Transcription

1 VÀI VẤN ĐỀ VỀ PHẬT GIÁO & NHÂN SINH

2

3 MỤC LỤC Lời nói đầu Chương I. Tám mối quan hệ xã hội Quan hệ tu sĩ và cư sĩ 11 Quan hệ thầy và trò 29 Quan hệ cha mẹ và con cái 47 Quan hệ vợ chồng 67 Quan hệ anh em, thân tộc 89 Quan hệ cá nhân và bạn bè 109 Quan hệ quản lý và nhân viên 123 Quan hệ nhà nước và công dân 133 Chương II. Vài vấn đề về đạo đức, lối sống Nghệ thuật giao tiếp 155 Ứng xử với tiền bạc và tài sản 175 Nghi lễ đời người 193 Các pháp chúc mừng 215 Mười chuẩn mực đạo đức 229 Chuyển hóa dục vọng 249 Đời sống tình cảm của người cư sĩ 261 Mẫu hình người cư sĩ lý tưởng 275

4

5 Lời nói đầu Quan hệ giữa con người với con người là nỗi ưu tư sâu đậm của nhân loại từ xưa đến nay. Tùy theo cách thức tiếp cận mà mỗi trường phái triết học cũng như các hệ tư tưởng đã thiết định nên những mô thức khác biệt trong các mối quan hệ giữa người với người. Với Phật giáo, được soi sáng bởi lý thuyết Duyên khởi, nên đời sống của con người là sự thể hiện sinh động qua nhiều dạng thức quan hệ và liên hệ. Kinh Giáo thọ Thi Ca La Việt đã khái quát sự liên hệ giữa người với người thông qua sáu mối quan hệ cơ bản. Đây được xem là sự khái quát đầu tiên về các mối quan hệ của con người theo chuẩn mực Phật giáo. Tuy nhiên, xuất phát từ nhân duyên lạy sáu phương theo truyền thống của thanh niên Sigalaka, nên Đức Phật đã chỉ ra sáu mối quan hệ cơ bản của con người. Khảo sát từ Kinh tạng cho thấy, khi đề cập đến các mối quan hệ của con người, Đức Phật không chỉ dừng lại trong sáu mối liên hệ như đã nêu. Vì lẽ, ngoài những liên hệ gần gũi như cha con, chồng vợ thì quan hệ anh em, thân tộc cũng là một quan hệ cơ bản, vì từ đó đã nảy sinh ra nhiều vấn đề thiết thân trong thực tiễn đời sống. Hơn thế nữa, sống là phải sống trong xã hội, thế nên sự liên hệ giữa các cá nhân với xã hội mà biểu hiện cụ thể là giới lãnh đạo xã hội, là một trong những quan hệ phổ biến. Từ sự kế thừa những khái quát theo kinh Giáo thọ Thi Ca La Việt, cộng thêm những lý do

6 8 quan thiết như đã nêu, nên chúng tôi đã xây dựng thành tám mối quan hệ xã hội cơ bản theo quan điểm Phật giáo. Tam tạng kinh điển Phật giáo được hình thành dựa trên những giáo huấn của Đức Phật và năng lực ghi nhớ của chư Tăng. Do ảnh hưởng bởi tri thức ghi nhớ, nên các chuỗi vấn đề về đời sống xã hội đã được Đức Phật đề cập khá rõ ràng, nhưng khi được lưu lại bằng văn bản thì không liên kết chặt chẽ, mà xuất hiện rời rạc trong nhiều bộ, loại kinh điển khác nhau. Dựa trên những thành quả thu được trong quá trình khảo sát Kinh tạng Nikaya, qua bản dịch tiếng Việt của Hòa thượng Thích Minh Châu, chúng tôi cố gắng làm sáng tỏ về các mối quan hệ cơ bản của con người, cũng như những vấn đề thiết thân của chính con người. Ở đây, với những quan tâm phát xuất từ thực tiễn, Đức Phật đã có những hướng dẫn chi tiết, nhằm định hướng cho con người có được một đời sống chuẩn mực và thánh thiện. Mưu sinh như thế nào, giao tiếp với nhau ra sao, những điều gì nên làm và việc gì nên tránh là những chuẩn mực đạo đức, là phương cách sống có ý nghĩa thiết thực, được Đức Phật tùy thuyết cho người cư sĩ tại gia. Việc làm sáng tỏ những vấn đề liên quan đến các mối quan hệ xã hội, cũng như tìm kiếm những giải pháp liên hệ đến đời sống của hàng cư sĩ, thông qua kho tàng kinh, luật Phật giáo, là một sứ mệnh không dễ hoàn thành. Với khả năng và điều kiện giới hạn, chúng tôi chỉ xem đây như những đề xuất mang tính gợi mở bước đầu, và rất mong nhận được sự quan tâm của chư tôn đức cùng bạn đọc gần xa. Trân trọng Thích Chúc Phú

7 CHƯƠNG I TÁM MỐI QUAN HỆ XÃ HỘI

8

9 11 Quan hệ tu sĩ và cư sĩ Sau khi Thế Tôn nhập diệt, các Tỷ-kheo, Tỷ-kheo-ni, nam cư sĩ, nữ cư sĩ sống cung kính tùy thuận bậc Ðạo Sư; sống cung kính tùy thuận Pháp; sống cung kính tùy thuận chúng Tăng; sống cung kính tùy thuận học pháp; sống cung kính tùy thuận không phóng dật; sống cung kính tùy thuận tiếp đón. Ðây là nhân, đây là duyên, sau khi Như Lai nhập diệt, diệu pháp được tồn tại lâu dài 1. Từ dĩa bánh mật do hai anh em Tapussa và Bhallika phụng cúng sau khi Đức Phật thành đạo 2, cho đến bữa cơm của chàng thợ rèn Cunda trước khi Như Lai nhập Niết-bàn 3 ; đã xác tín rằng, có sự liên hệ hỗ tương giữa hàng tại gia và đời sống của những bậc xuất thế. Trên phương diện lịch sử, mối quan hệ này xuất hiện trước khi Phật giáo ra đời và tồn tại đến ngày nay trong nhiều dạng thức tín ngưỡng, tôn giáo. Ở đây, với tâm và tuệ siêu việt, Đức Phật đã tiếp biến và thiết định lại mối quan hệ này theo những chuẩn mực đặc thù. Trong các chúng đệ tử Phật, chúng tại gia có một số lượng đông đảo và giữ vai trò quan trọng, thậm chí ảnh hưởng đến sự tồn vong của Phật giáo nói chung. Theo Hajime Nakamura, sự kiện chúng tại gia xuất hiện trước chúng xuất gia có một ý nghĩa vô cùng quan trọng, vì ngay cả khi không có một đệ tử xuất gia nào cả, một bậc xuất sĩ vẫn có thể an ổn sống đời tu hành 4. Đây là quan hệ tương thuộc lẫn nhau và diễn ra trên cơ sở tự

10 12 nguyện. Ở một nghĩa nào đó thì sự hưng thịnh của Phật giáo các thời kỳ cũng đồng nghĩa với sự phát triển mối quan hệ giữa tu sĩ và cư sĩ. Mặc dù giữa hai bộ phận này khác nhau về thứ bậc, phẩm vị và trách nhiệm tự thân; tuy nhiên, trên phương diện giữ gìn sinh mệnh Phật giáo ở nghĩa rộng nhất có thể, thì tu sĩ và cư sĩ đều chung vai gánh vác sứ mệnh thiêng liêng đó bằng những điều kiện và khả năng riêng có của mình. Hướng tiếp cận đề tài phát xuất từ giác độ đó. Về người cư sĩ Điều kiện căn bản để trở thành người cư sĩ là phải quy y Tam bảo. Khẳng định này được xác quyết bởi kinh Tăng Chi 5 và cả kinh Tương Ưng 6. Xét về liên hệ cội nguồn, người tu sĩ là tiền đề để người cư sĩ hiện hành. Như vậy, từ định nghĩa cho thấy, không có người tu sĩ thì không có người cư sĩ, và đây cũng là điểm đặc thù giữa cư sĩ Phật giáo với người tại gia nói chung. Sau khi phát nguyện quy y Tam bảo, trở thành người cư sĩ, ngoài việc hoàn thiện đạo đức tự thân như tuân giữ năm giới và thực hành các thiện pháp, người cư sĩ còn có những trách vụ hỗ tương trong mối liên hệ với những người xuất gia mà ở đây, gọi tắt là tu sĩ. Theo Đức Phật, một người cư sĩ chân chính phải sống có trách nhiệm với chính mình, với cha mẹ, vợ con, người làm công, thân hữu và các bậc tu hành, trưởng thượng 7. Sự chu toàn về sáu trách nhiệm vừa nêu là chuẩn mực đạo đức lý tưởng của một

