قدرتهای دیگر همانند چینیها میشود. محسوب چین خلق جمهوری میدانند هم را این طرفی از نیست. آسان اصال ایران همراهی بدون خاورمیانه در تأثیرگذاری توازن حفظ چنین هم و احتمالی خطرات برابر در خود دفاعی ظرفیت افزایش برای نیز ایران که آسیایی پیوندهای این است. نیازمند چین نظامی فناوریهای و تسلیحات به منطقه در نظامی ایران و چین روابط دفاعی وجه به است شده همراه جهانی ثروت از بخشی جایی جابه با که میبخشد. مضاعف اهمیت نفوذ حوزة دارد تالش و است روبرو منطقهای متعدد چالشهای با که ایران سو دیگر از برای خوشسابقه خارجی همپیمان یک به کند تثبیت یا و داده افزایش هم-زمان را خود محاسبات در نیز چین دارد. نیاز منطقهای نظامی توازن ایجاد و بازدارندگی ظرفیتهای ارتقاء»موسسه که سندی اساس بر است. نیازمند ایران به دیگر شیوهای به خود استراتژیک و کالن دیگر در را خودش منافع امنیت دارد قصد چین است کرده منتشر 7 آمریکا«دریایی نیروی نظر به منطقی راه این در و )USNI News, May,26 )2015 کند تضمین جهان مناطق با که است خاورمیانه قدرتمند و بزرگ کشور تنها ایران زیرا شود همراه ایران با که میرسد همین در دارند. چین برای حیاتی اهمیتی آن زمینی و دریایی مسیرهای و نیست متحد آمریکا حضور گسترش بر آن در که کرده اعالم را خود نظامی جدید سیاستهای چين اخیرا راستا است استوار پایه این بر آن هدف و داشته تأکيد خود مرزهای از خارج در کشور اين نظامي اساس بر باشد«. داشته آزاد آبهاي در تري بيش حضور بايد کشور اين دريايي»نيروي که که مفهوم بدین تغييردهد. فعالدفاع به را خود نظامي سياست دارد بنا کشور این سند این اين از اما است بوده متمرکز خود مرزهای از دفاع بر عمدتا تاکنون خلق آزادیبخش ارتش افزون. 8 دهد«گسترش کشور اين مرزهاي از خارج به را خود نظامي حضور است درصدد پس و حساسیت ها وجود با ایران با دفاعی دیپلماسی تقویت که میدانند مندانه هوش چینیها آن بر برخی حفظ متضمن غرب با ایران روابط توسعة به نسبت خامنهای اهلل آیت شخص بیاعتمادی 92(. )رضایی 1394 : بود خواهد ژئواستراتژیک محور این در ها آن منافع از نظم تضعیف خصوص در خود روش به دو هر ایران و چین میرسد بهنظر نیز امنیتی لحاظ به 7 United States Naval Institute به: بنگرید ارتباط این در 8 - China's Military Strategy, The State Council Information Office of the People's Republic of وChina May 2015, وBeijing

8 100 بینالمللیموجودبه رهبری آمریکامتعهدهستند.چیننهادهای امنیتیو اقتصادیمنطقهای ایجاد کرده است که با نهادهای تحت تسلط آمریکا و متحداناش رقابت میکنند و ایران هم مایل است در آنها فعاالنه مشارکت و عضویت داشته باشد.»سازمان همکاریهای شانگهای«9 یکی از مهمترین این نهادها است. جهان در حال چندقطبی شدن است و سازمان همکاری شانگهای 10 هم از این فرایند اجتناب نمیکند. برهمین اساس پس از حصول برجام»دیمیتری مزنتسف«دبیرکل سازمان همکاری شانگهای با استقبال از موفقیت بزرگ در مذاکرات هستهای گفت که»توافق وین زمینه را برای عضویت کامل جمهوری اسالمی ایران در سازمان همکاری شانگهای فراهم کرده است«.)Weijian,2015( اظهارات دو سال اخیر مقامات چینی و روسی نیز ظاهرا از این امر حکایت داشته است )2015.)Sputnik, June,3 از دیگرسو شکینیستکهظهور اتصاالت دیجیتال ماهیتمناقشهو رقابتهایبینالمللی را تغییر داده است. در این راستا با توجه به اینکه»آژانس امنیت ملی آمریکا جنگ سایبری هدفمندی را علیه اهدافی همچون تأسیسات هستهای و حیاتی ایران و همچنین شبکههای فرماندهی چین در دستور کار قرار داده است«)Singer,2015( برای خنثیسازی نسبی تهدیدات سایبری هم پکن و تهران برای همکاریهای امنیتی در این قلمرو انگیزه و دالیل مشترکی خواهند داشت. افزون بر آن اتحاد آمریکا با شورای همکاری خلیج فارس تا حدودی یک رژیم امنیتی سازگار با منافع واشنگتن در خاورمیانه را تضمین کرده است. با اینحال خلیج فارس بهطور کامل و ایمن در مدار آمریکا نخواهد بود تا زمانی که جمهوری اسالمی مخالف حضور آمریکا در منطقه است. این مهم و بهرهبرداری از فرصتهای همکاری نظامی ایران با چین در پرتو کسب سختافزارهای نظامی نسبتا پیشرفتة چینی )بهویژه قابلیتهای ضددسترسی( از نظر استراتژیستهای ایران به عنوان فرصت ایجاد موازنه در منطقة خلیج فارس تفسیر میشود و برای مقامات چینی احتماال روابط نزدیک نظامی با تهران به منظور جلوگیری از هژمونی ایاالت متحده به صورت نیابتی ترجمه خواهد شد بهگونهای که در پرتو آن تمرکز پنتاگن به منطقه اقیانوس آرام منحرف شود. بنابراین پس از برجام دور نگه داشتن تهران از واشنگتن همچنان به نفوذ جهانی و وزن استراتژیک چین در امور بینالمللی کمک میکند. شاید بی جهت نباشد که گفته میشود آیندة تمام آسیا به این بستگی دارد که ایران نهایتا به کدام طرف متمایل خواهد شد )42-46.)Karaganov,2008: 9 Shanghai Cooperations Organization (SCO) 10 Dmitry Mezentsev

