MỤC LỤC Lời nói đầu 学而 Học nhi 8 2. 为政 Vi chính 八佾 Bát dật 里仁 Lý nhân 公冶长 Công Dã Tràng 雍也 Ung dã 述而 Thuật nhi

Transcription

1 Luận Ngữ Khổng Tử 论语 Phùng Hoài Ngọc biên dịch chủ giải - bàn luận Đại học An Giang, 2011 Khổng tử dạy học 1

2 MỤC LỤC Lời nói đầu 学而 Học nhi 8 2. 为政 Vi chính 八佾 Bát dật 里仁 Lý nhân 公冶长 Công Dã Tràng 雍也 Ung dã 述而 Thuật nhi 泰伯 Thái Bá 子罕 Tử hãn 言乡党 Hƣơng đảng 先进 Tiên tiến 颜渊 Nhan Uyên 子路 Tử Lộ 宪问 Hiến vấn 卫灵公 Vệ Linh công 季氏 Quí thị 阳货 Dƣơng Hóa 微子 Vi Tử 子张 Tử Trƣơng 尧曰 Nghiêu viết 165 2

3 BÀI TẬP NGHIÊN CỨU LUẬN NGỮ PHỤ LỤC- SƠ LƢỢC LỊCH SỬ TRUNG QUỐC TÀI LIỆU THAM KHẢO..169 LỜI NÓI ĐẦU Văn học Trung Quốc thời cổ đại còn gọi Văn học tiên Tần, có 4 thành tựu chính: 1/Thần thoại, 2/ Ca dao dân ca (Kinh Thi) 3/ Khuất Nguyên và Ly Tao, 4/ Bách gia chƣ tử. Trong Bách gia chư tử, quan trọng nhất là Khổng tử và Nho học. Trong Nho học, Luận ngữ mang tính tiêu biểu, đƣợc coi là tập đại thành của Nho học. Luận ngữ cũng là tác phẩm đầu tiên của thể loại tản văn cổ đại. Khổng tử Nho học Khổng tử tên là Khâu, tự là Trọng Ni, sinh ngày 27 tháng 8 năm 551 trƣớc CN, mất tháng 4 năm 479 tr.cn, thọ 73 tuổi. Nho học là khoa học giáo dục do Khổng tử sáng lập, Mạnh tử đời sau nối tiếp và hoàn chỉnh về cơ bản. Giải thích nội dung chữ Nho : 儒. Thời Tây Chu, một chức quan coi việc lễ-nhạc gọi là Nho quan ( 儒官 ). Đời Đông Chu, học thuyết Khổng tử ra đời rất coi trọng lễ- nhạc nên đời sau gọi tên là Nho học (Xem bài 1 thiên Tiên tiến trang 76). Hơn hai thế kỷ sau khi Khổng tử qua đời, Nho học mới đƣợc chính thức phổ biến, áp dụng rộng rãi, từ thời nhà Hán (206 tr.cn- 220 CN) kéo dài đến nhà Thanh. Qua mỗi triều đại, lại có các nhà nho nổi tiếng biên soạn gia giảm, chú giải, bàn luận Tất cả những tác gia ấy đƣợc gọi chung là bậc thánh hiền, trong đó Khổng tử là đại thánh, Mạnh Tử là á thánh (hai vị đứng đầu Nho gia). 3

4 Ở ViệtNam, học thuyết Khổng- Mạnh do các quan thái thú Trung Quốc áp đặt cho ngƣời Việt học. Đến thời Lý-Trần, khi nhà nƣớc Đại Việt giành lại độc lập, tự chủ, mở đầu kỷ nguyên mới của lịch sử dân tộc thì tổ tiên ta chủ động du nhập học thuyết này Khi đã đƣợc đông đảo dân chúng kể cả ngƣời mù chữ hâm mộ, coi trọng thì Nho học đƣợc gọi là Nho giáo (hoặc Khổng giáo), đƣợc sùng bái nhƣ một tôn giáo. Nho học gồm hai bộ sách cơ bản: Tứ thƣ (4 quyển) và Ngũ kinh (5 quyển). Tứ thƣ gồm: Đại học, Trung dung, Luận ngữ và Mạnh tử, Ngũ kinh gồm: Kinh Thi, Kinh Thư, Kinh Dịch, Kinh Lễ và Kinh Xuân thu Thử so sánh với các kinh điển khác (Ngũ kinh, Tứ thƣ): Kinh Thi: thành tựu thi ca dân gian đầu tiên, sau này Đƣờng thi, từ Tống vƣợt qua (sau khi đã tiếp thu nghệ thuật thi ca của Kinh thi). Kinh Thƣ: sử thời truyền thuyết (Nghiêu, Thuấn, Vũ, Hạ, Thang,Chu) nêu gƣơng tiền nhân. Kinh Dịch: sách triết học, sách bói. Ngày nay chỉ còn một số ít học giả Kinh Dịch ở Việt Nam tiếp tục nghiên cứu Kinh Dịch ứng dụng trong việc phục vụ cho bộ phận nhỏ ngƣời hâm mộ (làm nhà, xuất hành, đám cƣới, đám tang, tìm đất táng, xem hậu vận.v.v ) nhìn chung it phổ biến trong cộng đồng. Kinh Lễ: phần nghi lễ đã thay đổi nhiều qua các giai đoạn lịch sử, phần tinh thần đƣợc đúc kết chuyển vào trong Luận ngữ (Lễ là xuất phát điểm và trung tâm của Khổng học). Kinh Xuân thu: đã bị vƣợt qua bởi nhiều sử sách thời Hán về sau, mở đầu với Lã thị Xuân thu (Lã Bất Vi chủ biên), Sử ký Tƣ Mã Thiên Mạnh tử thƣ: nội dung tập trung vào việc dạy dỗ khuyến cáo vua chúa, ít tính phổ biến cộng đồng. Đaị học: quan điểm tu thần, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ. Trung dung: quan điểm về ứng xử cân bằng trong cuộc sống. Những điểm cơ bản của Đại học và Trung dung cũng đƣợc thể hiện trong Luận ngữ. So sánh, đối chiếu các sách trên, nhận thấy Luận ngữ có tính bao quát nhiều sách khác, đại diện cho bộ Tứ thƣ. Nội dung Luận ngữ tập trung vào rèn luyện phẩm cách cá nhân và còn giữ gần nguyên vẹn giá trị nhân văn cơ bản thời hiện đại. 4