11 13 người cư sĩ. Ở đây, theo kinh Bổn phận người gia chủ 8, Đức Phật dạy rằng, người cư sĩ nếu đủ phước, đủ duyên thì nên hộ trì các bậc xuất gia phạm hạnh về các nhu cầu sống thiết yếu, trên cơ sở của tự nguyện và tùy duyên. Với người cư sĩ, dù thân phận và địa vị có khác biệt nhau nhưng nếu như có tâm, thì vẫn có thể yểm trợ các điều kiện sinh hoạt cho Tăng-già. Trong lịch sử kiến tạo đạo tràng, kinh điển đã lưu dấu công đức của những cư sĩ vang danh thời Phật như thương gia Anathapindika 9, tín nữ Visakha 10, hay quốc vương Bimbisara 11 cho đến nàng kỹ nữ Ambapali 12. Thậm chí, ngay như một người thợ gốm Ghatikara nghèo khó vẫn sẵn lòng tháo dỡ mái tranh của mình để tu sửa ngôi thất lá bị dột của Đức Phật Kassapa 13. Sự hỗ trợ không gian tu là một trong những sự yểm trợ quan trọng được Đức Phật tán thán: Ai cho chỗ trú xứ, kẻ ấy cho tất cả 14. Ngoài việc yểm trợ không gian tu, tùy theo điều kiện, người cư sĩ có thể phụ giúp chăm lo các điều kiện y tế, phương tiện đi lại và các điều kiện sinh hoạt tế nhị khác cho người xuất gia. Đơn cử như bà Visakha, vì thấy các vị Tỷ-kheo-ni gặp bất tiện trong việc tắm giặt nên đã phát nguyện suốt đời cúng y tắm mưa cho chư Ni 15. Chuyện cư sĩ Jivaka chữa bệnh đầy hơi, khó tiêu cho Đức Phật 16, chuyện cư sĩ cúng giày cho Đức Phật và chúng Tăng khi đi lại trên những vùng khó khăn 17 Theo kinh điển, buông xả là một chuẩn mực đạo đức của người cư sĩ. Cúng dường người xuất gia là một trong những cách thức thể nghiệm lòng buông xả. Hơn nữa, đã là một người đệ tử Phật, thì phải có trách nhiệm đến sự suy vong hay phát triển của

12 14 đạo pháp. Sự hiện hữu của người xuất gia là sự hiện hữu của Tam bảo. Góp duyên để người xuất gia hoàn thành sứ mạng thiêng liêng đồng nghĩa với hạnh nguyện hộ pháp. Đây chính là phương diện tích cực trong trách vụ hỗ trợ người xuất gia. Mặt khác, việc yểm trợ cho người xuất gia cũng là phương cách để dành năng lượng tâm linh tích cực, bồi bổ cho chuỗi sinh mệnh của chính mình. Vì chư Tăng chính là thửa ruộng; cho người cầu công đức 18. Từ những ý nghĩa đó, cho nên việc hỗ tương, yểm trợ về nhiều mặt cho người tu sĩ trong điều kiện khả dĩ của mình, là một sứ mạng quan trọng của người cư sĩ tại gia. Qua khảo sát kinh, luật ở hệ thống Nikaya cho thấy, sự hỗ trợ của người cư sĩ đối với hàng xuất gia phần lớn giới hạn ở điều kiện sống, điều kiện sinh hoạt và những phẩm vật đó là kết quả của quá trình thâu hoạch đúng pháp 19. Trường hợp của nữ cư sĩ Màtikamàtà được ghi lại trong Tích truyện Pháp cú là một gợi ý tham khảo về người cư sĩ, dù đã chứng đắc thánh quả, nhưng vẫn hỗ trợ chư Tăng trong bốn món cần dùng 20. Chuyện kể rằng, nữ cư sĩ Màtikamàtà phát nguyện hộ trì sáu mươi vị Tăng trong ba tháng an cư. Sau khi nghe pháp quán về ba mươi hai yếu tố về thân từ các vị này, bà miên mật hành trì và chứng đệ tam thánh quả trước cả những vị Tỳ-kheo mà bà đang phát nguyện hộ trì. Với sự hỗ trợ của tứ thông và những phép thần túc tương ứng, nữ cư sĩ biết được thể trạng, tâm tư của từng vị Tỳ-kheo và hỗ trợ các điều kiện vật chất như mong mỏi của các vị ấy. Kết thúc mùa an cư, cả sáu mươi vị Tỳ-kheo đều chứng đắc thánh quả A-la-hán. Từ đây có thể thấy, dù chứng đắc Thánh quả, nhưng sự hỗ

13 15 trợ cho chư Tăng của nữ cư sĩ vẫn khu biệt ở các điều kiện sống, điều kiện sinh hoạt. Trong một vài trường hợp đặc biệt, sự hỗ trợ của cư sĩ đối với hàng ngũ xuất gia liên quan đến đạo đức cá nhân, pháp thức tu tập hoặc kết tập kinh điển chỉ xuất hiện với những vị cư sĩ thượng căn, thượng trí, có tâm và tuệ vững vàng 21. Từ đây đã gợi mở ra những giới hạn, cũng như phương thức hỗ tương nhu nhuyến giữa cư sĩ đối với hàng xuất gia. Bên cạnh đó, việc yểm trợ người xuất gia thì không nên giới hạn ở một vị tu sĩ cụ thể hay dựa vào sự thân quen. Vì Tăng là đoàn thể. Phải buông bỏ ý thức đây là thầy mình, kia là thầy xa lạ mà phải giữ tâm bình đẳng trong khi dâng cúng phẩm cho chư Tăng. Câu chuyện bà Gotami cúng y cho Đức Phật và được Phật yêu cầu bà cúng cho Tăng chúng là một minh chứng cho trường hợp này 22. Đây cũng là một lưu ý quan trọng về nguyên tắc yểm trợ chư Tăng. Kế đến, việc phụng sự chư Tăng phải đi liền với tâm hoan hỷ. Vì khi cúng dường với tâm hoan hỷ, thì dù cúng phẩm nhỏ nhoi nhưng vẫn có ý nghĩa lớn 23. Và hơn thế, Đức Phật sẽ không nói lời tùy hỷ với các thí chủ, dù đó là nhà vua, nếu như không có tâm cung kính và sự gia tâm 24. Nhận thức đúng về các điều này là những định hướng quan trọng cho người cư sĩ, trong thiện hạnh yểm trợ người xuất gia. Về người tu sĩ Tu sĩ Phật giáo là người từ bỏ đời sống thế tục, nên cũng còn gọi là người xuất gia, sống trong những chuẩn mực đạo đức và hành trì theo những pháp môn đã được Đức Phật thiết định.

14 16 Sự hiện hữu của hình bóng tu sĩ đúng nghĩa là sự hiện hữu của Phật pháp. Đó là câu chuyện của ngài Xá Lợi Phất khi trông thấy đạo phong trang nghiêm của Tôn giả Assàji đã cảm sinh lòng quy ngưỡng Phật pháp, làm nhân duyên ban đầu để được Phật hóa độ 25. Xem ra, trang nghiêm tự thân đôi khi cũng là nhân duyên để đưa người quy ngưỡng Tam bảo. Trong mối quan hệ với người cư sĩ của hàng xuất gia, hoạt động khất thực được Đức Phật dành nhiều quan tâm, chú trọng vì từ hoạt động này làm nảy sinh ra nhiều vấn đề quan thiết. Xuất phát từ thực tế chúng sanh tồn tại là nhờ vật thực 26 ; cũng vậy, người xuất gia cũng phải dựa vào thức ăn để sống, để chuyển hóa bản thân cũng như giáo hóa người. Muốn sống thì phải khất thực, xin ăn. Với người xuất gia, theo Kinh tạng Nikaya, chất lượng vật thực không là vấn đề quan ngại. Vì, người tu sĩ thọ dụng món ăn khất thực nhằm để hỗ trợ phạm hạnh 27. Ngay như bản thân Đức Phật, trong ba tháng an cư ở vùng Veranja, do sơ suất của người phát nguyện hộ trì, Ngài đã phải thọ dụng nước lã và cám rang 28. Câu chuyện của ngài Maha Kassapas khi nhận cúng phẩm từ người cùi là một sự thực rúng động. Theo tự thuật, Tôn giả Maha Kassapa vào thành khất thực, ngang qua một người cùi với bàn tay lở loét. Kẻ ấy phát nguyện cúng cho Tôn giả một muỗng cơm, ngay khi bỏ muỗng cơm vào bát của Tôn giả, ngón tay cùi kia bị đứt ra và cùng rơi vào trong bát. Tôn giả thọ dụng tất cả những gì người cùi đã hỷ cúng mà không sanh một chút ghê tởm nào 29. Sự kiện đó đã cho thấy, bậc xuất sĩ lý tưởng luôn hoan hỷ và an vui với những gì nhận được.