9 101 کشور دو دفاعی دیپلماسی نوین سمتگیری 3. به 2013 سال از پیش تا کشور دو نظامی و دفاعی همکاریهای جدید شکل عموما و ظهور قابلیت خصوص این در چین محافظهکاری و ایران علیه بینالمللی فشارهای جهت روابط مکمل و اصلي محرك بهعنوان مهم این اخیر سال چند ظرف اما بود. نیافته بروز دو تا نموده فراهم را زمینهای برجام از پس و گرفته قرار مطمحنظر چين و ايران پيچيده کار دستور در خود نظامي-دفاعي روابط در را اعتمادساز اقدامات از مجموعهاي كشور سرلشکر 1394 مهرماه 23 راستا همین در.)Rezaei, :2014 ) دهند قرار دریاساالر میزبانی تهران در ایران- مسلح نیروهای کل ستاد پیشین فیروزآبادی-رئیس و گرفت عهده بر را چین- خلق جمهوری ارتش کل ستاد رئیس جانشین - 11 جیانگوسان دفاعی زمینههای در تفاهمنامه این پیشنویس کردند. امضا نظامی تفاهمنامة یک طرف دو شدن تبدیل با که موضوعی 12 بود. تروریسم با مبارزه و سایبری اطالعاتی فنی آموزشی و ایران امنیتی و دفاعی دیپلماسی ایران( به چین رئیسجمهور سفر )با موافقتنامه به آن 2014 مه ماه در نمونه بهطور و ارتباط همین در است. کرده نزدیک واقعیت به را چین نظامی مقامات از تعدادی با و کرد سفر چین به ج.ا.ایران- دفاع وزیر - دهقان حسین 14 کرد اعالم نیز چین دفاع وزیر 13 وانکوانچانگ نمود. دیدار کشور این سیاسی و همان سپتامبر در است. ایران با نزدیکتر نظامی همکاریهای خواستار کشورش که مدت به 16»شانگزو«و 15»چانگچون«چینی ناوشکن دو بار اولین برای نیز سال پرداختند ایران با نظامی مشترک تمرینهای به و شدند بندرعباس وارد روز چهار از پس ایران بنادر از یکی در چینی نظامی کشتیهای حضور اولین این.)LaGrone, )2014 از 17 میدهد. نشان را دوره این در کشور دو دفاعی دیپلماسی سطح ارتقاء که بود اسالمی انقالب 11 Sun Jianguo به: ر.ک بیشتر آگاهی برای 12 - Chinese admiral visits Iran, wants closer defense cooperation, Wed Oct 14, Chang Wanquan به: ر.ک بیشتر آگاهی برای May 5, 2014 China aims to boost military relations with Iran, and Xinhua: May 5, xinhuanet.com/english/china/ /05/c_ htm 15 Changchun 16 Changzhou منطقه در چینی ناوگروه یک بار دومین برای نیز 1396 خرداد 25 تاریخ در رشد به رو مسیر این ادامه در 17 و Changchun جنگی ناو دو شامل گروه ناو این که گرفت پهلو بندرعباس در ارتش دریایی نیروی یکم بود. Chao Hu نام با پشتیبانی شناور یک چنین هم و Gin Zhou

10 102 و نخستینبار برای ایران- ارتش دریایی نیروی فرماندۀ سیاری- حبیباهلل 2014 اکتبر در طرفی و دیدار چین از رسمی بهطور 18 شنگلیوو چین خلق ارتش دریایی نیروی فرماندة دعوت به و آفریقا شاخ در دریایی دزدی با مبارزه دریایی امنیت مسائل خصوص در را مهمی گفتگوهای PLA Daily, October( دادند انجام دریایی قلمرو در فنی و نظامی همکاریهای و عدن خلیج چندجانبه تحریمهای از ایران نسبی خروج و هستهای توافق وجود با اکنون,23( )Singh, )2014 است کرده پیدا هم بینالمللی مشروعیت آنها مناسبات دور به همکاریهای کشور دو 2013 سال از که معتقدند نیز غربی منابع از برخی هب دسترسی ایران نمونه طور به کردهاند. تجربه یکدیگر با را بیسابقهای و جنجال از - بود شده ناپدید ایران در 2011 دسامبر در -که را آمریکا US RQ-170 پهپاد ساختار مبنی اخباری 2015( )اوت 1394 شهریور در همچنین است. گذاشته اشتراک به چین با در Chengdu 10-J نوع از جنگنده هواپیماهای فروند دهها خرید برای ایران تمایل بر روابط این سایة در.)Ermito, :2015 )3-4 گردید مطرح دالری میلیارد قراردادی قالب 4 اف فانتومهای و 14 اف قدیمی جنگندههای با پیشرفته جنگندههای جایگزینی احتمال در نظامیان و کارشناسان هرچند.)OE Watch, :2015 )7 گرفت قرار توجه مورد دارند تأکید آن بر و کرده مطرح روسیه از 30 سوخو خرید برای را خود برنامۀ کشور بود خواهد قادر ايران که معناست اين به کشور دو دفاعی همکاریهای حوزهها سایر در اما دفاع سامانههای و اژدرها ضدکشتی موشکهای همچون خود نظامی نیازمندیهای از برخی اندکی فارس خلیج کشورهای نظامی کالن خریدهای مقابل در و کرده متنوع را هوایی خلبان سرتیپ امیر 2015( نوامبر ) آبان یازدهم سفر احتماال کند. برقرار موازنه فرمانده - 19 ژیائوتیانما با دیدار و چین به ارتش- هوایی نیروی فرمانده شاهصفی«-»حسن چینی طرف مالقات این جریان در است. بوده راستا همین در کشور- این هوایی نیروی در برود«. پیش جلو به مقبول سطحی به همکاریها این که امیدواریم»ما کرد: تصریح شرکتهای از 20»کاتیک«شرکت از ایران هوایی نیروی فرماندة روزه چهار سفر این هوایی الکترونیک حوزة در فعال شرکت 21»نریت«و چین هوافضای سازمان زیرمجموعة.)OE Watch, :2015 )7 کرد بازدید پکن شهر در هوایی دفاع و کنترل مرکز همچنین و 18 Wu Shengli 19 Ma Xiaotian 20 CATIC (China National Aero-Technology Import & Export Corporation) 21 NRIET (Nanjing Research Institute of Electronics Technology)

11 103 لشکر در حضور ضمن انشی و نانجی شهرهای به سفر با شاهصفی امیر همچنین و 22»ژاک«شرکتهای از کشور این هوایی نیروی مهندسی دانشکدة و چین هوابرد 19 تقویت راستای در مهم این 1394(. آبان 11 فارس )خبرگزاری کرد دیدن نیز 23»فاکری«مسلح نیروهای میان دوجانبه همکاریهای بسترسازی معنای به و چین و ایران دفاعی دیپلماسی تقویت و آموزشی همکاریهای مختلف ابعاد در چین خلق جمهوری و ایران اسالمی جمهوری است. شده شکوفا روحانی دورة در که است دوجانبه دفاعی مناسبات دوجانبه نظامی فرصتهای و امکانات 4. آرایش لحاظ به هم اخیر دهۀ یک ظرف چین خلق جمهوری که نیست پوشیده کسی بر را فزایندهای توجه سایبری و موشکی برنامۀ هم و هوایی قابلیتهای دریایی توان زمینی برای وین هستهای توافق از پس موضوع این است. کرده جلب خود به جهانی عرصه در قدرت مایلند نیز کشور مسلح نیروهای مقامات و شده برخوردار فوقالعادهای اهمیت از ایران شرایط در بنابراین کنند. متنوعسازی و بهروزرسانی چین با نزدیک پیوند در را خود نظامی ممکن مقیاس نظر از که است گرفته قرار چینی نظامیان مقابل در ایران بزرگ بازار جدید است شده مطرح گمانه این غرب در همینرو از باشد. بزرگتر هم پاکستان بازار از است گستردهای و پیشرفته تسلیحات تا کند تالش است ممکن چین رو پیش سالهای در که تخصصهای یا پیشرفته کروز موشکهای میتواند چین نمونه»برای بفروشد. ایران به را کروز موشکهای داخلی تولید با را تهران قابلیت است قادر که دهد انتقال ایران به را فنی.)Gormley and Others,2014: )83-85 بخشد ارتقا و بهبود زمینی یا ضدکشتی این از یکی ایران به»10-J«فایربرد جنگی هواپیمای فروش احتمال خصوص در صحبتهایی Defense News,( باشد 24 هوبی«موشکانداز»شناور میتواند دیگر سامانۀ گمانههاست. چین و ایران ناوی روابط توسعة در اخیر مثبت گرایشهای به باتوجه.)June, دو دریایی پتانسیلهای و باشد منطقی انتخابی میتواند امر این )Rezaei, :2014 )129 زمینههایی در را ایران با خود همکاری میتواند همچنین چین بخشد. عینیت را کشور جنگافزار توانمندیهای یا موشکی دفاع قطعات ضدفضایی یا فضایی سامانههای چون برای آنها تمامی نه اگر سامانهها این اکثر فروش حال این با بخشد. بهبود الکترونیک 22 XAC (Xi'an Aircraft Industrial Corporation) 23 FACRI (Flight Automatic Control Research Institute) 24 Houbei class fast attack missile boat