5 Ngày nay chúng ta tiếp tục Luận ngữlà kế thừa một hệ thống đạo đức mẫu mực, toàn diện vốn tồn tại cả nghìn năm. Chúng ta chỉ lƣợc bỏ các yếu tố lạc hậu, phục vụ cho việc giáo dục và tự giáo dục trong thời kỳ hiện đại. Nếu Ngũ kinh là phần cứng cần nắm vững thì Tứ thư là phần mềm nhằm vận dụng linh hoạt vào thực tiễn. Trong Ngũ kinh có hai tác phẩm quan trọng là Kinh Dịch và Kinh Thi (Kinh Thi đã đƣợc học trong chƣơng trình đại học Ngữ văn rồi). Trong Tứ thƣ, sách Luận ngữ đƣợc coi là then chốt bởi nó có khả năng bao quát hầu hết Tứ thƣ, lại miêu tả đƣợc những hằng số của con ngƣời một cách độc đáo, sinh động và còn hứa hẹn sức sống mãi về sau. Các nhà văn hóa nổi tiếng nhƣ Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Phùng Khắc Khoan, Bà Huyện Thanh Quan, Nguyễn Du, Nguyễn Khuyến và nho sinh ViệtNamngót nghìn năm đều là học trò Nho học. Năm 1919 kỳ thi Hán học cuối cùng diễn ra ở Việt Nam. Năm 1940 chính quyền thực dân Pháp xoá hẳn giờ học chữ Nho trong chƣơng trình trung học. Nhƣng ngay năm 942, dƣới áp lực của giới trí thức tiến bộ và để tranh giành ảnh hƣởng với ngƣời Nhật, ngƣời Pháp đã cho lập ra chuyên ban Cổ học Á Đông, học 6 năm với 5 tiết chữ Hán /tuần ở bậc trung học. Sau Cách mạng tháng 8, trong vùng kháng chiến, bậc trung học cấp II nhiều nơi vẫn học chữ Hán mỗi tuần 3 tiết, nhƣng sau đó thì lại bỏ. Đặc biệt đến năm 1950, khi có cải cách giáo dục thì chữ Hán ở trường phổ thông bị bỏ hoàn toàn. Điều đó có nghĩa Nho học cũng không còn được truyền bá chính thức nữa. Tuy nhiên, có những gia đình nho phong tiếc rẻ vẫn lặng lẽ dạy con trẻ các bài học cơ bản rút trong Luận ngữ, họ coi đó là cái gốc rễ văn hóa của con ngƣời phƣơng Đông, bất kể chế độ chính trị thay đổi nhƣ thế nào. Sinh thời, chủ tịch Hồ Chí Minh từng viết Khổng tử, chúa Giê su, Các Mác, Tôn Dật Tiên chẳng có những điểm chung đó sao? Họ đều muốn mưu cầu hạnh phúc cho loài người, mưu hạnh phúc cho xã hội. Nếu hôm nay họ còn sống trên đời này, nếu họ hợp lại một chỗ, tôi tin rằng nhất định họ sống chung với nhau rất hoàn mĩ như những người bạn thân thiết. Tôi cố gắng làm người học trò của các vị ấy. (Trong cuốn Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch, tác giả Trần Dân Tiên, đƣợc công bố là bút danh Hồ Chí Minh). Tuổi trẻ Nguyễn Tất Thành đã từng là học trò của Nho giáo. Trong Giáo trình TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH (Bộ Giáo dục Đào tạo, xuất bản 2009) dành cho sinh viên cao đẳng, đại học, chƣơng 7 nêu tóm tắt quan điểm đạo đức cách mạng của Hố Chí Minh gồm 3 điểm: 1/ Trung với nước, hiếu với dân. 2/ Cần, kiệm, liêm,chính, chí công, vô tư 3/ Có tinh thần quốc tế trong sáng. Chúng tôi thấy 03 nội dung đó đều cơ bản xuất phát từ Luận ngữ và học thuyết Nho gia với sự diễn đạt và vận dụng khác đôi chút. 5

6 Ngày nay trong việc xây dựng một nền văn hoá tiên tiến giữ vững bản sắc dân tộc, chúng ta cần đãi cát tìm vàng, bảo tồn và trang bị tinh hoa truyền thống làm hành trang cho thế hệ trẻ đi vào hiện đại. Trong hành trang văn hóa đó, có truyền thống Nho học một bộ phận cơ bản của nền văn hóa dân tộc Việt Nam. Trong công cuộc Đổi Mới hơn 20 năm qua, nhiều học giả đã lên tiếng yêu cầu khôi phục dạy Hán văn trong trƣờng phổ thông trên nhiều diễn đàn, báo chí và một số Hội thảo khoa học. Giáo viên dạy Văn ở nƣớc ta đôi khi cần thiết vẫn nhắc đến Khổng tử và Nho học trong bài giảng. Không chỉ vận dụng Nho học trong nghiên cứu văn học ViệtNamtrung đại, ngay cả văn học hiện đại cũng không thể bỏ qua Nho học. Tuy nhiên nhiều ngƣời chỉ đọc sách của các nhà nghiên cứu bình luận đánh giá ƣu điểm, nhƣợc điểm chung chung của Nho học mà chƣa đọc trực tiếp tác phẩm của Khổng tử. Đọc lời văn Khổng tử, chúng ta sẽ thấy nhiều thú vị hấp dẫn hơn và thu hoạch nhiều ích lợi khác trong nghiên cứu. Luận ngữ - cuốn sách tiêu biểu của Nho học Luận ngữ là một trong những giá trị quí báu độc đáo, tài sản chung của các nền văn hóa khu vực đồng văn (Trung Quốc, Đài Loan, Triều Tiên, Hàn quốc, Nhật Bản và Việt Nam). Luận ngữ ([1]) là sách do học trò và hậu thế ghi chép lại những lời nói, hành vi của Khổng tử, học trò ông và ngƣời đƣơng thời. Luận ngữ là sự tóm lƣợc những bài giảng, các buổi học và thuật lại nhiều sự việc, nét sinh hoạt của thầy trò Khổng tử. Sách gồm 20 thiên (tƣơng đƣơng với 20 chƣơng), mỗi thiên gồm nhiều bài. Cách đặt tên thiên: lấy hai chữ xuất hiện đầu thiên làm tựa đề. Có lẽ thật khó đặt một cái tên bao quát nội dung phong phú của thiên. Mỗi thiên có nhiều bài (mỗi bài chỉ là một câu nói, một đối thoại hoặc một câu chuyện rất ngắn). Toàn bộ Luận ngữ có 511 bài, chỉ là 511 câu nói, đối thoại, mẩu chuyện cực ngắn. Nội dung bao trùm hầu hết những quan niệm về lễ, nhân, đức, trung, nghĩa, trí, tín, dũng, liêm, âm nhạc, văn chƣơng. hội họa, những tình huống đối nhân xử thế đa dạng trong cuộc sống cho đến việc giải trí, nghỉ ngơi, ăn uống. Qua những bài học ngắn gọn, hình ảnh ngƣời quân tử và tiểu nhân hiện lên tƣơng phản rõ nét, trong đó tấm gƣơng vua hiền, quan chức mẫu mực và kẻ sĩ chân chính nổi bật ở vị trí trung tâm của cuốn sách. Đọc qua Luận ngữ, ta thấy nội dung các thiên dƣờng nhƣ rời rạc, không có liên hệ với nhau. Thực ra, ngƣời quân tử chính là sợi chỉ đỏ kết nối, xuyên suốt tập sách. Chữ nhân (hai chữ: 人, 仁 ) là phẩm chất của quân tử, khái niệm mở ra từ hẹp tới rộng, đến vô cùng. Nội dung chính của Luận ngữ là Quân tử. Chữ Hiếu là điều kiện tiên quyết của quân tử. Khổng tử coi chữ Hiếu ([2]) là điều kiện tiên quyết thì các vua chúa đời sau nhƣ Hán, Đƣờng, Tống, Nguyên, Minh, Thanh đẩy nó xuống hàng thứ 2 và đặt chữ Trung (trung quân: trung thành với nhà vua) lên hàng đầu. 6