15 17 Cần phải thấy, hoạt động khất thực vừa là phương cách duy trì sự sống cho người tu sĩ vừa là phương tiện để hóa độ những ai hữu duyên. Phải ý thức rằng, không phải ai xin ăn, cũng gọi là khất sĩ 30. Vì khất thực là cả một nghệ thuật tinh tế. Kinh Tương Ưng đã ghi lại lời căn dặn của Đức Phật đối với các Tỳ-kheo khi đi khất thực: Này các Tỷ-kheo, hãy giống như mặt trăng khi đi đến các gia đình, thân phải dè dặt, tâm phải dè dặt, luôn luôn là người mới giữa các gia đình, không có đường đột xông xáo (appagabbha) 31. Hoạt động khất thực của người xuất gia khác với kẻ ăn xin ở chỗ là không cầu cạnh, xin xỏ 32, vì người xuất gia lấy việc khất thực làm hạnh tu, là những vị sống vì lý tưởng mục đích, duyên với lý tưởng mục đích; không phải vì ma cưỡng ép, không phải vì trộm cướp cưỡng ép, không phải vì thiếu nợ, không phải vì sợ hãi, không phải vì không có nguồn sinh sống 33. Hình ảnh vị xuất sĩ ôm bát đứng tĩnh lặng trước từng nhà trong một khoảng thời gian vừa phải, là biểu tượng thanh thoát, an nhiên. Do không phải cất lời xin xỏ, nên dù không có gì để cúng, thì người cư sĩ cũng không bị ái ngại, buồn lòng. Ý nghĩa biểu tượng của hành trạng khất thực đặc thù ở điểm ấy. Phần duyên khởi của chuyện tiền thân Đức Phật số 137 kể lại rằng, vì lo phụ mẹ làm bánh cúng dường Tỳ-kheo mà nàng cư sĩ Kànà bị chồng chối bỏ 34. Rúng động hơn, đó là chuyện nữ cư sĩ Suppiya do vì không tìm được dược liệu thích hợp, đã tự cắt thịt đùi làm thuốc để chữa bệnh cho một vị Tỳ-kheo 35. Do đó, Phật dạy rằng cần phải cân nhắc khi thọ dụng cúng phẩm, phải xét xem cúng phẩm đó có gây đau khổ cho ai không thì mới được

16 18 thọ dụng. Không cân nhắc, thẩm sát trước khi thọ dụng vật phẩm cúng dường là hành động tự sát, giống như kẻ ngậm con xúc xắc đã bị tẩm độc 36. Trong hành hoạt của người xuất gia, việc tương giao với người cư sĩ dù đó là thứ dân hay vua chúa thì phải hết sức cẩn trọng. Trong khi liên hệ với các bậc vương quyền, người xuất gia cần phải chiêm nghiệm mười điều nguy hiểm được Đức Phật cảnh báo 37. Trong quan hệ với người thường dân, kinh Tăng Chi đã liệt kê năm nguyên tắc mà hàng xuất gia không nên làm 38. Đó chính là không thân mật với người không thân tín; nếu người cư sĩ không đảm bảo độ tin cậy thì không nên thiết lập quan hệ sâu sắc, không nên ký thác cho họ những công việc quan trọng. Thứ hai, không can thiệp vào việc không có thẩm quyền; người tại gia hay gặp phải nhiều vấn đề phức tạp và đôi khi họ xin ý kiến, trong trường hợp không đủ chuyên môn thì vị tu sĩ không nên góp ý, can thiệp. Thứ ba, không ra vào với các phần tử chống đối; bởi nếu như giữ liên lạc với những người này thì dễ rơi vào tư tưởng phe nhóm, tạo ra những oán kết không đáng có đối với người xuất gia. Thứ tư, không nói một bên tai; đó là hành vi khuất tất, người xuất gia tâm, hành luôn quang minh chính đại, không có điều gì cần phải che giấu, cho nên không cần thiết phải nói với riêng ai. Thứ năm, không xin quá nhiều; xin xỏ đã là một hành xử không phù hợp với giới luật của người xuất gia, và xin xỏ quá nhiều cũng là điều không hợp lẽ. Vì việc xin xỏ quá nhiều làm thối thất tâm Bồ-đề của người cư sĩ tại gia. Hành động đó, Đức Phật chê trách và gọi rằng đó là hành động vắt sữa bò cho đến khô kiệt 39.

17 19 Về phương diện hóa độ, việc khất thực thức ăn đôi khi cũng là một pháp thức chuyển hóa người hữu hiệu. Đó là câu chuyện ngài Moggalana độ ông trọc phú keo kiệt 40. Chuyện kể rằng, ông ta muốn ăn bánh bột chiên nên bảo vợ con lên lầu cao làm bánh để khỏi chia sẻ cho ai. Quán xét nhân duyên vị cư sĩ này đến thời khai ngộ, Đức Phật cử ngài Moggalana hóa hiện thần thông ôm bát hóa duyên ngoài không trung, gần cửa lầu vị cư sĩ. Vừa ngạc nhiên, vừa sợ hãi và sau vài hóa hiện thần thông của Tôn giả Moggalana, vị trọc phú đã quy ngưỡng Tam bảo. Trong một phương diện khác, chính bản thân Đức Phật ôm bát hóa độ Bà-la-môn Kasibhàradvàja khi vị này đang phân phát thức ăn cho những người cày ruộng. Khi bị Bà-la-môn cật vấn Ngài không cày ruộng thì lấy gì nuôi thân? Đức Phật khẳng định rằng, Ngài vẫn cày ruộng đó thôi. Cách làm ruộng của Ngài lấy lòng tin là hột giống, khổ hạnh là cơn mưa, trí tuệ đối với Ta, là ách và lưỡi cày, xấu hổ là cán cày, ý là sợi dây buộc, và niệm đối với Ta, là lưỡi cày, gậy thúc 41. Sau cuộc hội thoại, Bà-la-môn Kasibhàradvàja xác tín rằng: Tôn giả Gotama đi cày quả bất tử! Không lâu sau đó, vị này đã xuất gia và chứng quả A-la-hán. Có thể nói, trách vụ quan trọng của người xuất gia trong mối liên hệ với người cư sĩ là giảng dạy và hóa độ họ. Đây chính là sứ mạng chính yếu của người xuất gia. Đọc kinh Giáo giới Phú Lâu Na 42, chúng ta có thể hình dung ra sứ mạng giáo hóa chúng sanh, bất kể nghiệp dĩ họ còn nặng nề là một sứ mạng thiêng liêng mà hàng xuất gia cần phải gánh vác. Theo kinh, Đức Phật đã đưa ra rất nhiều giả định, thậm chí phải mất mạng trong khi hoằng pháp, nhưng Tôn giả Phú Lâu Na vẫn kiên định hạnh nguyện dấn thân giáo hóa cho dân chúng xứ Sunaparanta. Với tâm lực và hạnh

18 20 nguyện phi phàm đó, Tôn giả Phú Lâu Na chỉ trong mùa an cư mùa mưa ấy, nhiếp được khoảng năm trăm nam cư sĩ; cũng trong mùa an cư mùa mưa ấy, nhiếp độ khoảng năm trăm nữ cư sĩ 43. Câu chuyện là một bản trường ca về tinh thần giáo hóa không nề hà khó nhọc của người tu sĩ. Một sự tương tác quan trọng kế tiếp giữa hàng xuất gia đó chính là tác thành giới thể cho người cư sĩ. Nếu như người cư sĩ có thể tự mình tiếp cận kinh điển, giáo pháp bằng cách này hay cách khác nhưng đối với giới pháp hành trì thì cần phải nương tựa vào chư Tăng, do chư Tăng tác pháp truyền thọ. Vì ngay trong định nghĩa của người cư sĩ đã nêu dẫn ở phần trên, yếu tố nương tựa Tăng bảo là một trong những tiêu chuẩn cơ bản để người cư sĩ có mặt, định hình. Trường hợp quy y Tam bảo với số lượng đông đảo lên đến người trong lịch sử cận hiện đại tại Ấn Độ do ông Ambedkar khởi xướng là một ví dụ điển hình. Vì lẽ, mặc dù khá am tường kinh điển và là lãnh đạo tinh thần của nhiều người nghèo khó, nhưng khi tổ chức Đại lễ quy y, ông Ambedkar đã phải cung thỉnh Hòa thượng Bhadant U Chandramani truyền Tam quy và Ngũ giới cho mình và hội chúng 44. Theo kinh Ưu-bà-tắc giới, việc thọ trì năm giới hoặc tám giới Bát quan trai của người cư sĩ đều được truyền thụ trực tiếp từ hàng ngũ xuất gia 45. Trường hợp tự phát nguyện thọ giới, dù đó là giới Bát quan trai, chúng tôi chưa tìm thấy trong kinh văn chính thống. Trên bước đường độ sinh, đôi khi người xuất gia phải tiếp cận với những hạng người còn cứng cỏi, chưa thuần thục hay chính xác hơn là chưa phải là người cư sĩ đúng nghĩa. Trong