12 104 اجازة همینرو از است. متحد ملل امنیت شورای مثبت رأی نیازمند برجام نخست سال 8 در میتوان را ملل سازمان سالح تحریم برداشتن با ایران به چین سالح صادرات ازسرگیری 8 برای یعنی داد. نشان بفروشد ایران به چین دارد احتمال که سالحهایی از جدولی قالب مورد ایران به متعارف تسلیحات انتقال برای امنیت شورای تأییدیة برجام از پس نخست سال اقدامات راستا این در امنیت شورای دائم عضو عنوان به میتواند چین که هرچند است. نیاز سامانههای فروش بر چطور هستهای توافق که میدهد نشان زیر جدول اما دهد ترتیب مؤثری است. گذاشته تأثیر 2010 تحریمهای اعمال از پیش دهه یک در ایران به چین فروختهشدة برجام تحت فروش انتقال سالهای برد توضیح سامانه کیلومتر ضدکشتی موشک امنیت شورای تأییدیه نیازمند برجام نخست سال 8 برای محدودیت بدون آن از پس C زرهپوش نفربر امنیت شورای تأییدیه نیازمند برجام نخست سال 8 برای محدودیت بدون آن از پس TYPE-86 کیلومتر( 25 زیر برد )حداکثر مجاز 2002 کیلومتر 18 ضدکشتی موشک TL-10/ FL کیلومتر 45 ضدکشتی موشک امنیت شورای تأییدیه نیازمند برجام نخست سال 8 برای محدودیت بدون آن از پس C-704 امنیت شورای تأییدیه نیازمند برجام نخست سال 8 برای محدودیت بدون آن از پس 2004 کیلومتر 40 ضدکشتی موشک 801-C امنیت شورای تأییدیه نیازمند برجام نخست سال 8 برای محدودیت بدون آن از پس 2005 کیلومتر 5 قابلحمل موشک هوا به سطح QW-11 Sources: Wuthnow, 2016, p 8. محصوالت تولیدکنندة گذشته همچون دیگر چین که کرد فراموش نباید را مهم این با البته و نظامی اقالم انواع تولید حال در کشور این نیست. کیفیت کم و ارزان محدود

13 105 سوی به حرکت حال در نظامی محصوالت تولید در بهعالوه است. توجه قابل کیفیت وابستگی از جنگنده موتور ساخت در حتی آتی سال چند تا چین است. صددرصدی تولید مورد همچون چین با نظامی رابطة در محدودیت مصادیق گرچه بود. خواهد رها روسیه به میان انتخاب به دست میتواند بینالمللی مساعد شرایط در فقط ایران اما نیست روسیه و دیزلی زیردریاییهای»10-J«کارآمد و ارزان جنگندة بر عالوه بزند. بازیگر دو این که است داشته توجهی قابل دستاوردهای نیز نظامی ترابری در چین هلیکوپترسازی صنایع هواپیمای مقابل در چین نمونه بهطورر دارد. ایران اسالمی جمهوری برای باالیی اهمیت هواپیماهای موفقترین از یکی جهانی بازار در حاضر حال در که»130-C«آمریکایی آینده در آنها فروش میتواند که کرده عملیاتی و طراحی را»9-Y«مدل است ترابری از صنعتی تجهیزات و ایران آموزشی-نظامی هواپیماهای یگان گیرد. قرار کار دستور در یابند. ارتقاء باید نیز ایران برای تسلیحات نصب برای سنگین«چندمحوری»شاسی جمله ممانعت دسترسی ضد سامانههای توسعة به کمک در»چین معتقدند غربی منابع از برخی مورد توانمندیهای توسعة بر پکن چراکه داشت خواهد محکمی موضع نیز ایران منطقهای بحران بروز مورد در بهویژه آمریکا مداخلهگر نیروهای کشاندن چالش به برای نیاز.)Heath and Erickson, :2015 ) است«کرده تمرکز تایوان تنگة در روزنه»رادار مثل تواناییهایی با ماهواره چندین اخیر سالهای ظرف چین طرفی از فضا به را اقیانوسی«شناسایی و الکترواپتیک شناسایی سامانة به مجهز»ماهواره مصنوعی«هرهب قارهپیما موشکهای اولیة هدفیابی برای آنها از میرسد نظر به و است کرده ارسال زا تسلیحات دست این فنآوری اشتراک میانمدت و کوتاهمدت در میشود گفته میبرد. سازمان برنامههای قالب در یا مدت بلند در است ممکن اما است منتفی ایران با چین طرف اندازه چه تا که پرسش این به پاسخ اینحال با شود. متحول شرایط شانگهای همکاری میرسد بهنظر بود. نخواهد آسان چندان کرد خواهد احیا را ایران با تسلیحاتی رابطة پکن ایران به سالح فروش سرگیری از مقابل در چین خارجه وزارت مقامات طرف یک از روابط بیجهت میتواند آنها اعتقاد به امر این چراکه داشت خواهند را خود سلبی موضع کند. پیچیده را ترکیه و عربستان اسرائیل همچون منطقه دولتهای و آمریکا با چین رد میتوانند چین اسلحهسازی شرکتهای و خلق آزادیبخش ارتش دیگر طرف از اما استراتژیستهای برخی گذشته همانند بزنند. البیگری به دست سالح فروش از حمایت مقابلة جهت ایران ساختن قادر برای راهی عنوان به را اسلحه صادرات میتوانند چین نظامی