7 Đọc sách này, ta hiểu đƣợc phẩm chất tƣ cách của thầy trò Khổng tử và những ngƣời khác. Đó là những bài học thực tế, tránh đƣợc giáo điều. Luận Ngữ trình bày đạo quân tử qua lời nói và những câu chuyện sinh động, không giảng lý thuyết dài dòng nhƣng rất ấn tƣợng, dễ hiểu. Nhân vật chính là thầy Khổng tử với bao buồn, vui, lo âu, lạc quan, thất vọng. Thầy Khổng đôi khi cũng mắc khuyết điểm nhƣng không giấu diếm. Về phƣơng pháp giáo dục, Khổng tử thấu hiểu tâm lý của từng học trò, khéo đem lời giảng dạy thích hợp với từng trình độ, từng hoàn cảnh của mỗi ngƣời. Có khi cùng một câu hỏi mà ông trả lời cho mỗi ngƣời một cách khác nhau. Luận ngữ có 5 mục tiêu giáo dục rõ rệt: Học làm ngƣời. Học làm công dân. Học làm quan. Học làm vua. Học làm thầy giáo. Đọc Luận ngữ rất khó hiểu thông nghĩa lý, bởi từ ngữ cổ và ngữ pháp cổ thô sơ. Vậy nên cần phải có thầy ngồi trên giảng sách. Thầy giảng bằng kim văn (tiếng nói đƣơng thời) thì học trò mới hiểu đƣợc. Thực ra, giảng bài tức là thầy đang phiên dịch cổ văn thành kim văn vậy. Lời văn của Luận ngữ rất ngắn gọn, diễn giải minh bạch bằng tiếng ngày nay ắt phải dài dòng hơn. Lời Khổng tử đƣợc dân gian coi nhƣ thành ngữ, tục ngữ khi truyền bá trong sinh hoạt.. Sau khi phiên dịch cổ văn thành kim văn, thầy liên hệ với thực tế (tùy theo vốn sống của thầy) và cho học trò thảo luận, tự liên hệ thực tế. Ngay cả thầy giáo Trung Quốc ngày nay vẫn phải giảng (dịch) cổ văn cho học trò Trung Quốc, cũng nhƣ thầy giáo phong kiến Việt Nam từng giảng sách cho học trò thời xƣa. Có lẽ đó là một lí do của thành ngữ Không thầy đố mày làm nên.(học trò Nho học thời Lý, Trần, Lê, Mạc, Nguyễn đã rất khổ công khi học và làm bài thi bằng Hán văn. Trong số họ, có hơn 200 ngƣời xuất sắc từng đƣợc cử đi làm sứ giả nƣớc Đại Việt sang Trung Quốc với hành trang Nho học đem chuông đi gõ xứ ngƣời, khiến giới trí thức phong kiến Trung Hoa rất khâm phục trí tuệ ViệtNam). Sách Luận ngữ (cùng với sách khác bổ sung qua mỗi triều đại) đƣợc dạy trong các nhà trƣờng từ thời nhà Hán, do học trò đời sau của Khổng tử sƣu tập lại, truyền đến đời Tống mới biên tập thành sách. Những ngƣời biên soạn cố gắng giữ nguyên lời nói Khổng tử xƣa. Lời cổ nhân đƣợc truyền bá nguyên văn, mang tính cổ kính thiêng liêng nên có sức thuyết phục hơn. Luận ngữ là cuốn sách với lời văn giản dị, bề ngoài tƣởng nhƣ đọc để giải trí. Đây là cuốn sách giáo khoa mở đầu cho truyền thống biên soạn sách học ở Trung Quốc về sau nhƣ Tam tự kinh, Ngũ tự kinh, Ấu học ngũ ngôn thi. v.v Ngày nay bạn đọc có thể thấy vài điều trong Luận Ngữ đã lạc hậu, ta có thể phê phán, bỏ qua đi. Chỉ giữ lại những bài học phù hợp hiện đại, đã trở thành hằng số của con ngƣời và xã hội. Ngƣời Việt đã từng quen sử dụng khá nhiều thành ngữ, tục ngữ nhƣ: Tứ hải giai huynh đệ (bốn bể đều là anh em) Dục tốc bất đạt (muốn nhanh lại không đến / hỏng việc) 7

8 Nhân chi sơ, tính bản thiện (người mới sinh thì tính hiền lành) Tam thập nhi lập, Tứ thập bất hoặc, Ngũ thập tri thiên mệnh (Ba mươi tuổi lập thân, bốn chục tuổi hết nghi ngờ, năm chục tuổi biết mệnh trời ) Ôn cố tri tân (ôn cũ để biết mới) Kiến nghĩa bất vi, vô dũng dã! (thấy việc nghĩa không dám làm, chẳng phải người dũng) Con chim sắp chết, tiếng kêu bi thƣơng, con ngƣời sắp chết thì lời nói phải. (Tăng tử thuyết: Điểu chi thương tử, kỳ minh dã ai; Nhân chi thương tử, kỳ ngôn dã thiện) Ba ngƣời cùng đi, tất có ngƣời là thầy ta (Tam nhân hành, tất hữu ngã sư yên ) Hậu sinh khả úy (Kẻ sinh sau thật đáng sợ nhưng bốn năm chục tuổi mà chưa làm nên công tích gì thì không đáng sợ nữa). v..v. Thực ra, đó là những lời nói của Khổng tử trong Luận ngữ. Ngƣời Trung Quốc ngày nay đang cố gắng lập ra các Viện Khổng tử ở ngoài nƣớc để phổ biến tinh hoa Nho học ra khắp năm châu. Sức ảnh hƣởng của Khổng tử trên thế giới nhƣ thế nào, thật khó biết rõ. Có thể nêu một ví dụ. Barack Obama, tổng thống Mỹ trong bài diễn văn giao lƣu với thầy trò trƣờng đại học Cairo, Ai cập có câu: There is also one rule that lies at the heart of every religion that we do unto others as we would have them do unto us. (President Obama s speech at Cairo University dated: ). Nghĩa là: Một nguyên tắc trọng tâm của mọi tôn giáo là đừng làm cho ngƣời khác điều gì mình không muốn ngƣời khác làm cho mình. Do tâm đắc ý kiến của Khổng tử mà không biết xuất xứ, tổng thống Obama gọi câu ấy là Một nguyên tắc trọng tâm của mọi tôn giáo. Câu ấy trong cuốn Luận ngữ là Kỷ sở bất dục, vật thi ư nhân: Điều gì mình không muốn thì đừng làm cho người khác đƣợc lặp lại hai lần (ở thiên 12 Nhan Uyên và thiên 15 Vệ Linh công). Chúng tôi mạnh dạn đƣa Luận ngữ vào bộ môn Văn học Trung Quốc để bàn về nội dung Văn của sách. (Môn Ngữ văn Hán Nôm sẽ giải quyết vấn đề Ngữ : ngữ pháp, từ pháp cổ văn). Biên dịch quyển Luận ngữ đƣa vào tủ sách điện tử của trƣờng Đại học An Giang, trƣớc hết chúng tôi muốn dành cho sinh viên Ngữ văn và sau nữa hi vọng rằng Luận ngữ là của mọi ngƣời; nhƣ giới nho sĩ Việt Nam ngày xƣa từng suy tôn Khổng tử là vạn thế sƣ biểu: ngƣời thầy tiêu biểu của muôn đời. Đại học An Giang Biên giả 8