19 21 trường hợp này, cần phải thẩm sát kỹ lưỡng về khả năng của mình và cơ duyên của họ. Đôi khi có những trường hợp, dù cúng dường vật phẩm, nhưng thái độ của họ không như pháp thì không nên thọ nhận. Trong kinh Tăng Chi, Phật nêu ra tám trường hợp mà ở đây là những trường hợp tiêu biểu: họ không hoan hỷ khi thấy Tỳ-kheo, không cẩn thận, không chu đáo khi cúng dường thức ăn, họ cho đồ hư xấu và không thích nghe pháp 46. Gặp phải những trường hợp này, Phật khuyến khích Tỳkheo nếu chưa đến thời không nên đến, nếu đã đến thời không nên ngồi xuống 47. Tuy khất thực xin ăn nhưng phẩm hạnh Tỳkheo vẫn cao chất ngất, bởi bàng bạc trên mỗi bước chân hành hóa là thái độ vô cầu. Và, đã hóa độ thì tùy duyên, khi duyên chưa chín thì không nên gượng ép vậy. Vài suy niệm về mối liên hệ giữa cư sĩ và tu sĩ Cả cư sĩ và chư Tăng đều là đệ tử Phật, chỉ khác chăng là dung nghi, hoàn cảnh sống, mức độ tu tập, giới pháp hành trì và khả năng tâm linh. Cả hai chúng đệ tử này có sự liên hệ, hỗ trợ với nhau chặt chẽ. Sự tăng trưởng hoặc ngược lại của bộ phận này đều có sự tác động, ảnh hưởng đến bộ phận kia; xét về mức độ sâu xa thì đôi khi còn ảnh hưởng tới sự phát triển hay suy vong của Phật giáo. Trong vai trò của mình, ngoài trách vụ hỗ trợ hàng xuất gia về các điều kiện sống, người cư sĩ còn có trách nhiệm tương hỗ, bảo vệ hình ảnh người xuất gia. Thậm chí trong một vài trường hợp người xuất gia bộc lộ tính chất yếu kém, sơ suất về phương diện giới luật thì người cư sĩ tùy theo hoàn cảnh của mình mà có

20 22 sự trợ duyên cần thiết. Trợ duyên trong những trường hợp đặc biệt này không đồng nghĩa là sự bao che, mà chính là bảo hộ và bảo bọc với tâm thương yêu và sự thấu hiểu, để rồi đề đạt với chư Tăng ở phẩm vị cao hơn định liệu. Cư sĩ không nên can thiệp quá sâu vào việc của người tu sĩ. Xuất phát từ thực tế, có những người cư sĩ nhân danh việc bảo hộ chư Tăng, trùng hưng Tam bảo, nhưng do chưa thoát khỏi sân tâm, chưa kiểm soát được tự ngã, chưa vững chãi về trí tuệ thẩm sát; nên việc làm của họ tuy mang danh là hộ pháp, nhưng thực tế thì gần với nghĩa là phá đạo hơn. Chuyện đứa con đuổi ruồi nhưng sơ ý làm người mẹ chết, được Đức Phật kể lại trong kinh Tiểu Bộ 48 là những gợi ý tham khảo về việc này. Trong giai đoạn gần đây, qua một số kênh truyền thông đại chúng, đã có một số trường hợp, chưa rõ đó có phải là người cư sĩ hay không, bằng những ngôn ngữ khô cứng, đã góp ý vào những việc chuyên sâu, liên quan đến phẩm hạnh của Tăng. Theo như Nho gia, từ câu chuyện của Huệ Tử và Trang Tử 49, thì người đứng bên ngoài, khó có thể biết được cái lo hay cái buồn của cá. Theo Phật giáo, là ngoại nhân, thì khó có thể nhận hiểu đầy đủ việc của hàng xuất gia, vì không thể căn cứ vào hiện tượng để quy kết bản chất. Hơn thế nữa, căn cứ từ lịch sử kinh, luật, những việc làm vừa nêu quá xa với vai trò của một người cư sĩ lý tưởng, theo chuẩn mực Phật dạy. Do vậy, người cư sĩ cần phải thẩm sát thật sâu tâm và tuệ của mình trước khi dấn thân thực hiện hạnh nguyện cao cả đó. Vì lẽ, xét trong mối quan hệ giữa cư sĩ và chư Tăng thì tâm thế bảo vệ hình ảnh chư Tăng là bảo vệ cho chính hàng cư sĩ. Di ngôn các

21 23 con phải hoan hỷ với nhau như nước với sữa, sống nhìn nhau với cặp mắt thiện cảm 50 được Đức Phật lặp lại trong nhiều trang kinh, vì đây cũng là cơ sở để giáo pháp được tồn tại lâu dài 51. Trên phương diện ngược lại, người xuất gia phải nâng đỡ hàng cư sĩ như những người con, em trong gia đình Chánh pháp, phải kiên nhẫn trong bước đầu hướng dẫn họ. Không trách cứ khi họ sai lầm, miễn làm sao họ tiến triển trong Chánh pháp là được. Không ỷ lại vì đã giúp người cư sĩ trong một vài nghi sự tang, hôn. Sự trưởng thành trong nhận thức về Chánh pháp, sự vững chãi về phương diện đạo đức tự thân, sự tiến triển về tâm linh của người cư sĩ có liên quan thâm thiết đến vai trò của hàng xuất gia. Người xuất gia phải phát nguyện mạnh mẽ trong việc giáo hóa người cư sĩ như Tỳ-kheo Abhibhu khi đứng ở cõi trời Phạm Thiên: Hãy đứng dậy, lên đường/ Hãy dấn thân Phật giáo 52. Ở đâu người cư sĩ có nhu cầu học Phật, thì hàng xuất gia nên phát nguyện dấn thân. Trong thực tiễn thời nay, với những nhu cầu của hàng cư sĩ như cưới gả, ma chay; hàng xuất gia phải xem đó như là cơ duyên để tùy duyên hóa độ mà không nên đòi hỏi bất cứ điều kiện nào. Đi cúng để họ đến với đạo, thâm tín trong Chánh pháp chứ không phải là dịp để mong họ tạ ơn. Phải trầm tư thêm lời dạy của Đức Phật trong kinh Tập: Ta không hưởng vật dụng, do tụng kệ đem lại, đây không phải là pháp, của bậc có chánh kiến 53. Về phương diện tiếp thụ và sử dụng vật phẩm do người cư sĩ hiến cúng, người xuất gia nên giữ tâm bình đẳng trước mọi phẩm vật cúng dường. Không dính mắc vào tính chất của cúng phẩm,

22 24 đó là thái độ cần có của một bậc xuất gia, vì Tỷ-kheo như giọt nước, không dính trên lá sen 54. Kinh điển ghi lại rất nhiều trường hợp hàng cư sĩ cúng Đức Phật những món trân quý, từ nhà cửa, đất đai cho đến vật dụng quý báu, Đức Phật vẫn hoan hỷ tiếp thụ và tùy nghi xử lý. Chuyện ngài A Nan được cúng năm trăm chiếc y làm cho vua Udena bàng hoàng và cả kinh thành xôn xao. Khi tiếp cận và được biết: tất cả các Sa-môn Thích tử này xử sự hợp lý, không phung phí kiểu trưởng giả 55, vua Udena rất hoan hỷ phát nguyện cúng thêm năm trăm chiếc y. Xem ra việc thọ nhận vật cao sang và khéo léo xử lý là chuyện thường nhật từ khi Phật giáo có mặt trên đời này. Trên phương diện ngược lại, theo Đức Phật, sự tằn tiện, sử dụng vật buông bỏ, phế thải chưa hẳn đã nói lên đạo hạnh của một con người. CullaVagga ghi lại một Tỳ-kheo tận dụng cái đầu lâu khô trong nghĩa địa làm bát đựng thức ăn, bị Đức Phật cấm chỉ và ban lời huấn thị: Này các Tỳ-khưu, không nên sinh tồn chỉ nhờ vào các vật bị quăng bỏ 56. Thong dong giữa sự sang trọng của cúng phẩm hay dung dị với vật dụng giản tiện, đơn sơ là hành xử căn bản của người xuất gia. Cần phải thấy, cư sĩ và tu sĩ là những người con ưu tú của Đức Phật, nếu cả hai trang nghiêm tự thân và hoàn thành những trách vụ đã được phân định, thuận thảo và thương nhau bằng con mắt tuệ; thì Đức Phật sẽ mỉm cười hoan hỷ, vì biết rằng, ngọn đèn sinh mệnh Phật giáo vẫn được duy trì và thắp sáng.