14 106 ممکن خود بهنوبة اسلحه چینی تاجران کنند. قلمداد منطقه در آمریکا هژمونی با مؤثرتر چین موضع و باشند نداشته مهمی بازاری و فرصت چنین دادن دست از به تمایلی است صورت در اینحال با کنند. حفظ را اسلحه صادرکنندگان بزرگترین از یکی عنوان به پیچیدگیها از روسیه با مقایسه در ایران با چین دفاعی و نظامی مناسبات نیز امر این تحقق میشود. اشاره آنها به اینجا در که است برخوردار پایدارتری نسبتا محدودیتهای و نظامی مناسبات محدودکنندة عوامل 5. برای مشکالتی است ممکن ایران با نظامی و راهبردی مناسبات تقویت معتقدند چینیها منافع میرسد بهنظر که کشورهایی برای حتی ایران با همکاری باشد. داشته همراه به آنها با )حتی ایران با امنیتی فزایندۀ روابط بهعالوه است. دشوار عموما دارند ایران با مشترکی تالش های ماندن ناکام موجب است ممکن شانگهای( پیمان در ایران رسمی عضویت وجود کشورهای و اسرائیل بهویژه منطقه کشورهای دیگر با اقتصادی همکاری گسترش برای چین میدانند. خود اصلی رقیب را ایران که شود مصر و خلیجفارس همکاری شورای عضو نمود: تقسیم دسته چند به توان می را موجود های محدودیت ارتباط این در قطعیت معضل 1-5. قوامبخش همواره متغیر نخستین بهعنوان ایران ج.ا. خارجی سیاست در قطعیت معضل بگیریم نظر در نمونه بهطور است. بوده کشور دو نظامی و سیاسی روابط در محدودیتها این غرب به نزدیکی برای خود عالقة از روحانی دولت که برجام شدن نهایی از پس درست زا بسیاری میگفتند سخن آمریکا و ایران احتمالی آشتی امکان از بینالمللی رسانههای و را جهانی اقتصاد به ایران بازگشت فرصت تا فرستادند تهران به را خود نمایندگان کشورها رهبر اولین جینپینگ شی نبود. مثتثنی قاعده این از نیز چین میان این در بشمارند. مغتنم مقالهای در ورود بدو در وی کرد. سفر ایران به هستهای توافق اجرای از پس که بود جهان عضویت با و گفت سخن ابریشم جاده احیای ضرورت از 25 نوشت ایران روزنامه در که زمانیکه یعنی برجام از پس ماه چند اما کرد. موافقت شانگهای همکاری سازمان در ایران در امروز که مذاکراتی»این که کرد مخابره دنیا به را پیام این قاطعیت با ایران حاکمیت به پیام این ارسال و مواضع این تکرار الغیر«و است هستهای قضیة در صرفا است جریان 1394 بهمن 1 شنبه ایران پنج روزنامه ایران«و چین روابط آینده روشن»چشمانداز جینپینگ شی به: بنگرید 25

15 107 از غرب با مداوم دشمنی با ایران که شد ترجمه اینگونه شرقی کشورهای نزد جهانی جامعۀ متقبل هزینهای آن رضایت جلب برای نیست الزم لذا و نیست برخوردار چندانی گزینههای همکاریهای خصوص در خود قبلی موضع از پکن قطعیت فضای همین چارچوب در شد. سران»اجالس در شانگهای سازمان به پیوستن در ایران از حمایت همچنین و تهران با دفاعی نگرانی آورد. دنبال به را ایران جدی نارضایتی و کرد عقبنشینی تاشکند«2016 شانگهای موضع اتخاذ و سازمان به ورود در ایران عضویت منفی تأثیر و تاجیکستان وضعیت از چینیها گسترده روابط چین بالفصل همسایة عنوان به کشور این اسالمی نهضت قبال در حمایتی روابط نوع و برجام از پس اقتصادی و سیاسی فرایند از چینیها اطمینان عدم آمریکا و چین نزدیکی از چین احتمالی نارضایتی ترامپ دونالد آمدن کار روی با بهویژه آمریکا با ایران توسعة زمینة در ایران-هند-افغانستان میان اخیر سهجانبة توافق بهویژه هند و ایران مناسبات زمینههایی و دالیل جمله از جدید ابریشم جادة طرح در ایران مبهم جایگاه و چابهار بندر کم شانگهای در عضویت تبدیل از حمایت و دفاعی همکاری از را چین انگیزههای که است.)Rezaei, )2016 است کرده بینالملل روابط در متقابل وابستگی و نیازمندی بحث قطعیت معضل همین با پیوند در کشورهای از برخی و واشنگتن با تهران پایدار دشمنی که مفهوم بدین میشود. مطرح غرب در را بیناالذهانی ساختار این همواره ایران به نیاز و وابستگی عدم کنار در غربی هر دادن اساسا و داد قرار هدف مورد راحتی به را ایران میتوان که است داده شکل ترکیه عربستان به اما ندارد نیازی ایران به آمریکا است. مجانی تقریبا ایران به نسبتی میگذارد دیگر کشوری به کشور یک که احترامی اعظم بخش است. نیازمند مصر و مدار ]بر نمیتواند ملی استراتژی و خارجی سیاست لذا اخالق. نه و است نیاز خاطر به القلم )سریع کند«تولید مثبت ازای به ما حقوقی توصیههای اساس بر صرفا [ و قطعیت با مقابله»قانون یا 722.S به موسوم ایران جدید تحریمهای طرح نمونه طور به 1395(. و شد ارائه کورکر باب سناتور سوی از 2017 مارس 23 که ایران«بیثباتساز اقدامات نظام جهت به 26 کرد تصویب ژوئن 15 در را ن آ قاطع اکثریت با آمریکا سنای مجلس همکاری در فعال نهادهای و حقیقی افراد برای پیشبینیشده جریمههای و مجازات تنبیه گذشته از بیش البته و چارچوب همین در و اولی طریق به ایران مسلح نیروهای با به: رک قانون این جزئیات از بیشتر آگاهی برای 26 - S Countering Iran's Destabilizing Activities Act of 2017, 06/15/2017,

16 108 دامنۀ مالحظات و محدودیتهای چین در همکاری نظامی با ایران را گسترش خواهد داد عدم تقارن در روابط ایران و چین یک واقعیت مهم دیگر نیز وجود دارد که همچنان طی دو دهۀ گذشته حلنشده باقی مانده است. آن مشکل»عدم تقارن«است. عدم تقارن هم به دو وضعیت اشاره دارد: الف( تفاوت اولویتها: منظور از تفاوت اولویتها آن است که چین بهلحاظ اهمیت در اولویت نخست سیاست خارجی و دفاعی جمهوری اسالمی ایران قرار دارد و این اهمیت فوریت امنیتی دارد. در شورای امنیت ملل متحد و در مورد جلوگیری تأخیر و محدودیت برای قطعنامههای ضد ایرانی و نیز تأمین نیازهای دفاعی کشور چین از جایگاه مهمی نزد ایران برخوردار است. اما در سوی دیگر موضوع متفاوت است. ایران برای چین یک اولویت عمده نیست. بهطور مثال شی جینپینگ در کنفرانس هجدهم حزب کمونیست اعالم کرد که این کشور در قالب فعالسازی»دیپلماسی همسایگی و مجاورت«27 اولویت نخست خود را در همۀ ابعاد با کشورهای همسایه و مجاور در آسیای شرقی دنبال خواهد کرد و سپس گسترش روابط با کشورهای عمدۀ در حال توسعه همچون روسیه مکزیک آفریقایجنوبی و هندوستان را در اولویت قرار خواهد داد )6.)Swaine, :2015 اگرچه ایران به لحاظ اقتصادی و ژئواستراتژیک برای تضمین امنیت انرژی چین دارای جایگاه مهمی است اما پکن مالحظات جهانی دارد که در آن ایاالت متحدۀ آمریکا غیرقابل انکار است. از همینرو میبینیم که حجم مبادالت چین با آمریکا 11 برابر مبادالت آن با ایران است )2015.)Lim, البته این بهمعنای نادیده گرفتن ایران نیست. با اینحال باید پذیرفت که جایگاه ایران برای چین از اهمیت و فوریت کم-تری در قیاس با نگاه تهران به پکن برخوردار است. هرچند منطق نزدیکی دو کشور از دیدگاه راهبردی-سیاسی و بر مبنای دفع تهدید غرب )آمریکا( و در قالب گسترش همکاریهای نظامی و امنیتی برای افزایش نقش هر دو کشور مهم است اما ارادة چینیها صرفا به جلوگیری و محدودسازی نفوذ آمریکا در منطقۀ»خارج نزدیک در شرق آسیا«موضوعیت دارد و مناسبات نظامی با ایران برای این کشور عموما از زاویۀ تجارت و اقتصاد است یعنی همکاریهای دو کشور آنچنان که ایران میاندیشد ناشی از درک 27 Neighborhood Diplomacy