9 1. 学而 Học nhi 第一篇thiên 1 bài 子曰: 学而时习之,不亦悅乎 有朊自远方来,不亦乐乎? 人不知 而不愠,不亦君子乎? Tử viết: Học nhi thời tập chi, bất diệc duyệt hồ? Hữu bằng tự viễn phƣơng lai, bất diệc lạc hồ? Nhân bất tri nhi bất uấn, bất diệc quân tử hồ? Khổng tử nói: Học thì phải luyện tập, chẳng vui lắm sao? Có bạn hữu nơi xa đến thăm, chẳng mừng lắm sao? Ngƣời chẳng hiểu ta mà ta không buồn giận họ, thế chẳng phải ngƣời quân tử ƣ? (Lời bàn: Bài học đầu tiên, Khổng tử nói về niềm vui học và hành, niềm vui đón bạn phƣơng xa và nhắc đừng buồn khi có ngƣời hiểu lầm ta) 1.2 有子曰: 兲为人也孝悌, 而好犯上者,鲜矣; 不好犯上,而好作乱者,未之有也 君子务本,本立 而道生 孝悌也者, 兲为仁之本与 Hữu tử viết: Kỳ vi nhân dã hiếu đễ, nhi hiếu phạm thƣợng giả, tiển hĩ; bất hiếu phạm thƣợng, nhi hiếu tác loạn giả, vị chi hữu dã. Quân tử vụ bản, bản lập nhi đạo sinh. Hiếu đễ dã giả, kỳ vi nhân chi bản dữ! 9

10 Hữu tử nói: Ngƣời biết hiếu thuận với cha mẹ, kính trọng ngƣời lớn tuổi hơn mà lại thích cãi cọ xung đột mạo phạm cấp trên là hiếm có; Ngƣời không thích mạo phạm cấp trên mà lại thích làm loạn là không có. Quân tử chuyên tâm lo cái gốc tu thân thì đạo lập thân tự nhiên phát sinh. Hiếu và đễ là cái gốc của đạo Nhân. (Chú thích: Hữu tử tức Hữu Nhƣợc, tự Tử Hữu ngƣời nƣớc Lỗ, là học trò Khổng tử. Hiếu: hiếu thảo với cha mẹ, đễ : tôn trọng anh, chị, các bề trên) 1.3 子曰 巧言,令色 鲜矣仁 Tử viết: Xảo ngôn, lệnh sắc, tiển hĩ nhân. Khổng tử nói: Ngƣời ƣa dùng lời nói khéo hay, làm vẻ mặt hiền lành, nhƣ vậy chƣa hẳn là ngƣời có lòng nhân. (Chú thích: Chữ lệnh sắc nghĩa là làm ra vẻ mặt theo ý muốn, giả bộ, thay vì vẻ mặt thể hiện tự nhiên tâm trạng bên trong. Theo mạch câu văn, tạm dịch là làm vẻ mặt hiền lành ). 1.4 曾子曰: 吾日三省吾身 为人谋而不忠乎 与朋友交而不信乎 传,不习乎? Tăng tử viết: Ngô nhật tam tỉnh ngô thân. Vị nhân mƣu nhi bất trung hồ? Dữ bằng hữu giao nhi bất tín hồ? Truyền, bất tập hồ? Tăng tử nói: Tôi mỗi ngày xét mình ba điều. Mƣu việc cho ngƣời khác thành tâm chƣa? Kết giao bạn bè đã giữ chữ tín chƣa? Kiến thức thầy truyền dạy, đã luyện tập chƣa? (Chú thích: Tăng tử tức Tăng Sâm, học trò giogỉ của Khổng tử, sau này viết ra sách Đại học. Phần cuối có ngƣời dịch là: Kiến thức ta sắp đi truyền dạy, đã luyện tập chƣa? ) 1.5 子曰:道千乘之国,敬事而信,节用而爱人,使民以时 Tử viết: Đạo thiên thừa chi quốc, kính sự nhi tín, tiết dụng nhi, ái nhân, sử dân dĩ thời. Khổng tử nói: Lãnh đạo quốc gia có nghìn cỗ xe, phải giữ điều tín mọi việc, tiết kiệm chi tiêu, yêu mến dân, sử dụng sức dân theo thời gian thích hợp (Chú thích: Vua quan sử dụng sức dân cần phải nghĩ tới mùa vụ, tránh sai khiến tùy tiện khiến nông dân lỡ thời vụ). 10

11 1.6 子曰: 弟子,入则孝, 出则悌 谨而信 汎爱众而亲仁 行有餘力,则以学文 Tử viết: Đệ tử, nhập tắc hiếu, xuất tắc đễ, cẩn nhi tín, phiếm ái chúng nhi thân nhân, hành hữu dƣ lực, tắc dĩ học văn. Khổng tử nói: Này trò, ở nhà phải hiếu thuận với cha mẹ, ra ngoài tôn kính ngƣời hơn tuổi, cẩn thận giữ điều tín, gần gũi thân cận với ngƣời nhân đức, đƣợc nhƣ vậy mà còn dƣ sức thì học tập tri thức nữa. 1.7 子夏曰: 贤贤易色 事父母能竭其力 事君,能致兲身 与朊友交,言而有信 虽曰未学, 吾 必謂之学矣. Tử Hạ viết: Hiền hiền dịch sắc; sự phụ mẫu năng kiệt kỳ lực; sự quân, năng trí kỳ thân; dữ bằng hữu giao ngôn nhi hữu tín. Tuy viết vị học, ngô tất vị chi học hĩ. Tử Hạ nói: Tôn trọng hiền tài hơn nữ sắc; đối đãi với cha mẹ tận lực; thờ vua liều chết quên thân, giao lƣu bạn hữu nói lời tin cậy. Ngƣời nhƣ vậy tuy không đi học, ta coi là ngƣời có học. (Chú thích: Tử Hạ là học trò của Khổng tử. Ngƣời có học (trí thức), là ngƣời có bốn phẩm chất trên, không cần bằng cấp học vị) 1.8 子曰: 君子 不重则不威 学则不固 主忠信 无友不如己者 过则勿惮改 Tử viết: Quân tử, bất trọng tắc bất uy, học tắc bất cố. Chủ trung tín. Vô hữu bất nhƣ kỷ giả; Quá tắc vật đạn cải. Khổng tử nói: Quân tử thiếu thái độ trang trọng thì không uy nghiêm; học cũng không củng cố đƣợc kết quả. Quân tử lấy chữ tín và trung làm chủ. Không kết bạn với ngƣời không giống mình. Có sai lầm không ngại sửa chữa. (Lời bàn: Bạn đọc thử nghĩ xem có nên kết bạn với ngƣời không giống mình?) 11