23 25 CHÚ THÍCH 1 ĐTKVN, Kinh Tăng Chi Bộ, tập 3, chương 6 pháp, phẩm chư Thiên, Kinh Tôn giả Kimbila, VNCPHVN, 1996, tr MahaVagga, chương trọng yếu, Tụng phẩm thứ nhất, Câu chuyện về các thương buôn Tapussa và Bhallika. tr ĐTKVN, Kinh Trường Bộ, tập 1, Kinh Đại bát Niết-bàn, VNCPHVN, 1991, 4 Hajime Nakamura, Đức Phật Gotama, một tiểu sử căn cứ vào những bản kinh uy tín nhất, Trần Phương Lan, dịch, NXB.Phương Đông, 2011, tr ĐTKVN, Kinh Tăng Chi Bộ, tập 3, chương 8 pháp, phẩm Gia chủ, Kinh Thích tử Mahanama, VNCPHVN, 1996, tr ĐTKVN, Kinh Tương Ưng Bộ, tập 5, chương 11: Tương ưng dự lưu, phẩm Phước đức sung mãn, Kinh Mahanama, NXB.Tôn giáo, 2002, tr ĐTKVN, Kinh Tương Ưng Bộ, tập 1, chương 3: Tương ưng Kosala, phẩm thứ hai, Kinh Không con, VNCPHVN, 1993, tr ĐTKVN, Kinh Tăng Chi Bộ, tập 1, chương 4 pháp, phẩm Nguồn sanh phước, Kinh Bổn phận người gia chủ, VNCPHVN, 1996, tr Nam thí chủ cúng dường tinh xá Jetavana. 10 Nữ thí chủ cúng dường Lộc mẫu giảng đường (Migaramatu). 11 Vua Magadha cúng dường Trúc lâm tinh xá (Veluvana). Xem thêm: MahaVagga, chương trọng yếu, thứ nhất, tụng phẩm thứ tư, Sự cúng dường Veluvana, đoạn Nàng kỷ nữ cúng dường vườn xoài làm nơi trú ngụ cho tứ phương Tăng. Xem thêm: MahaVagga, chương Dược phẩm, thứ 6, tụng phẩm thứ ba, Sự cúng dường vườn xoài, đoạn ĐTKVN, Kinh Trung Bộ, tập 2, kinh Ghatikara, VNCPHVN, 1992, tr ĐTKVN, Kinh Tương Ưng Bộ, tập 1, chương 1: Tương ưng chư Thiên, phẩm Thiêu cháy, Kinh Cho gì?, VNCPHVN, 1993, tr MahaVagga, chương Y phục, thứ 8, tụng phẩm thứ nhì, Câu chuyện bà Visakha mẹ của Migara xin dâng tám vật trọn đời, đoạn 153. Xem thêm: ĐTKVN, Kinh Tiểu Bộ, tập 8, Chuyện Đại vương huy hoàng, NXB. Tôn Giáo, 2003, tr MahaVagga, chương y phục, thứ 8, tụng phẩm thứ nhất, Chữa bệnh cho Đức Thế Tôn, đoạn 135.

24 26 tr ĐTKVN, Kinh Tiểu Bộ, tập 7, Chuyện Bà-la-môn Sankha, NXB.Tôn Giáo, 2002, 18 ĐTKVN, Kinh Tiểu Bộ, tập 1, kinh Tập, Kinh Sundarika Bhàradvàja, NXB. TP.HCM, 1999, tr ĐTKVN, Kinh Tăng Chi Bộ, tập 3, chương 8 pháp, phẩm Gotami, Kinh Dighajanu, Người Koliya, VNCPHVN, 1996, tr Tích truyện Pháp cú, bản dịch của Viên Chiếu, phẩm Tâm, Người đọc được tâm. 21 Các đại cư sĩ như Bimbisara, Ajatasattu, Ashoka, Kanishka đã yểm trợ chư Tăng về việc hình thành các thiết chế giới luật cũng như tài trợ cho các cuộc kiết tập kinh, luật. tr ĐTKVN, Kinh Trung Bộ, tập 3, Kinh Phân biệt cúng dường, VNCPHVN, 1992, 23 ĐTKVN, Kinh Tiểu Bộ, tập 5, chuyện Khó cho, NXB.TP.HCM, tr ĐTKVN, Kinh Tiểu Bộ, tập 6, chuyện Đạo sĩ Kesava, NXB.Tôn Giáo, tr MahaVagga, chương trọng yếu, thứ nhất, tụng phẩm thứ tư, Câu chuyện về Trưởng lão Assaji, đoạn ĐTKVN, Kinh Tăng Chi Bộ, tập 4, chương 10 pháp, phẩm Lớn, Kinh Những câu hỏi lớn, VNCPHVN, 1996, tr.307. Xem thêm: 1. 大佛頂首楞嚴經, 卷八.;2. 大正新脩大藏經第一冊 No. 12, 阿含部, 佛說大集法門經卷上. Nguyên văn: 一切眾生皆依食住. tr ĐTKVN, Kinh Trung Bộ, tập 1, Kinh Tất cả lậu hoặc, VNCPHVN, 1992, tr ĐTKVN, Kinh Tiểu Bộ, tập 7, chuyện Tiểu anh vũ, NXB. Tôn Giáo, 2002, 29 ĐTKVN, Kinh Tiểu Bộ, tập 3, Trưởng lão Tăng kệ, chương 18, phẩm 40 kệ, Trưởng lão Maha Kassapa, NXB.TP.HCM, 2000, tr ĐTKVN, Kinh Tương Ưng Bộ, tập 1, chương 7: Tương ưng Bà-la-môn, phẩm Cư sĩ, Kinh Bhikkhaka, VNCPHVN, 1993, tr ĐTKVN, Kinh Tương Ưng Bộ, tập 2, chương 5: Tương ưng Kassapa, Kinh Ví dụ với trăng, VNCPHVN, 1993, tr ĐTKVN, Kinh Tiểu Bộ, tập 5, Chuyện Vua rắn Manikantha, NXB.TP.HCM, 2001, tr ĐTKVN, Kinh Tương Ưng Bộ, tập 3, chương 1: Tương ưng uẩn, phẩm Những gì được ăn, Kinh Người khất thực, NXB.Tôn Giáo, 2000, tr.172.

25 27 34 ĐTKVN, Kinh Tiểu Bộ, tập 5, chuyện Con mèo, NXB.TP.HCM, 2001, tr MahaVagga, chương Dược phẩm, thứ sáu, tụng phẩm thứ nhì, Câu chuyện về nữ cư sĩ Suppiya, đoạn số 58. Xem thêm, ĐTKVN, Kinh Tăng Chi Bộ, chương 1 pháp, phẩm Người tối thắng, Kinh Nữ cư sĩ, VNCPHVN, 1996, tr ĐTKVN, Kinh Tiểu Bộ, tập 4, Chuyện Chơi súc sắc ngộ độc, NXB.TP.HCM, 2001, tr ĐTKVN, Kinh Tăng Chi Bộ, chương 10 pháp, phẩm Mắng nhiếc, Kinh Đi vào hậu cung, VNCPHVN, 1997, tr ĐTKVN, Kinh Tăng Chi Bộ, tập 2, chương 5 pháp, phẩm Andhakavinda, Kinh Đi đến các gia đình, VNCPHVN, 1996, tr ĐTKVN, Kinh Trung Bộ, tập 1, Đại kinh Người chăn bò, VNCPHVN, 1992, tr ĐTKVN, Kinh Tiểu Bộ, tập 4, chuyện Vị triệu phú Illisa, NXB. TP. HCM, 2001, tr ĐTKVN, Kinh Tiểu Bộ, kinh Tập, chương Một, phẩm Rắn, Kinh Bharadvaja - Người cày ruộng, NXB.TP.HCM, 1999, tr ĐTKVN, Kinh Trung Bộ, tập 3, Kinh Giáo giới Phú Lâu Na, VNCPHVN, 1996, tr Kinh đã dẫn. 44 Theo, en.wikipedia. org. 45 大正新脩大藏經第二十四冊 No. 1488, 優婆塞戒經八戒齋品第二十一 : 善男子, 若有從他三受三歸三受八戒是名得具一日一夜優婆塞齋. 46 ĐTKVN, Kinh Tăng Chi Bộ, tập 4, chương 9 pháp, phẩm Tiếng rống con sư tử, Kinh Gia đình, VNCPHVN, 1997, tr Kinh đã dẫn. 48 ĐTKVN, Kinh Tiểu bộ, tập 4, chuyện Nữ tỳ Rohini, NXB.TP.HCM, 2001, tr tr 莊子南華經卷六下, 第十七秋水. 50 ĐTKVN, Kinh Trung Bộ, tập 1, Tiểu kinh Rừng sừng bò, VNCPHVN, 1992, 51 ĐTKVN, Kinh Tăng Chi Bộ, tập 3, chương 6 pháp, phẩm chư Thiên, Kinh Tôn giả Kimbila, VNCPHVN, 1996, tr ĐTKVN, Kinh Tương Ưng, tập 1, chương 6, Tương Ưng Phạm Thiên, phẩm thứ hai, Arunavàti, VNCPHVN, 1993, tr.344.

26 28 53 ĐTKVN, Kinh Tiểu Bộ, kinh Tập, Kinh Bharadvaja - Người cày ruộng, NXB. TP.HCM, 1999, tr ĐTKVN, Kinh Tiểu Bộ, kinh Tập, Kinh Dhammika, NXB.TP.HCM, 1999, tr CullaVagga, chương liên quan đến năm trăm vị, thứ mười một, Câu chuyện vua Udena: Sự dâng cúng năm trăm thượng y, đoạn 625. Xem thêm, ĐTKVN, Kinh Tiểu Bộ, tập 5, Chuyện Công đức, NXB.TP.HCM, 2001, tr CullaVagga, chương Các tiểu sự, thứ năm, tụng phẩm thứ nhất và thứ nhì, Giảng về bình bát, đoạn số 34.