17 109 کنونی سوریۀ در حدودی تا تنها کشور دو نیست. آن با مقابله برای اراده و تهدید مشترک راهبردی همکاری مصداق دقیق بهطور نمیتوان را موارد سایر و داشتهاند جدی همکاری راهبردی آنکه از بیشتر خاورمیانه در چین نقشآفرینی هم اخیر سال چهار ظرف دانست. است. بوده غرب پیشرویهای به واکنشی و تاکتیکی باشد بیشتر ایران به چین توجه که است آن هم نیازها تفاوت از منظور نیازها: تفاوت ب( منطقهای مثبت نقش به نیاز سپس و ایران( )بازارهای دوجانبه مسائل خاطر به چیز هر از شورای در آن محدودساز و تأخیری نقش و چین وتوی رأی جهانی سطح در اما است. ایران نظامی و فنی نیازهای هم دوجانبه مسائل در دارد. زیادی اهمیت ایران برای امنیت اما دارند مکملی نقش اقتصادی حوزة در کشور دو اگرچه اینرو از است. اهمیت حائز نظامی روابط در محدودیت خود که هستند همکاری در تقارن عدم دارای حوزهها سایر در رد فوریتی صورت به بیشتر چین به ایران نیاز شد اشاره که همانطور میکند. ایجاد را فناوریهای و تسلیحات خرید و نفت فروش به )نیاز دوجانبه سطح در سپس و جهانی سطح اما است. ژئوپلتیکی و منطقهای سطح در عمدتا نیز ایران به چین نیاز و است نظامی( اتحاد یا و جدی نظامی همکاری یک به که است نرفته پیش گونهای به متقابل نیاز این کند ایجاد پکن برای الزامی که نیست بهگونهای ایران به چین نیاز واقع در برسد. راهبردی است. کرده نظر تجدید ایران با خود روابط در آن منافع و شرایط اقتضای به نتیجه در و در بزرگ قدرتهای با آن ویژۀ روابط و چین استراتژیک انتخاب که کنیم فراموش نباید بینالمللی عرصة در ایران بودن»خاص«و یکسو از مسالمتآمیزتوسعة رویکرد قالب میکند. باز دفاعی و نظامی مناسبات توسعۀ بر جدی محدودیتهای نیز سو دیگر از بینالمللی مالحظات 3-5. بود متصور میتوان چین و ایران نظامی روابط بر که دیگری محدودیت اینجا در است. امنیت شورای 2231 قطعنامه همچنین و تسلیحات کنترل بینالمللی رژیمهای به ناظر فنآوری کنترل»رژیم دستورالعمل رعایت به متعهد خود نوبۀ به نیز چین مثال طور به و کروز موشکهای در میتواند که را فنآوریهایی و قطعات انتقال که است 28 موشکی«طرفی از.)Medeiros,2007: ) میکند«محدود شود استفاده دوربرد بالستیک گرفتن قرار محور و هستهای مذاکرات جریان در ایران علیه تحریمی قطعنامه شش لغو با 28 Missile Technology Control Regime (MTCR)

18 110 قطعنامه جدید 2231 قطعنامه مذکور مالک عمل چین در خصوص فرایند و روند كسب مجوز تامين محصوالت نظامي به ايران از طريق كسب رضايت شوراي امنيت سازمان ملل خواهد بود. بخشی از محدودیت های اين قانون براي دورهاي تا سال 1399 و برخی دیگر تا سال 1402 مقرر شده است. به طور نمونه آمریکا فعاالنه با همپیمانان خود مانند انگلیس و فرانسه در شورای امنیت سازمان ملل تالش خواهند داشت تا مانع رأی دادن به فروش سالحهای متعارف اصلی به ایران در 8 سال نخست توافق هستهای شود. دوم آمریکا قویا تحریمهای باقیمانده علیه ایران را به اجرا درخواهد آورد که میتواند شامل جرائمی برای شرکتهای چینیای باشد که برخالف قانون تحریمهای ایران و نیز قانون کاهش تهدید ایران عمل میکنند. بهعالوه آمریکا با فشار کنگره البی اسرائیل و همچنین دیپلماسی دالر عربستان سعودی تالش خواهند کرد چین را تشویق کند تا از فروش سالحهای پیشرفته به ایران خودداری کند. در واقع برای مقامات سیاسی در پکن اینطور استدالل میشود که چنین فروشهای تسلیحاتی میتواند ایران را در اجرای یک سیاست خارجی بیپرواتر تشویق کند که ممکن است اعتبار تأمین نفت چین را به خطر بیندازد و منافع مرزی چین در ثبات منطقهای را تهدید کند. در چنین شرایطی اسرائیل عربستان امارات متحده عربی و ترکیه نیز تشویق خواهند شد تا از پکن چنین مطالباتی داشته باشند. بنابراین چین بعید است بهدنبال نوعی از روابط دفاعی با ایران به سبک اتحاد نظامی غربی باشد. در واقع چین به مدت طوالنی یک سیاست خارجی مستقل را در پیش گرفته است که به طور کلی از تعهدات مبتنی بر اتحاد اجتناب میکند. 29 بر همین اساس این کشور در دورة جینپینگ فعاالنه ساخت و راهاندازی یک شبکة جهانی را در دستور کار قرار داده است که با ایجاد 72 اشکال مختلف از همکاری با 67 کشور و پنج سازمان منطقهای در عمل ایدۀ مشارکت به جای اتحاد را پیگیری میکند. حفظ معاهدة دفاع متقابل رسمی این کشور نیز تنها با کره شمالی است. افزون بر آن بعید است که پکن مشارکت اقتصادی و سیاسی مهم خود با واشنگتن را به خاطر مواضع آشکار ضد آمریکایی ایران با توسعه روابط نظامی به خطر اندازد. همین دست مالحظات و متغیرهای موجود در روابط دو کشور امکان همکاری نظامی پیشرفته میان ایران و چین را منتفی میکند. 29 اساسا چین معاصر منشاء روانی اتحاد را رد میکند. در این ارتباط دیدگاه جالب»خو جین«دانشیار مؤسسه اقتصاد جهانی و سیاست در پکن در نوع خود قابل تأمل است. ر.ک به منبع چینی: 当代中国拒斥同盟心理的由来 2016 年 02 月 24 日 : 国际经济评论 ( 京 )2015 年第 5 期作者 : 徐进,