12 1.9 曾子曰 慎终追远 民德归厚矣 Tăng tử viết: Thận chung truy viễn, dân đức quy hậu hĩ. Tăng tử nói: Cẩn thận lo tang lễ cha mẹ, thƣờng tƣởng nhớ tổ tiên xƣa, dân chúng cảm đức mà theo về. (Lời bàn: truy viễn (nhớ ngƣời xƣa) rất đa nghĩa. Tƣởng nhớ ông bà tổ tiên, nhớ họ hàng nơi xa, nhớ lời dạy của bậc thánh nhân thời trƣớc Đây là lời khuyên dành cho vua chúa, quan chức) 1.10 子禽问於子贡曰 夫子至於是邦也,必闻其政 求之与 抑与之与 子贡曰: 夫子温,良, 恭,俭,让以得之 夫子之求之也,兲诸异乎人之求之与? Tử Cầm vấn ƣ Tử Cống viết: Phu tử chí ƣ thị bang dã; tất văn kỳ chính, cầu chi dự, ức dữ chi dự? Tử Cống viết: Phu tử ôn, lương, cung, kiệm, nhượng dĩ đắc chi. Phu tử chi cầu chi dã, kỳ chƣ dị hồ nhân chi cầu chi dự? Tử Cầm hỏi Tử Cống rằng: Thầy Khổng đi qua các nƣớc đều đƣợc tham dự chính sự ở các nƣớc ấy. Là do thầy cầu xin hay do ngƣời ta yêu cầu? Tử Cống đáp: Thầy Khổng có đức tính ôn, lƣơng, cung, kiệm, nhƣờng nhịn nên đƣợc nhƣ vậy. Cách cầu việc của thầy khác với lối xin việc của ngƣời khác. (Chú thích: ôn: ôn hòa, lƣơng: hiền dịu, cung: cung kính, kiệm: tiết kiệm, nhƣợng: nhường nhịn. Tử Cầm và Tử Cống có tên là Đoan Mộc Tứ đều là học trò Khổng tử) 子曰: 父在,观其志 父没,观其行 三年无改於父之道,可谓孝矣 Tử viết: Phụ tại, quan kỳ chí; phụ một, quan kỳ hành; Tam niên vô cải ƣ phụ chi đạo, khả vị hiếu hĩ. 12

13 Khổng tử nói Khi cha còn tại thế, chú ý quan sát chí hƣớng của cha, khi cha mất đi thì suy ngẫm về cách hành sự của cha. Nếu ba năm sau khi cha mất, ngƣời con không thay đổi lời dạy của cha thì gọi là có hiếu 有子曰: 礼之用,和为贵 先王之道,斯为美 小大由之,有所不行 知和而和,不以礼节之,亦 不可行也. Hữu tử viết: Lễ chi dụng, hòa vi quí. Tiên vƣơng chi đạo, tƣ vi mĩ, tiểu đại do chi, hữu sở bất hành. Tri hòa nhi hòa, bất dĩ lễ tiết chi, diệc bất khả hành dã. Hữu tử nói: Giữ lễ mà đạt đƣợc sự hài hòa là quí. Đạo trị nƣớc của vua chúa thời trƣớc, việc lớn nhỏ đều tuân theo sự hài hòa. Nhƣng nếu chỉ biết hài hòa, không lấy chữ lễ để ràng buộc thì việc nào cũng không xong 有子曰: 信近於义,言可复也 恭近於礼,远耻辱也 人不失其亲,亦可宗也 Hữu tử viết: Tín cận ƣ nghĩa, ngôn khả phục dã; cung cận ƣ lễ, viễn sỉ nhục dã; Nhân bất thất kỳ thân, diệc khả tông dã. Hữu tử nói: Giữ đƣợc chữ tín là gần với nghĩa, lời hứa có thể thực hiện đƣợc. Cung kính là gần với chữ Lễ, vậy tránh xa đƣợc điều sỉ nhục; Vì không mất đi sự thân cận lễ nghĩa đó nên giữ đƣợc tông pháp 子曰: 君子食无求饱,居无求安,敏於事而慎於言, 就有道而正焉,可谓好学也已 Quân tử thực vô cầu bão, cƣ vô cầu an, mẫn ƣ sự nhi thận ƣ ngôn, tựu hữu đạo nhi chính yên, khả vị hiếu học dã dĩ. Quân tử ăn không cầu no, chỗ ở không cầu an toàn quá mức, làm việc minh mẫn mà lời nói thận trọng, là kẻ có đạo chính đáng, có thể gọi là ngƣời hiếu học. (Lời bàn: an cƣ nghĩa rất rộng: nơi ở an toàn, nghiêm mật lại thoải mái rộng rãi, cầu kỳ, ở đƣợc lâu, ít thay đổi chỗ Quan điểm cƣ vô cầu an của quân tử trái với phƣơng châm thông thƣờng an cƣ lạc nghiệp ) 13

14 1.15 子贡曰: 贫而无谄,富而无骄 何如 子曰: 可也 未若贫而乐,富而好礼者也. 子贡曰: 诗 云 如切如磋 如琢如磨, 兲斯之谓与 子曰 赐也 始可与言 诗 已矣 告诸往而知来者 Tử Cống viết Bần nhi vô siểm, phú nhi vô kiêu, hà nhƣ?. Tử viết Khả dã. Vị nhƣợc bần nhi lạc, phú nhi hiếu lễ giả dã. Tử Cống viết Thi vân, nhƣ thiết nhƣ tha! Nhƣ trác nhƣ ma, kỳ tƣ chi vị dƣ?. Tử viết Tứ dã! Thỉ khả dữ ngôn Thi dĩ hĩ, cáo chƣ vãng nhi tri lai giả. Tử Cống hỏi Nghèo khổ mà không nịnh bợ, giàu có mà không kiêu ngạo, nhƣ vậy đƣợc chƣa?. Khổng tử đáp Nhƣ vậy là đƣợc, nhƣng không bằng nghèo mà lạc quan, giàu mà chuộng học lễ nghĩa. Tử Cống hỏi Kinh Thi viết: nhƣ cắt nhƣ gọt (xƣơng, sừng), nhƣ mài nhƣ giũa (đá ngọc) để tạo ra vật quí, là nói điều này phải chăng?. Khổng tử nói Tứ này, có thể bắt đầu bàn luận Kinh Thi đƣợc rồi, bởi vì nói cho ngƣơi việc quá khứ, ngƣơi đã hiểu việc tƣơng lai. (Lời bàn: Nghèo lạc quan nghĩa là vẫn ƣớc mơ, phấn đấu làm giàu chứ không phải lạc quan chịu nghèo. Nhƣ cắt nhƣ gọt, nhƣ mài nhƣ giũa ý nói việc học hành rèn luyện phải kiên trì và khéo léo) 子曰: 不患人之不已知 患不知人也. Tử viết: Bất hoạn nhân chi bất kỷ tri, hoạn bất tri nhân dã. Khổng tử nói: Không sợ ngƣời không hiểu ta, chỉ sợ (ta) không hiểu ngƣời. 14