27 29 Quan hệ thầy trò Truyền thống tốt đẹp này do Ta thiết lập, các ông hãy tiếp tục duy trì. Các ông chớ có thành người tối hậu sau Ta 1 Trong các mối quan hệ của con người nói chung, quan hệ giữa thầy và trò là một trong những mối quan hệ cơ bản. Quan hệ này có khả năng ảnh hưởng và chi phối đến năng lực, tính cách, phẩm vị, đạo đức, niềm tin của một con người, một dân tộc và thời đại. Với Phật giáo, mối quan hệ giữa thầy và trò là mối quan hệ giữa sự truyền thừa và kế tục những giá trị nhân văn mang tính toàn nhân loại. Trong dòng chảy phát triển lịch sử của xã hội, sự hiện hữu của quan hệ thầy - trò tạo nên tính ưu thắng riêng có của con người và xã hội loài người. Quan hệ thầy - trò có nhiều dạng thức, biện biệt. Nơi đây, chúng tôi chỉ tập trung khảo sát mối quan hệ đó được đề cập trong kinh, luật Phật giáo. Quan hệ thầy - trò, nhìn từ lịch sử kinh điển Lý tưởng cơ bản của đạo Phật được gói gọn trong bốn chữ: tự độ - độ tha. Muốn tự độ, thì điều kiện tiên quyết đầu tiên là phải có sự nương tựa, hướng dẫn, chỉ bày. Đó cũng là lý do mà ba pháp quy y được xem là cửa ngõ đầu tiên của hành trình tự độ và đồng thời đó cũng là tiêu chuẩn để xác tín là một người con Phật đúng nghĩa. Ai quy y Phật, này Mahànàma, quy y Pháp, quy

28 30 y chúng Tăng. Cho đến như vậy, này Mahànàma, là người cư sĩ 2. Từ sự nương tựa đầu tiên này, tức là kể từ khi xem Phật là bậc Thầy dẫn đường vĩ đại, thì mối quan hệ thầy - trò được xuất hiện, định hình. Cần phải thấy, sự trưởng thành của một con người do bởi sự hỗ trợ và nâng đỡ của nhiều người và nhiều điều kiện nhân duyên khác. Nói chính xác, sự vững chãi về tri thức của một con người do bởi sự hướng dẫn của nhiều vị thầy. Ngay như bản thân của Bồ-tát Siddhartha trước đêm thành đạo, Ngài cũng đã tầm cầu học hỏi từ nhiều vị thầy. Từ đó, có thể thấy rằng, để thành công trên bước đường tu tập, người đệ tử Phật cần phải thụ giáo từ nhiều vị thầy như thầy thế phát xuất gia, thầy giáo thọ, thầy A-xà-lê Trong tất cả những vị thầy đó, Đức Phật Thích Ca vẫn được xem là vị thầy cội nguồn cho tất cả. Vì lẽ, nhờ Đức Phật đã khai mở con đường để tất cả chúng ta thấy rõ lối đi. Có lẽ chính vì vậy mà tôn hiệu Bổn sư thường được hậu thế tôn xưng và ngưỡng vọng. Câu chuyện cảm động về chàng thanh niên Pukkusati được ghi lại trong kinh Trung Bộ 3 là một hình tượng đẹp về việc nương tựa Thế Tôn làm bậc thầy của mình. Kinh ghi, mặc dù chưa một lần diện kiến Đức Phật, nhưng do đặt trọn lòng tin vào Đức Thế Tôn, thanh niên Pukkusati tự mình cạo đầu xuất gia, hướng Thế Tôn làm chỗ nương tựa, y cứ. Nhân duyên gặp Phật trong một lò gốm, Pukkusati chưa nhận ra ngay và sẵn sàng chia sẻ chỗ ngủ cùng Đức Phật. Chỉ khi Đức Phật thuận thứ thuyết giảng thì Pukkasati mới hốt hoảng nhận ra rằng, người mà mình chia sẻ chỗ ngủ trong đêm chính là Đức Thế Tôn mà từ lâu mình đã

29 31 đặt trọn niềm quy ngưỡng. Sự khẳng định của Pukkasati: Tôi đã xuất gia, y cứ bậc Thế Tôn ấy. Ngài là bậc Ðạo sư của tôi. Và tôi chấp thuận pháp của bậc Thế Tôn ấy 4 còn mang một ý nghĩa thời sự trong thời đại hôm nay. Vì lẽ, tuy chưa một lần gặp Phật, nhưng chúng ta vẫn một lòng tin tưởng vào Ngài, y cứ vào Ngài và giáo pháp của Ngài, thì Đức Phật đã trở thành một vị thầy vĩ đại, và chúng ta là một người học trò nhỏ nhoi trong trường học rộng lớn của Người. Trách nhiệm và bổn phận của thầy và trò Đức Phật là một bậc thầy với đầy đủ trách nhiệm ở mọi nghĩa cụ thể. Dẫu người học có đa dạng và đủ mọi tầng lớp, dẫu có nhiều khác biệt ở các cảnh giới, ngữ nghĩa, giới tính, không gian nhưng Đức Thế Tôn đã tùy nghi đem lại lợi lạc cho tất cả. Sự nghiệp giáo hóa vĩ đại của Đức Phật là bản trường ca bất tận về trách nhiệm của người thầy cùng bổn phận tương ưng của những học trò. Từ đây có thể thấy, theo giáo pháp của Đức Phật, để được làm thầy đúng nghĩa quả là điều không dễ dàng. Chuẩn mực và trách nhiệm của người thầy Điều kiện cần của một người thầy đúng nghĩa, đó là phải có tri thức và cả đạo đức. Có tri thức mới có thể sẻ chia tri thức ấy cho người, có đạo đức mới có thể làm chỗ dựa cho học trò nương tựa và y cứ. Đạo đức là nền tảng mà mọi hạt giống tri thức được gieo trên đó. Nền tảng vững chãi thì vụ mùa sẽ bội thu. Từ hệ quy chiếu này có thể thấy, chỉ có tri thức không thôi vẫn chưa đủ điều kiện để hoàn thiện phẩm vị của một người thầy theo tiêu chuẩn của Phật giáo.

30 32 Vì lẽ, theo kinh Tăng Chi, một bậc thầy đúng nghĩa, thì tiêu chuẩn đầu tiên là phải sống với sự chế ngự của giới bổn, và là người nghe nhiều, thọ trì điều được nghe, cất chứa điều được nghe 5. Trong mười điều kiện làm thầy được ghi ở luật Ma-hatăng-kỳ (Mahasanghika) 6 cũng xác chứng việc tương tự. Giới ở đây cần được hiểu rộng ra là những nguyên tắc sống, là những chuẩn mực đạo đức căn bản của con người. Bên cạnh đó, năng lực sở hữu tri thức là một trong những điều kiện cần để khẳng định vị trí của một người thầy. Một người thầy thì phải am tường lãnh vực mà mình đảm trách. Để rồi từ đó mới có thể huấn luyện đệ tử những gì mình đã được khéo huấn luyện; dạy cho bảo trì những gì mình được khéo bảo trì; dạy cho thuần thục các nghề nghiệp 7. Phẩm vị người thầy đã được người xưa ví von như chức vụ do trời ban (thiên chức) do bởi tính đặc thù riêng có của phẩm vị này. Hơn thế nữa, trong kinh điển Bắc truyền, phẩm vị người thầy còn tỏa sáng rực rỡ ở những chuẩn mực cao tột: một lòng dạy dỗ, xem họ như đứa con một của mình, mà không cầu sự trả ơn, không vì tiếng tăm, không vì lợi dưỡng, cũng không cầu sự vui cho chính mình 8. Dạy học trò với tâm thế như dạy con một thì hiệu quả học tập sẽ được khẳng định vững chãi. Vì lẽ, khi tình thương luôn xuất hiện trong quá trình giảng dạy thì hiệu quả tiếp thu của học trò sẽ được tiến triển rất nhiều. Không những thế, với tâm lượng không vì danh vọng lợi dưỡng khi dạy học trò, điều đó đã làm cho hình ảnh cũng như phẩm vị người thầy trở nên rất mực cao cả, thiêng liêng. Một người thầy đúng chuẩn còn phải có một khả năng nắm bắt tâm lý của học trò. Hiểu rõ đối tượng, hiểu rõ những biến