19 111 چین با روسیه و ایران نظامی روابط تفاوت 6. چرا که میشود مطرح پرسش این روسیه و ایران دفاعی روابط به مقایسهای نگاهی با بیشتری اهمیت از چین با قیاس در روسیه با ایران دفاعی و نظامی مناسبات برجام از پس است استوار پایه این بر کارشناسان از برخی استدالل مثال بهطور است شده برخوردار در و کند عملیاتی ایران به را 300-S موشکی دفاع سامانه فروش توانست روسیه وقتی که چرا بود نخواهد ذهن از دور نیز 30 سوخو جنگندههای فروش احتمال نزدیک آیندهای و کوتاهبرد موشکهای کوچک تسلیحات فروش برای حتی نیستند مایل چینی مقامات از پرسش این به پاسخ نمایند استفاده موقعیت از فضا همین چارچوب در سیستمها دیگر است. توجه قابل منظر چند روسيه كشورهاي با ايران نظامی روابط الگوهای که داشت توجه باید چیز هر از قبل جلوههايي است توانسته الگو اين است. شده تنظيم متقابل تعهدات اجراي قالب در چين و چين كشورهاي با ايران روابط در را همكاري و ائتالف مختلف حوزههاي بين كشاكش از اجراي براي عمومي شرايط كه دارند اعتقاد كشورها از يك هر آورد. وجود به روسيه و رد ميطلبد. را موجود همكاريهاي سطح از متفاوتي ضرورتهاي ایران با نظامی تعهدات از تابعی که برمیگردد کشور دو متفاوت خارجی سیاست وضعیت به موضوع ارتباط همین بدین است. بینالمللی و منطقهای اثرگذار مؤلفههای نیز و فکری بینش ساختار و قدرت ماهیت طور به نیست. متمرکز اسحله تجارت بر اساسا چین خلق جمهوری اقتصادی قدرت که مفهوم بزرگترین به ٢٠١٢ سال در و جهان بزرگ اقتصاد دومین کشور این 2010 سال در نمونه صندوق که بود ٢٠١٤ دسامبر آن بر افزون گردید. نائل بینالمللی عرصۀ در تجاری کشور اقتصاد بزرگترین و اولین به چین که کرد اعالم خرید قدرت معیار اساس بر پول بینالمللی تریلیونو ١٧ چینیها داخلی ناخالص تولید شاخص این اساس بر شدهاست. تبدیل جهان ناخالص تولید دالر میلیارد ١٧ تریلیونو ٤٠٠ با آمریکا متحده ایاالت از دالر میلیارد ٦٠٠ خدمات و کاال صادرات رشد به چین اقتصاد بنابراین.)Brett, )2014 گرفت پیشی داخلی اسلحه تجارت نیازمند و بوده غرب تحریمهای تنگنای در روسیه که آنچنانی و است وابسته در نیست. پکن در مقامات اولویت و اصلی منبع سالح فروش طریق از درآمد کسب است در واداشته را مسکو مقامات برجام از پس که است روسیه علیه غرب تحریمهای این واقع است شده سبب روسیه اقتصاد انقباضی روند عبارتی به کنند. تجدیدنظر ایران با خود روابط به نظامی تجهیزات فروش از حاصل درآمد به خود اقتصادی حیات ادامة برای کشور این که

20 112 تا دفاعیاش منظومة تأمین در کوتاهی که میداند خوب روسیه بیندیشد. جدی طور به ایران مورد در فاکتور این که است طبیعی میکند. وارد آن به اقتصادی مهلک ضربات اندازه چه نمییابد. موضوعیت چین به نمود. ردیابی را ثابتی نسبتا الگوهای میتوان روسیه و ایران روابط در سو دیگر از قرار خود سطح باالترین در ملی قدرت مؤلفههای لحاظ از ایران دولت زمان هر که معنی این است. شده پررنگ کرملین خارجی سیاست در ایران نقش و مطالبات به توجه است داشته شرق به ناتو گسترش خصوص در آمریکا یکجانبة اقدامات مانند مسائلی و اوکراین بحران همین بر و میکند احیا روسیه برای را غرب با تقابل در ایران تعدیلی نقش خود سهم به نیز قادر ایران مسلما میکند. تسهیل را ایران به تسلیحات برخی فروش امکان کشور این اساس ایفا آمریکا با تقابل در جنوبی چین دریای و هند اقیانوس در چین برای را نقش این نیست سال در نیز بحث این قرینۀ شود. ایران روانۀ چینی تسلیحات فروش آن متعاقب که نماید خصوص در واشنگتن تعهد قبال در مقطع آن در یعنی افتاد. اتفاق تایوان خصوص در 1997 و هستهای همکاری از کنارهگیری به متعهد نیز پکن تایوان به نظامی تسلیحات فروش عدم.)Mackenzie, :2010 )10 گردید ایران با تسلیحاتی طور به است. فارس خلیج و خاورمیانه تحوالت روند در روسیه شدن فعالتر سوم عامل 2016 اوت در روسیه جنگندههای به همدان نظامی پایگاه دادن قرار اختیار در با ایران نمونه میان نظامی و سیاسی روابط تعمیق نمادین صورت به سوریه در داعش مواضع به حمله برای است توجه قابل نیز موضوع این داد. نشان آمریکا رهبری به ائتالف با تقابل در را کشور دو و خاورمیانه امنیتی محیط در فعاالنهتر حضور برای دریچهای چشم به ایران به روسها که برخوردار بینالمللی ویژة اهمیت یک از آنها برای که حضوری میکنند نگاه فارس خلیج این از میشود. ارزیابی آمریکا با استراتژیک تعادل برای روسیه نیازهای با مرتبط و است یک در ایران مشترک نظامی درگیری مهمترین واقع در سوریه در کشور دو همکاری منظر الزامات موضوع همین میرود. بهشمار سو این به انقالب پیروزی زمان از خارجی کشور تنها آنکه مثال شاهد است. ساخته اجتنابناپذیر را کشور دو میان نزدیکتر نظامی مناسبات داشتهاند. مالقات یکدیگر با بار هشت روسیه و ایران جمهور رؤسای یازدهم دولت طول در دور سال چهار طی خود چینی همتای با مالقات سه تنها روحانی حسن که است حالی در این نظامی عالیرتبۀ مقامات مالقات مورد در مهم این است. کرده تجربه را جمهوری ریاست اول میکند. صدق نیز کشور دو