15 Hết thiên 为政Vi chính 第二篇thiên 2 24 bài 2.1 子曰 为政以德 譬如北辰, 居兲所而众星兯之 Tử viết: Vi chính dĩ đức, thí nhƣ Bắc thần, cƣ kỳ sở nhi chúng tinh cung chi Khổng tử nói: Cầm quyền phải có đức, giống nhƣ sao Bắc đẩu ở nơi cố định cho các ngôi sao vây quanh. 2.2 子曰 诗三百 一言以蔽之 曰 思无邪 Tử viết: Thi tam bách, nhất ngôn dĩ tế chi, viết: Tƣ vô tà. Khổng tử nói: Kinh Thi có 300 bài, một câu tóm tắt là: không có suy nghĩ tà xấu ở trong. 2.3 子曰 道之以政 齐之以刑 民免而无耻 道之以德, 齐之以礼,有耻且格. Tử viết: Đạo chi dĩ chính, tề chi dĩ hình, dân miễn nhi vô sỉ, đạo chi dĩ đức, tề chi dĩ lễ, hữu sỉ thả cách. Khổng tử nói: Lãnh đạo dân bằng pháp luật đều dùng hình phạt, dân có thể tránh đƣợc sai phạm nhƣng mất lòng tự trọng. Lãnh đạo dân bằng đức độ và lễ khiến ngƣời ta biết xấu hổ mà tự cảm hóa. 2.4 子曰 吾十亓而志於学,三十而立,四十而不惑,亓十而知天命,六十而耳顺,七十而从心所欲 不逾矩. Tử viết: Ngô thập ngũ nhi chí ƣ học, tam thập nhi lập, tứ thập nhi bất hoặc, 15

16 ngũ thập nhi tri thiên mệnh, lục thập nhi nhĩ thuận, thất thập nhi tòng tâm sở dục bất du củ.. Khổng tử nói: Lúc mƣời lăm tuổi ta đã lo nỗ lực học tập. Ba mƣơi tuổi đã xác định đƣợc chí hƣớng. Bốn mƣơi tuổi đã hiểu đƣợc lý sự, không còn bị lầm lẫn. Năm mƣơi tuổi đã hiểu đƣợc mệnh trời. Sáu mƣơi tuổi nghe ngƣời khác nói đều thuận tai cả. Bảy mƣơi tuổi có thể theo lòng mong muốn mà không vƣợt ra ngoài giới hạn. (Lời bàn 15 tuổi mà chƣa có chí học hành thì nên chọn con đƣờng lao động chân tay thích hợp. Chƣa tới 30 tuổi mà chƣa ổn định nghề nghiệp thì vẫn chƣa đáng lo, đừng sốt ruột 40 tuổi: hiểu rõ mọi sự, không nhầm lẫn nữa. 50 tuổi: nhìn rõ quãng đời còn lại, ung dung đi tới tƣơng lai (tri thiên mệnh) 60 tuổi: hiểu và đồng tình với lời nói đúng, biết lời nói sai mà không bực bội. 70 tuổi: nhu cầu cá nhân đƣợc thực hiện, tự hài lòng mà không quá trớn, vẫn phù hợp khách quan. Khổng tử phân chia cuộc đời của một ngƣời bình thƣờng thành 6 giai đoạn, có tính chất tƣơng đối Nếu ngƣời có năng lực (lại gặp hoàn cảnh thuận lợi) thì 6 cột mốc sẽ đến sớm hơn. Trái lại, ngƣời yếu kém hoặc ít may mắn thì mỗi cột mốc đến muộn hơn. 2.5 孟懿子问孝,子曰: 无违, 樊迟御,子告之曰: 孟孙问孝於我, 我对曰无违 樊迟曰: 何谓也. 子曰: 生 事之以礼 死,葬之以礼 祭之以礼 Mạnh Ý tử vấn hiếu, Tử viết Vô vi, 16

17 Phàn Trì ngữ, Tử cáo chi viết: Mạnh Tôn vân hiếu ƣ ngã, ngã đối viết vô vi. Phàn Trì viết: Hà vị dã?. Tử viết Sinh, sự chi dĩ lễ; tử, táng chi dĩ lễ, tế chi dĩ lễ. Mạnh Ý tử hỏi về đạo Hiếu. Khổng tử nói Không đƣợc làm trái (lễ). Phàn Trì đánh xe cho Khổng tử, Khổng tử kể lại rằng Mạnh Ý tử có hỏi ta về đạo hiếu, ta trả lời là không đƣợc vi phạm lễ. Phàn Trì hỏi lại Nhƣ thế là ý gì?. Khổng tử nói Cha mẹ lúc còn sống, ta phải theo lễ mà phụng sự. Cha mẹ chết, phải theo lễ mà an táng, theo lễ mà cúng tế. 2.6 孟武伯问孝,子曰 父母唯兲疾之忧. Mạnh Vũ Bá vấn hiếu, Tử viết: Phụ mẫu duy kỳ tật chi ƣu Mạnh Vũ Bá hỏi về đạo Hiếu. Khổng tử đáp: Cha mẹ chỉ lo sợ con mắc bệnh tật mà thôi. (Lời bàn: Con phải giữ gìn thân thể (do cha mẹ sinh ra) khỏe mạnh mới là có Hiếu. Trái lại, không biết giữ sức khỏe thân thể cũng là bất Hiếu). 2.7 子游问孝,子曰: 今之孝者,是谓能养 至於犬马,皆能有养,不敬,何以别乎 Tử Du vấn hiếu, Tử viết: Kim chi hiếu giả, thị vị năng dƣỡng. Chí ƣ khuyển mã, giai năng hữu dƣỡng, bất kính, hà dĩ biệt hồ?. Tử Du hỏi về đạo Hiếu. Khổng tử đáp: Thông thƣờng, những ngƣời có thể nuôi dƣỡng đƣợc cha mẹ thì đƣợc gọi là có hiếu. Đến cả giống chó ngựa thì ngƣời ta vẫn nuôi đƣợc, nếu không kính trọng cha mẹ trong khi nuôi dƣỡng, thì có khác chi nuôi chó ngựa?! 2.8 子夏问孝,子曰 色难 有事,弟子朋兲劳 有酒食,先生馔 曾是以为孝乎 Tử Hạ vấn hiếu, Tử viết: Sắc nan. Hữu sự, đệ tử phục kỳ lao; hữu tửu thực, tiên sinh soạn, tằng thị dĩ vi hiếu hồ? 17