31 33 chuyển tâm lý của học trò để khích lệ, tưởng thưởng chúng, là một trong những điều kiện thành công của quá trình giáo dục. Cụm từ có khả năng khích lệ 9 đệ tử được sử dụng trong kinh Tăng Chi và cụm từ khen đệ tử với các bạn bè quen thuộc 10 được sử dụng trong kinh Trường Bộ đã đồng thời xác tín sự tưởng thưởng, ca ngợi đúng lúc và kịp thời là một trong những trách vụ cần làm của một người thầy đúng mực. Căn tánh của học trò thì đa dạng cho nên tùy theo đối tượng để có một phương thức hỗ trợ, bảo ban. Nói rõ hơn, giải pháp trách phạt ở một chừng mực nào đó được chấp nhận trong cách hành xử của người thầy. Ngay như Đức Phật, trong những trường hợp cụ thể, đối với những căn cơ cụ thể, Ngài vẫn áp dục hình thức la mắng và thậm chí nặng nề là phải đuổi người ấy đi. Trường hợp Tỳ-kheo Vakkali là minh chứng điển hình cho phương thức giáo dục đặc thù này. Kinh ghi, Vakkali tuy thân cận Đức Phật nhưng không chú tâm nghe pháp, mà chỉ chăm chú nhìn ngắm dung nhan của Đức Thế Tôn. Mặc dù Đức Phật đã nhiều lần khuyên bảo nhưng Vakkali vẫn chứng nào tật đó. Do vậy, Bậc Ðạo Sư nghĩ rằng: Tỷ-kheo này, nếu không được xúc động mạnh, sẽ không thức tỉnh, nên vào cuối ngày an cư mùa mưa, Đức Phật nói: Này Vakkali, hãy đi đi. Nghe bậc Ðạo Sư nói vậy, ngài tự nghĩ ngài phải đi, nhưng nghĩ rằng đời ngài có ý nghĩa gì, nếu không được gặp bậc Ðạo Sư, nên ngài có ý định leo lên núi Linh Thứu để gieo mình xuống vực núi tự tử 11. May mắn thay cho Vakkali, với tuệ giác siêu tuyệt, Đức Phật đã thị hiện đúng thời điểm để khai ngộ cho Vakkali trước thời khắc nguy khổn của đời mình. Điều kiện cần để có thể áp dụng phương thức giáo dục đặc thù này là tầm mức trí tuệ cũng như bản lĩnh của người thầy.

32 34 Nếu như vận dụng không thích hợp hoặc quá đáng, thì hậu quả sẽ là bất hạnh, khổ đau. Hình ảnh dùng gai nhọn để chích lể vết thương đang làm mủ là ẩn dụ sinh động để biểu thị cho trường hợp này. Vết thương sẽ lành nếu gặp được bàn tay của y sĩ bậc thầy và ngược lại. Trong một vài quan hệ thầy - trò đặc thù, ngoài những chuẩn mực căn bản nêu trên, người thầy còn có khả năng chăm lo điều kiện sống cũng như năng lực bảo hộ sức khỏe cho người đệ tử. Ngay từ thời Đức Phật, Ngài đã có những quan tâm hết mực xác đáng đến không gian tu và điều kiện sống của học trò. Đọc Trưởng lão Tăng kệ có thể thấy, đã có những vị đệ tử do nóng lòng nỗ lực chuyên tu nên lánh tận rừng sâu thiền định. Trong một vài trường hợp ngã bệnh vì không đủ sức khỏe để chuyên tu. Biết vậy, Đức Phật liền răn dạy: Thầy sống trong rừng sâu/ Chỗ khất thực hạn chế/ Thân gầy mòn ốm yếu/ Tỷ-kheo sẽ làm gì?/ Với thân thể như vậy? 12. Theo Đức Phật, một chỗ ở lý tưởng dành cho người học trò, đó là tại trú xứ ấy, tìm được không mệt nhọc các vật dụng như y áo, đồ ăn khất thực, sàng tọa, dược phẩm trị bệnh 13. Kinh điển Bắc truyền cũng đồng thời xác tín: Khi đệ tử bệnh phải chăm sóc cho họ, mà không sinh tâm chán ghét 14. Cần phải thấy, ở thời Phật, vấn đề ẩm thực về cơ bản là tự túc xin ăn. Ngay như bản thân Đức Thế Tôn hàng ngày vẫn tự mình mang bát khất thực. Mặc dù vậy, với những Tỳ-kheo bệnh tật, ốm đau, hoặc không đi khất thực được, Đức Phật huấn thị các Tỳ-kheo khác hãy sớt bát, sẻ chia thức ăn cho những người đồng tu thiếu phước nêu trên. Trách vụ chăm lo và bảo hộ sức khỏe cho người học trò càng có ý nghĩa thiết thực hơn bao giờ hết đối với thầy thế độ, thầy y chỉ, thầy bổn sư trong bối cảnh chùa chiền và Tăng chúng ngày càng phát triển như hôm nay.

33 35 Ngoài những trường hợp đặc thù là gặp phải những học trò bất trị, vô phương cứu chữa, thì nhìn chung, đã làm thầy, thì phải nỗ lực dạy dỗ học trò, đệ tử bằng tất cả những gì có thể. Nhận học trò mà không quan tâm dạy dỗ, hoặc dạy dỗ không đúng mức là điều không thể chấp nhận đối với một người thầy. Kinh luận Bắc truyền đã khẳng định dứt khoát: Làm bậc thầy thâu nhận đệ tử mà không biết giáo dục là một trọng tội 15. Không chỉ dừng lại ở đó, kinh Ưu Bà Tắc còn đẩy trách vụ này lên nhiều cấp độ khi xem đó là tội cực trọng. Kinh ghi: Thiện nam tử! Chẳng thà thọ ác giới, trong một ngày giết vô lượng chúng sinh, quyết không nuôi dưỡng đệ tử ác mà mình không thể dạy dỗ. Vì sao? Phạm giới ác, chỉ liên hệ đến thân mình, còn nuôi đệ tử ác mà không dạy dỗ, có thể khiến cho vô lượng chúng sinh làm ác, có thể làm chúng sinh hủy báng vô lượng pháp lành vi diệu, phá hòa hợp Tăng, làm cho nhiều chúng sinh phạm tội ngũ nghịch. Do đó, còn ác liệt hơn tội ác luật nghi 16. Trên phương diện tỉ giảo văn bản, có thể đoạn kinh trên đề xuất và hướng tới một hình mẫu lý tưởng về người thầy, nếu không nói là mang chiều kích cực đoan, thái quá. Tuy nhiên, căn cứ vào tình hình thực tế của hàng chuỗi những sự việc phức tạp, đã và đang diễn ra trong lịch sử thăng trầm của Phật giáo, đã xác chứng rằng, việc dạy dỗ học trò không nghiêm sẽ để lại những di họa, mà ảnh hưởng tiêu cực của chúng không chỉ giới hạn trong một đời người. Bổn phận của người học trò Không có sư trưởng thế gian thì không biết lễ nghĩa, không có sư trưởng xuất thế thì không hiểu Phật pháp. Lễ nghĩa không biết thì khác gì cầm thú, Phật pháp không hiểu thì cũng như phàm

34 36 tục 17. Sự khẳng định này một lần nữa khẳng định vai trò tối thắng của người thầy, để rồi từ đó, người học trò cần phải hoàn thành những bổn phận nhất định để có thể hành xử tương ưng trong mối quan hệ này. Đã là người học trò, tiêu chí đầu tiên là phải hăng hái học tập 18 và chú tâm học hỏi nghề nghiệp 19. Phải ý thức rằng, được tiếp cận tri thức, được đi học, được gặp thầy tốt là một phước báo cho bất cứ ai khi sống trong đời. Với một số xã hội phát triển, được đi học là một trong những quyền cơ bản của con người, mang tính nhân văn và luôn được xã hội đảm bảo. Vì lẽ, có tri thức là nền tảng để có tất cả. Cần phải thấy rằng, mọi bất hạnh, khổ đau trong cuộc đời đều bắt nguồn hoặc có sự liên quan từ sự thiếu vắng tri thức. Trong tất cả những bất hạnh thì vô minh là bất hạnh cùng tột. Do đó, nỗ lực học tập, hăng hái học tập bằng tất cả những gì có thể là điều kiện cần của người học trò dù ở bất cứ hoàn cảnh nào. Tâm thế đúng của người học là phải chú tâm. Chú tâm là sự tập trung đến mức có thể vào sở học của mình. Trong lãnh vực học tập, chú tâm là tiền đề để gặt hái tri thức. Chú tâm giúp cho việc ghi nhận tri thức tốt hơn. Nhờ sự chú tâm và hăng hái học tập, tri thức của người học trò sẽ từng bước được kiện toàn và để cuối cùng, sự thành đạt vững chãi của người học trò là tưởng thưởng lớn nhất trong cuộc đời giảng dạy của người thầy. Với người học trò, tri thức là điều kiện cần nhưng đạo đức cũng là một điều kiện đủ. Nói rõ hơn, học hỏi tri thức phải song hành với việc kiện toàn đạo đức. Vì đạo đức và tri thức có sự liên hệ tác động lẫn nhau. Đạo đức làm cơ sở để nảy sinh tri thức và có tri thức giúp việc ứng xử đạo đức trở nên thuần thục và chuẩn