21 113 موضوع دیگر در عدم موفقیت روابط نظامی ایران و چین در مقایسه با روسیه به نقش و متغیر عربستان سعودی برمیگردد. ایران یکی از تأمین کنندگان مهم نفت چین محسوب میشود اما در حال حاضر رتبۀ ششم را در اختیار دارد و عربستان سعودی همچنان منبع نخست واردات نفت خام چین است )2015.)EIA, May,14 همچنین پکن در راستای ثبات در رشد اقتصادی خلق فرصت های جدید تجاری و تعیین چارچوبی برای توسعة پایدار خود استراتژی»یک کمربند یک جاده«30 را در سال 2013 اعالم کرده است که بر اساس آن دو مؤلفة اصلی این راهبرد کمربند اقتصادی جاده خاکی و جادة دریایی ابریشم است. هدف ازکمربند اقتصادی»جادة ابریشم زمینی«اتصال چین به اروپا بهواسطة آسیای مرکزی و غربی است که جغرافیای زمینی ایران نقشی تعیینکننده در این خصوص دارد و مؤلفة دوم»جادة ابریشم دریایی«است که چین را به کشورهای آسیای جنوب شرقی آفریقا و اروپا متصل میکند. در این چارچوب مسیر دریای سرخ نیازمند همکاری جدی عربستان سعودی و مصر است. همین واقعیت محدودیتهای جدی برای در نظر گرفتن مالحظات عربستان نزد مقامات پکن ایجاد میکند و به طریق اولی تعدیلکنندۀ روابط نزدیک نظامی چین با ایران بهشمار میرود. در همین ارتباط تالش چین برای ایجاد توازن میان ایران و عربستان در طرح جادة ابریشم جدید در مناسبات نظامی دو کشور نیز قابل توجه است. دیدار ملک سلمان با رئیسجمهور چین در ماه مارس 2017 در پکن فراتر از انعقاد قراردادهای ۶۵ میلیارد دالری در حوزههای نفتی پاالیشی و بازرگانی بوده و عمدتا بر توسعة همکاری راهبردی بین ریاض و پکن نقشآفرینی مؤثر عربستان در ساختار امنیتی آسیا-خاورمیانه و ارتقای جایگاه ریاض در جاده ابریشم دریایی تأکید دارد. از سوی دیگر در طرح جادة ابریشم دریایی جمهوری اسالمی ایران بزرگترین تهدید برای عربستان به شمار میرود. لذا چین در تالش است تا با حفظ توازن در روابط بین ایران و عربستان به اهداف موردنظر خویش نائل گردد تا جایی که انعقاد توافق ده ساله با تهران برای افزایش سطح تجارت فیمابین تا ۶۰۰ میلیارد دالر از این منظر قابل توجیه است )2016:3-4.)Motevalli, اما از طرفی گسترش حوزة نفوذ ایران در جنگ یمن تا خلیج عدن و دریای سرخ تا حدودی باعث نگرانی دولت چین برای تضمین امنیت دریایی جادة ابریشم شده است. بنابراین دولتمردان پکن تصمیم گرفتند تا اولین پایگاه دریایی برونمرزی را با همکاری عربستان در جیبوتی احداث نمایند که از لحاظ راهبردی در خلیج عدن و دریای سرخ بسیار حائز اهمیت است. در این میان عقد توافقنامة 30 One Belt-One Road

22 114 هوافضای فنآوری و علم دولتی»شرکت میان عربستان در پهپادسازی کارخانة احداث نشانه )Spencer, ) العزیز«عبد ملک فنآوری و علوم»مرکز همکاری با 31 چین«اقدامات کنترل هدف با راهبردی همکاری توسعة برای عربستان و پکن تمایل از دیگری امنیتی ترتیبات در اساسی تغییرات ایجاد نیز و سرخ دریای و عدن خلیج کریدور در ایران برای ضرورتی گاز و نفت عظیم منابع بودن دارا به توجه با روسیه اما است. آسیا-خاورمیانه در ندارد. فارس خلیج عرب کشورهای دیگر یا سعودی عربستان مالحظات گرفتن نظر در عنوان به سعودی عربستان بر فشار روسیه و ایران کشور دو نظامی همکاری حتی مقابل نقطۀ باعث که اقداماتی از مثال طور به تا کرد خواهد تشدید را خاورمیانه در آمریکا اصلی متحد ریاض مقامات سو دیگر از و بکاهد میشود روسیه علیه جهانی بازار در نفت قیمت کاهش نماید. ترغیب روسی تسلیحات خرید به نیز را روسیه برمیگردد. جهانی و منطقهای نهادسازیهای ابزار و شیوه به دیگر موضوع زا یکی اما بوده موفق نسبی بهطور»سیایاس«حوزه در منطقهای نهادهای ایجاد در این از خارج ائتالفسازی در کشور این توان عدم خارجی سیاست در آن عمده ضعفهای فرامنطقهای قالبهای در خود تالشهای تشدید با مسکو اخیر سالهای طی است. منطقه آن دستاورد اما کند ترمیم را ضعف این تا بوده آن بر بریکس و شانگهای ازجمله و منطقهای ائتالفهای از چین که مزایایی ]با قالبها این از حاصله مزایای و بوده ناچیز مقایسه قابل میکند[ دنبال آسیا سرمایهگذاری بانک همچون اقتصادمحور نهادسازیهای نمیتواند ایران با روسیه منطقهای فزایندة تعامالت اگرچه یعنی 7 ( 1395: )نوری نیست صفبندیهای ایجاد برای تالشها دست این اما شود تفسیر»محور«یا»ائتالف«بهعنوان یارگیریهای در را ایران با روسیه نظامی همکاریهای حدودی تا استراتژیک سیاسی مسالمتآمیز توسعۀ سیاست پایۀ بر چین آنکه حال است. کرده اجتنابناپذیر منطقهای شانگهای در ایران عضویت به مایل شدیدا که روسیه نظر خالف بر نیست حاضر همچنان آمریکا با تقابل در و نظامی بیشتر ایران رسمی حضور با سازمان این ماهیت است پیشبرد و ژئواکونومیک منظر از عمدتا را ابریشم جادة برنامۀ»چین حتی شود. تعریف مفهومبندیهایی چنین است. کرده مفهومبندی آن چینی ویژگیهای با جهانیشدن نوعی 1395(. )شریعتینیا است«غریب شدت به ایران در 31 China Aerospace Science and Technology Corporation (CASC) 32 King Abdulaziz City for Science and Technology

23 115 نکتة آخر در اینجا به کیفیت و سطح تکنولوژی تسلیحات نظامی برمیگردد بدین معنی که سالها تحریم موجب شده است تا تالشهای ایران به منظور مدرنسازی ارتش خود بینتیجه باقی بماند. جنگندههای ایرانی و بخش اعظمی از تانکها و سامانههای توپخانهای و پدافند هوایی ایران قدیمی و فرسوده هستند و از نظر اولویت و کارآمدی همچنان این تسلیحات روسی هستند که به واسطۀ برتری تکنولوژی از نوع مشابه چینی انگیزة مقامات نظامی در تهران را برای صرف هزینه در این خصوص بیش از چین به سمت روسیه جلب میکند. نتیجهگیری در این مقاله نشان داده شد که با روی کار آمدن دولت حسن روحانی در ایران و شروع دور