18 Tử Hạ hỏi về đạo Hiếu. Khổng tử nói: Khó nhất là con cái có giữ đƣợc vẻ hòa vui thƣờng xuyên lúc phụng dƣỡng cha mẹ hay không. Khi có việc cực nhọc, con cái chủ động làm thay, có gì ngon mang cho cha mẹ ăn Nhƣ thế chắc gì đã là có hiếu? 2.9 子曰: 吾与回言,终日不违,如愚 退而省兲私,亦足以发,回也不愚 Tử viết: Ngô dữ Hồi ngôn, chung nhật bất vi, nhƣ ngu. Thoái nhi tỉnh kỳ tƣ, diệc túc dĩ phát, Hồi dã bất ngu. Khổng tử nói: Ta tham dự việc học của Nhan Hồi, suốt ngày nó không làm trái, nhƣ kẻ ngu đần. Nhƣng khi ngẫm kỹ thấy Hồi phát huy thực hành đầy đủ, nhƣ thế Hồi không phải kẻ ngu. (Chú thích: Nhan Hồi là học trò quí nhất của đức Khổng) 2.10 子曰:视其所以 观其所由 察其所安, 人焉廋哉 人焉廋哉 Tử viết: Thị kỳ sở dĩ, quan kỳ sở do, sát kỳ sở an, nhân yên sƣu tai? Nhân yên sƣu tai? Khổng tử nói: Nhìn kỹ cách ngƣời làm, xét xem ngƣời làm vì cái gì, xem kỹ ngƣời làm có vui vẻ không, nhƣ thế ngƣời ta có gì mà giấu đƣợc? Có gì mà giấu đƣợc? 2.11 子曰 温故而知新,可以为师矣 Tử viết: Ôn cố nhi tri tân, khả dĩ vi sƣ hĩ Khổng tử nói: Ôn tập cái cũ để hiểu cái mới, có thể làm thầy đƣợc rồi 子曰 君子不器 Tử viết: Quân tử bất khí. Khổng tử nói: Quân tử chẳng phải nhƣ công cụ 18

19 (Lời bàn: công cụ chỉ làm một việc. Khổng tử đòi hỏi quân tử phải làm đƣợc việc khác khi cần thiết) 2.13 子贡问君子 子曰 先行其言而后从之 Tử Cống vấn quân tử. Tử viết: Tiên hành kì ngôn nhi hậu tòng chi. Tử Cống hỏi về quân tử. Khổng tử đáp: Trƣớc hết, thực hành lời mình nói, sau mới nói ra. (Chú thích: Tử Cống là học trò giỏi của Khổng tử) 子曰 君子周而不比 小人比而不周 Tử viết: Quân tử chu nhi bất tỉ, tiểu nhân tỉ nhi bất chu. Khổng tử nói: Quân tử đoàn kết rộng rãi mọi ngƣời chứ không kéo bè cánh. Tiểu nhân kéo bè kết cánh mà không đoàn kết 子曰 学而不思则罔 思而不学则殆 Tử viết: Học nhi bất tƣ tắc võng, tƣ nhi bất học tắc đãi. Khổng tử nói: Học mà không suy nghĩ sẽ trở nên rối rắm, chỉ suy nghĩ mà không học sẽ rất mỏi mệt 子曰 攻乎异端 斯害也已 Tử viết: Công hồ dị đoan, tƣ hại dã dĩ. Khổng tử nói: Phá bỏ mê tín dị đoan, cái hại sẽ tiêu tan 子曰: 由,诲女,知之乎 知之为知之,不知为不知,是知也 Tử viết: Do, hối nhữ, tri chi hồ? Tri chi vi tri chi, bất tri vi bất tri, thị tri dã. Khổng tử nói: Này trò Do, ta dạy ngƣơi, có hiểu bài không? Biết thì nói là biết, không biết thì nói không biết. Đó là biết vậy

20 子张学干禄, 子曰 多闻阙疑,慎言兲余,则寡尤 多见阙殆 慎行其余,则寡悔 言寡尤,行 寡悔 禄在兲中矣 Tử Trƣơng học can lộc, Tử viết: Đa văn khuyết nghi, thận ngôn kỳ dƣ, tắc quả vƣu; Đa kiến khuyết đãi, thận hành kỳ dƣ, tắc quả hối. Ngôn quả vƣu, hành quả hối, lộc tại kỳ trung hĩ. Tử Trƣơng hỏi cách học cầu bổng lộc, Khổng tử nói: Cần nghe nhiều, điều nghi ngờ giữ lại, điều gì hiểu rõ thì nói ra, nhƣ thế ít sai lầm. Phải quan sát nhiều, giữ lại điều nghi ngờ đừng làm, chỉ làm cái điều chắc chắn, nhƣ vậy ít hối hận. Nói năng ít sai, làm ít hối hận thì bổng lộc nằm trong ấy rồi 哀公问曰: 何为则民服?. 孔子对曰:举直错诸枉,则 民朋;举枉错诸直,则民不服 Lỗ Ai Công vấn viết: Hà vi tắc dân phục?. Khổng tử đối viết: Cử trực thố chƣ uổng, tắc dân phục; Cử uổng thố chƣ trực, tắc dân bất phục.. Lỗ Ai Công (vua nƣớc Lỗ, quê Khổng tử) hỏi: Làm sao cho dân phục? Khổng tử đáp: Bổ nhiệm ngƣời ngay thẳng trên kẻ ác, ắt dân phục. Xếp kẻ ác trên ngƣời ngay thẳng thì dân không phục 季康子问 使民敬 忠以劝 如之何. 子曰 临之以庄,则敬 孝慈,则忠 举善而教不能,则劝 Quí Khang tử vấn: Sử dân kính, trung dĩ khuyến, nhƣ chi hà?. Khổng tử viết: Lâm chi dĩ trang, tắc kính; Hiếu từ, tắc trung; Cử thiện nhi giáo bất năng, tắc khuyến. Quí Khang tử hỏi: Làm thế nào cho dân kính trọng, trung thành với ta và tự khuyên bảo nhau? Khổng tử đáp: Đối xử mọi việc trang trọng, dân sẽ kính trọng; Hiếu thảo với cha mẹ, hiền từ với mọi ngƣời thì dân sẽ trung thành. Sử dụng ngƣời tốt và giáo dục ngƣời kém, dân chúng sẽ tự khuyên bảo nhau. (Chú thích: Quí Khang tử là đại thần nƣớc Lỗ) 20

21 2.21 或谓孔子曰: 子奚不为政?, 子曰: 书 云: 孝乎惟 孝, 友於兄弟 施於有政 是亦为政 奚 其为为政 Hoặc vi Khổng tử viết: Tử hề bất vi chính? Tử viết: Thƣ vân Hiếu hồ duy hiếu, hữu ƣ huynh đệ. Thi ƣ hữu chính, thị diệc vi chính, hề kỳ vi vi chính? Có ngƣời hỏi Khổng tử: Sao Thầy không ra làm chính trị? Khổng tử đáp: Kinh Thƣợng Thƣ viết rằng Ta chỉ thực hiện đạo hiếu, sống với anh em. Phổ biến đạo ra khắp chính trƣờng, cũng là làm chính trị rồi, cứ gì phải ra làm chính trị?. (Lời bàn: Khổng tử tin rằng mình khuyên dạy các nhà chính trị, nhƣ vậy cũng là làm chính trị) 2.22 子曰: 人而无信,不知兲可也 大车无輗,小车无軏,兲何以行之哉 Tử viết: Nhân nhi vô tín, bất tri kỳ hà dã. Đại xa vô nghê, tiểu xa vô nghê, kỳ hà dĩ hành chi tai. Khổng tử nói: Ngƣời không có chữ tín, chẳng biết sẽ làm đƣợc việc gì. Cỗ xe lớn không có chốt (hãm), cỗ xe nhỏ cũng không có chốt thì làm sao chạy đƣợc?! 子张问: 十世可知也 子曰 殷因於夏礼,所损益可知也 周因於殷礼,所损益可知也 其 或继周者, 虽百世,可知也. Tử Trƣơng vấn: Thập thế khả tri dã?. Tử viết: Ân nhân ƣ Hạ lễ, sở tổn ích khả tri dã; Chunhân ƣ Ân lễ, sở tổn ích khả tri dã. Kỳ hoặc kếchugiả, tuy bách thế, khả tri dã. Tử Trƣơng hỏi: Có thể biết đƣợc (về lễ) 10 đời sau không? 21