35 37 mực. Kinh ghi: Người có giới hạnh nhất định có trí tuệ; người có trí tuệ nhất định có giới hạnh. Giới hạnh và trí tuệ được xem là tối thắng ở trên đời 20. Giới hạnh là một cách biểu đạt khác về đạo đức. Chính vì vậy mà một người học trò cần phải biết hoàn thiện những chuẩn mực đạo đức căn bản, bắt đầu từ những ứng xử mang tính nhỏ nhặt như: cung kính tuyệt đối với thầy của mình. Thầy đến, phải đứng dậy để chào; hầu hạ thầy; tự phục vụ thầy 21 Muốn có đạo đức thì phải huân tập, rèn luyện. Nền tảng đạo đức của người học trò không phải từ trên trời rơi xuống mà bắt đầu từ những thực tập mang tính nhỏ nhặt vừa nêu. Với Phật giáo, khởi đầu của quá trình giáo dục là sự kiện toàn nền tảng đạo đức. Dù bất cứ lãnh vực kiện toàn tri thức nào đi chăng nữa, việc nhuần nhuyễn về ứng xử đạo đức là chuẩn mực cần có của người học trò. Trong những gương sáng được lưu lại trong kinh điển về việc phục vụ thầy, thì Tôn giả Ananda là điển hình cho một người học trò rất mực tận tụy. Trong hai mươi lăm năm ròng hầu Đức Thế Tôn, ngài Ananda chưa hề chểnh mảng chức phận. Kinh ghi: Ananda hầu hạ Thế Tôn, đem nước, đem tăm xỉa răng, rửa chân, đi theo Thế Tôn, quét phòng cho Thế Tôn. Ban ngày, Ananda ở một bên Đức Phật, nhắc nhở những điều cần làm; ban đêm cầm đèn và gậy. Ananda đi xung quanh phòng Đức Phật sẵn sàng đáp ứng nếu Thế Tôn có gọi. Thế Tôn tại Jetavana, xác chứng Ananda là vị Tỷ-kheo đệ nhất về năm phương diện: Ða văn, tâm tư cảnh giác, sức mạnh đi bộ, lòng kiên trì, và sự hầu hạ chu đáo 22. Có thể, chuẩn mực hầu thầy của ngài Ananda mang dáng vẻ là hình mẫu lý tưởng, mặc dù vậy, sự thể hiện bổn phận chăm lo cho thầy bằng những gì có thể, là bổn phận quan thiết của một người đệ tử, học trò, là điều có thể nhận ra trong đoạn trích dẫn vừa nêu.

36 38 Mặc dù cẩn trọng trong trách vụ hầu thầy, tuy nhiên lộ trình chứng Thánh của Tôn giả Ananda cứ lận đận mãi đến khi cuộc kiết tập kinh điển lần thứ nhất sắp sửa diễn ra. Từ sự cương quyết của Tôn giả Ca Diếp, ngài Ananda đã chứng ngộ Thánh quả và đã tích cực góp phần vào công cuộc kiết tập kinh điển đầu tiên. Ở đây, tiến trình tu tập và chuyển hóa tâm linh được xem là trách vụ cần có của một người học trò trên lộ trình tu Phật. Sống trong biển, phải biết vị mặn của biển ra sao. Cũng vậy, thân cận Thánh nhân, phải nỗ lực bằng tất cả những gì có thể để bước vào dòng Thánh. Đó là điều cũng được Đức Phật cân nhắc chỉ bày: Này các Tỷ-kheo, nếu một Tỷ-kheo nắm lấy viền áo Tăng-già-lê đi theo sau lưng Ta, chân bước theo chân, nhưng vị ấy có tham ái trong các dục, với lòng sắc sảo, với tâm sân hận, ý tư duy nhiễm ác, thất niệm, không tỉnh giác, không định tĩnh, tâm tán loạn, với các căn hoang dại, vị ấy xa hẳn Ta và Ta xa vị ấy. Vì cớ sao? Này các Tỷ-kheo, Tỷ-kheo ấy không thấy Pháp. Do không thấy Pháp nên không thấy Ta. Này các Tỷ-kheo, nếu Tỷ-kheo sống xa đến một trăm do-tuần và vị ấy không có tham ái trong các dục, với lòng tham không sắc sảo, tâm không sân hận, ý tư duy không nhiễm ác, chánh niệm tỉnh giác, định tĩnh nhất tâm, các căn được chế ngự, vị ấy gần hẳn Ta và Ta gần vị ấy. Vì cớ sao? Này các Tỷ-kheo, Tỷ-kheo ấy thấy Pháp. Do thấy Pháp nên thấy Ta 23. Đã là học trò, ít nhất cũng phải hoàn thiện những phẩm chất của bậc Thầy. Thầy là bậc đã giác ngộ, thì học trò phải nỗ lực làm sao để được như thầy. Đó là khát vọng cháy bỏng của Đức Thế Tôn luôn trông đợi, tin tưởng và gửi gắm cho tất cả những học trò của mình. Trên phương diện liên hệ xã hội, một người học trò dù ở nghĩa nào đi chăng nữa thì cần phải tiếp thụ và kế tục những

37 39 giá trị mà thầy mình đã tận tâm truyền thụ. Bổn phận quan trọng này của người học trò có thể biểu đạt nôm na trong nghĩa giản đơn, đó là: Thầy như thế nào, thì học trò phải cố gắng đạt được như thế ấy. Vài suy nghĩ về đạo nghĩa thầy trò hôm nay Sự dịch chuyển và va đập của những hệ giá trị xã hội bao gồm không gian, điều kiện, quan niệm, lý tưởng sống trong thời đại này nay đã tác động rất lớn đến những quan hệ truyền thống, đôi khi làm biến dạng cơ bản những hệ giá trị nhân bản mà nhân loại đã nhọc công tạo dựng. Quan hệ thầy - trò trong thời đại hôm nay ít nhiều cũng chịu sự tác động và ảnh hưởng đó. Trong quan hệ thầy - trò ở chuẩn mực xuất thế gian, cụ thể là người xuất gia, đã có những hình tượng đẹp về tư chất của người thầy và hành xử tương ưng của đệ tử. Quả thật, nếu như đòi hỏi phải kiện toàn những phẩm chất người thầy theo tiêu chuẩn căn bản từ kinh điển thì rất ít người xuất gia thời nay hội đủ. Mặc dù vậy, ba chuẩn mực cơ bản của phẩm vị người thầy như đạo đức, tri thức và tình thương là điều mà các vị ấy có thể kiện toàn ở một giới hạn nhất định. Vì thực tế, có những bậc thầy đã sống với căn bản phạm hạnh, cùng với tri thức hữu hạn và tình thương của mình, các vị ấy đã ghi vào lịch sử quan hệ thầy trò bằng những cảm tác chân thực của đệ tử khi viết về thầy của mình. Hơn thế nữa, những thành tựu khởi sắc của Phật giáo trong tất cả các lãnh vực không phân biệt dân tộc, không gian, trú xứ đã minh chứng cho sự kế tục, phát triển của tình thầy - trò. Trên một chiều kích khác, tuy chưa phải là tất cả, nhưng đã

38 40 có những lúng túng, bất cập nảy sinh từ quan niệm Trời sanh voi sanh cỏ trong tư duy cũng như cách hành xử không đúng mực của nhiều vị thầy. Cần phải thấy rằng, quan hệ thầy - trò trong Phật giáo là một quan hệ đặc thù và rất nghiêm túc ở tất cả các nghĩa. Vì phận làm thầy, riêng đối với mối quan hệ giữa người xuất gia, còn có ý nghĩa vừa là làm cha, làm mẹ ở cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng. Độ đệ tử, phải có tâm có tầm và có khả năng lo cho đệ tử. Đó là chân lý được xác tín từ lâu trong kinh điển. Trong trường hợp này, có lẽ do không ý thức rõ bản thân mình nên đã có những cá thể đã làm thầy trong khi chưa hội đủ những tố chất cần và đủ cho phẩm vị ấy. Từ thực tế đã có những cá nhân với sơ tâm tinh khiết, dấn thân vào đạo và gửi gắm toàn bộ đời mình cho thầy. Bất cập và bất hạnh đã nảy sinh từ đây, vì gặp phải những vị thầy không như trông đợi. Đó là một trong những lý do phát sinh những tác tệ, làm hoen ố hình ảnh Phật giáo mà xét đến cùng, thì lỗi lầm không thể quy hẳn cho một mình người học trò. Trường hợp này, xét về mặt lịch sử kinh điển thì thời nào cũng có, chỉ khác biệt ở quy mô và mức độ mà thôi. Căn cứ theo luật Phật, gặp phải trường hợp đó, người đệ tử có quyền tự chọn giải pháp cho mình bằng cách tìm cầu một vị minh sư mới. Nếu như vì điều kiện bắt buộc không thể lìa thầy thì giải pháp y pháp bất y nhân là một gợi ý tham khảo trong trường hợp này. Cửa Phật rộng mở cho tất cả mọi người. Cũng từ đặc tính này nên có những cá thể chưa liệu được sức mình, chưa chuẩn bị tốt tư lương nhưng đã phát tâm nhập đạo. Đây cũng là lý do làm cho nhiều vị thầy rất vất vả và đôi khi khó hoàn thành tốt chức phận của mình. Câu chuyện về Tỳ-kheo Ramanìyavihìrim (người sống trong dục lạc) được ghi lại trong kinh Tiểu Bộ là một trưởng