24 116 جدید مذاکرات هستهای با گروه 1+5 و سپس دستیابی به برنامۀ جامع اقدام مشترک این امر منجر بهمشروعیتبخشیبه رابطةبینالمللیایرانوچینشده بهگونهایکهاحتمالگسترش روابطنظامی دو کشور را نیز در معرض دید قرار داده است. گفته میشود خرید هواپیماهای جنگی ارتقاء توان موشکهایبالستیک سیستمهایدفاعهواییوقطعاتمورداستفادهدرآنها مهمترین اولویتهای ایران را برای ایجاد موازنه با کشورهای منطقه تشکیل میدهند و چین نیز روی منافع اقتصادی و مالحظات چانهزنی استراتژیک آن با غرب و کشورهای عرب حساب ویژهای باز کرده است. با وجود این برخالف انتظارات روابط ایران و چین بهویژه پس از برجام بهشدت شکننده بوده و به کندی پیش میرود. در عین حال میدانیم که نوع روابط عالي كشورها در سه سطح قابل تعريف است:»اتحاد استراتژيكمشارکت استراتژيك«و»همكاري استراتژيك«. این بدان معناست که اکنون رابطۀ ایران و چین از»مرحلۀ سوم«به»مرحلۀ دوم«رسیده است نظر به آنکه گرایش جدیدچینبهدیپلماسیمشارکتجامعاستراتژیکدرارتباطباجمهوریاسالمیایران انعکاسیاز معادالت جهانی با آمریکا و نقش محوری ایران در این چارچوب تفسیر میشود. در واقع به دلیل سیاستهایکالنچیندرعرصةبینالمللیازیکسو وهم-چنینوضعیتامنیتیودفاعیچندالیه پیچیدهوگاها مصلحتی دوکشور پکنتاکنونتهرانراتنهابهعنوان»همکار راهبردی«خودتلقی کرده است. بنابراین ما باید سیاستگذاریها و سطح انتظارات خود را مطابق با این مرحله از روابط دوجانبه تنظیم کرده و از اتخاذ تصمیمات فراتر از این حوزه اجتناب ورزیم چراکه شواهد حاکی از آناستکهدرمیان مدتنیز بسترالزمبرایروابطپیشرفتۀنظامیودفاعیدوکشوروبهرهبرداری ازتسلیحاتچینیدرراستایایجادموازنهفراهمنخواهدشد.بااینحال پسازبرجام ج.ا.ایرانوچین بااستفادهازدیپلماسیدفاعیوامنیتیقادرخواهندبوددرجهت پيوندهايسودمندمتقابلبرايثبات بينالملليومنطقهايگامبردارند.درمجموع میتوانگفتکهامضایبرجام باوجودحفظتحریمهای بینالمللی تسلیحاتتهاجمی قبلی همکارینظامی-فنیبا ایران را درحوزةتسلیحات دفاعی درنظر میگیرد.باوجوداین بایدتوجهداشتکهفضایکنونیپسازتوافق هستهایصرفا تضمیناینامر نیستکهدرکوتاهمدتومیانمدت سطحمناسباتنظامی دوکشوربهمرحلهایمی رسدکهمیتوانند نگاهمشترکیبهعرصۀجهانی داشتهباشند بلکهفضایپسابرجام متضمنایجادنظمیجدیددر روابط نظامیدوکشوراستکهدرپرتومجموعهایازفرصت هاوتوافقاتدراینقلمرو اینبستررا مهیا میکندکهمناسباتنظامیبااینکشوردرآیندهدرصورت تنشزداییایرانباغرب بهبودیابد. منابع

25 117 الف( منابع فارسی برزگر کیهان و رضائی مسعود. )1395(. راهبرد دفاعی ایران از منظر آیتاهلل خامنهای فصلنامه مطالعات راهبردی شماره 74 زمستان. خبرگزاری فارس. )1394(. دیدار و گفتگوی فرماندهان نیروی هوایی ارتش ایران و چین در پکن 11 آبانماه. رضائی مسعود. )1394(. تأثیر توافق هستهای بر روابط ایران و چین در: چشمانداز روابط ایران و چین گردآوری و تدوین: حسین عسگریان مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بینالمللی ابرار معاصر تهران. رضائی مسعود. )1393(. پکن متحد استراتژیک تهران نیست دیپلماسی ایرانی 24 دیماه. رضائی مسعود. )1393(. توافق هستهای چه آثاری بر روابط ایران و چین خواهد گذاشت دیپلماسی ایرانی 28 بهمنماه. سریعالقلم محمود. )1395(. چرا ما راحت تحریم میشویم وبسایت شخصی نویسنده 18 بهمنماه. شریعتینیا محسن. )1395(. ایران حاشیهنشین ابریشم اینترنشنال 8 بهمن. نوری علیرضا. )1395(. ابعاد و اهداف حضور نظامی روسیه در ایران ابرار معاصر تهران 2 شهریور. ب( منابع انگلیسی Brett, Arends. (2014). It s official: America is Now, Market Watch, No. 2, December 4, Chinese Ministry of National Defense. (2015). China s Military Strategy, May 26, Defense News. (2015). Pakistan Seeks to Energize Naval Modernization,,

26 revive-naval modernizationshipbuilding-china-frigates-dockyardksew/ / Ermito, Daniele. (2015). Strengthening partnership between China and Iran, Global Risk Insights, August 27, com/2015/08/strengthening-partnership-between-china-and-iran/ Gormley, Dennis, Andrew S. Erickson and Jingdong Yuan. (2014). A Low-Visibility Force Multiplier: Assessing China s Cruise Missile Ambitions, Washington DC: NDU Press. Heath, Timothy and Andrew S. Erickson. (2015). Is China Pursuing Counter-Intervention?, The Washington Quarterly, 38, no. 3, Fall Ismael, Tareq Y. (1986). International Relations of the Contemporary Middle East: A Study in World Politics, Syracuse University Press, Karaganov, Sergei. (2008). Going Forward to Asia?, Russian Politics & Law, Volume 46, Issue 6. Kuek Ser, Kuang Keng. (2016). Where did Iran get its military arms over the last 70 years?, PRI Jun 1, where-did-iran-get-its-military-arms-over-last-70-years LaGrone, Sam. (2014). Chinese Ships in Iran for Joint Exercises, September 22, USNI News, Lim, Kevin. (2015). Iran Seen from Beijing, Washington Institute, June 11, Mackenzie, Peter. (2010). A Closer Look at China-Iran Relations, Roundtable Report: CNA China Studies, September. Medeiros, Evan S. (2007). Reluctant Restraint: The Evolution of China s Nonproliferation Policies and Practices, , Stanford University Press. Morgenthau, H. J. (1948). Politics among Nations: The Struggle for 118

27 119 Power and Peace, New York: Alfred A. Knopf Motevalli, Golnar. (2016). China, Iran Agree to Expand Trade to $600 Billion in a Decade, Bloomberg, 23 January, available at bloomberg.com/news/articles/ /china-iran-agree-to-expandtrade-to-600-billion-in-a-decade PLA Daily. (2014). Chinese naval commander meets with Iranian counterpart, Posen, Barry R. (2016). The Skeptics/The High Costs Limited Benefits Americas Alliances, National Interest, August 7, 2016, nationalinterest.org/blog/the-skeptics/the-high-costs-limited-benefitsamericas-alliances Spencer, Richard. (2017). China to build drone plant in Saudi Arabia, The Times, March 28, Rezaei, Masoud. (2015). China s Strategic Considerations in Bolstering Defense Diplomacy with Iran, Iran Review, Sunday, October 25. Rezaei, Masoud. (2014). Chinese-Iranian Military Relations, Iranian Review of Foreign Affairs, Vol.5, No.3. Fall. Rezaei, Masoud. (2015). Final Nuclear Deal and Iran-China Relations, Iran Review, Thursday, February 26, Rezaei, Masoud. (2016). Iran China Need to Take More Steps to Expand Ties, Iran Review, September 21, content/documents/iran-china-need-to-take-more-steps-to-expand- Ties.htm Rezaei, Masoud. (2015 a). Why Iran Should have Missile Capability,