22 Khổng tử đáp: Nhà Ân dựa theo lễ nhà Hạ, bớt hay thêm có thể hiểu đƣợc. Nhà Chu theo lễ nhà Ân, thêm bớt có thể hiểu đƣợc. Tƣơng lai nhà Chu hoặc trăm đời sau cũng có thể đoán đƣợc 子曰 非兲鬼而祭之 谄也 见义不为,无勇也. Tử viết: Phi kỳ quỷ nhi tế chi, siểm dã. Kiến nghĩa bất vi, vô dũng dã. Khổng tử nói: Không phải tổ tiên của mình mà lại cúng tế, đó là siểm nịnh. Thấy việc chính nghiã mà không làm, chẳng phải kẻ dũng. Lời bàn: Câu Không phải tổ tiên e khó tính quá, thầy Khổng cố chấp chăng? Ngƣời dịch từng nghe một câu ca trên sân khấu cải lƣơng nhƣ sau: Kiến ngãi bất vi vô dũng dã Lâm nguy bất cứu mạc anh hùng (thấy ngƣời mắc nguy hiểm không cứu thì chẳng phải anh hùng) Hết thiên 2 1. 八佾 Bát dật 第三篇 thiên 3 26 bài

23 孔子谓季氏: 八佾舞於庭,是可忍也 孰不可忍也 Khổng tử vị Quí Thị: Bát Dật vũ ƣ đình, thị khả nhẫn, thục bất khả nhẫn dã! Khổng tử nói về Quí Thị: Múa điệu Bát Dật ở sân đình, sự ấy chấp nhận đƣợc thì việc gì chẳng dám làm! (Chú thích: Theo qui định lễ nhạc nhà Chu, hoàng đế đƣợc dùng 8 đội bát dật, mỗi đội 8 ngƣời (8 x 8 = 64 vũ công), vua chƣ hầu đƣợc dùng 6 đội, quan đại phu dùng 4 đội, quan sĩ dùng 2 đội. Họ Quí là đại phu mà dám dùng 8 đội, vậy là khi quân phạm thƣợng. Khổng tử sống vào thời Xuân thu, thời này có hai bậc vua. Thiên tử (hoàng đế nhà Chu) là vua lớn nhất bao trùm Trung Hoa, mỗi nƣớc chƣ hầu có một vua (hầu), dƣới vua chƣ hầu là quan đại phu, dƣới quan đại phu là quan sĩ, dƣới nữa là gia thần. Kinh Lễ của nhà Chu qui định mọi thứ quyền lợi, nghi thức kể cả trang phục, lối giải trí văn nghệ gắn liền với cấp bậc. Khổng tử cho rằng nếu vi phạm một lễ, dù nhỏ (nhƣ nhảy múa) thì sau có thể vi phạm lớn hơn, thậm chí làm phản. Ngài phê phán Quí Thị lúc này mới giữ chức đại phu nƣớc Lỗ mà dám cho nhảy múa theo nghi thức thiên tử nhà Chu! Thực tế giai đoạn này (Đông Chu từ 778 đến 256 trcn) đã nảy sinh một bậc vua thứ 2 chen vào giữa đế và hầu, gọi là vƣơng (hoặc bá). Bá vƣơng chỉ muốn chinh phục các chƣ hầu mà ngoi lên ngôi đế Do vƣơng chƣa đƣợc danh chính ngôn thuận nên chƣa có lễ qui định. Khổng tử chỉ thừa nhận có hai bậc là đế và hầu. Nhiều thời phong kiến về sau, các vua chúa chính thức đặt ra tƣớc vƣơng để làm yên lòng công thần và hoàng tộc nhƣng không phong đất.) 3.2 三家者以 雍 彻 子曰: 相维辟公,天子穆穆,奚取於三家之堂 Tam gia giả dĩ Ung triệt. Tử viết: Tƣớng duy tịch công, thiên tử mục mục, hề thủ ƣ tam gia chi đƣờng? Ba đại gia tấu bài nhạc Ung nghe sau khi cúng lễ. Khổng tử nói: Trợ tế là vua chƣ hầu hoặc thiên tử chủ tế uy nghiêm sâu xa, bây giờ ba nhà làm thế là có ý gì? (Chú thích: Ba vị đại phu nƣớc Lỗ là Trọng Tôn, Thúc Tôn, Quí Tôn lén dùng lễ chế thiên tử, tế tự xong còn ca tụng nhạc Ung. Khổng tử cảnh báo ba ngƣời ấy dám chơi bản nhạc Ung tức là phạm thƣợng, có mầm mống phản nghịch) 3.3 子曰 人而不仁 如礼何 人而不仁 如乐何? Tử viết: Nhân nhi bất nhân, nhƣ lễ hà? Nhân nhi bất nhân, nhƣ nhạc hà? Khổng tử nói: Một ngƣời bất nhân, coi chữ lễ có ra gì? Một ngƣời không có lòng nhân sao có thể tấu nhạc? 23

24 (Lời bàn: nhân là cốt lõi chi phối tất cả, lễ và nhạc là hình thức bên ngoài, thiếu nhân thì lễ và nhạc chỉ là phô trƣơng giả dối, sẽ không có tác dụng gì tốt. Nhƣ vậy lễ-nhạc- nhân là một thể hữu cơ thống nhất. Quan điểm mỹ học của Khổng tử bền vững muôn đời và rất hiện đại. Ngày nay chúng ta nghĩ đến phần lớn âm nhạc trẻ dễ dãi đầu thế kỷ 21, game onlines. v.v thật nhố nhăng, chỉ là giải trí giết thời gian. Lại nghĩ đến mối quan hệ biện chứng giữa nội dung và hình thức, nếu hình thức nhố nhăng (nhạc, game) có thể gây tác động xấu, dần dần tác hại vào bản chất của nhân ) 3.4 林放问礼之本 子曰 大哉问 礼,与兲奢也,宁俭 丧,与兲易也,宁戚 Lâm Phóng vấn lễ chi bản. Tử viết: Đại tai vấn! Lễ, dự kỳ xa, ninh kiệm; Tang, dự kỳ dị dã, ninh thích. Lâm Phóng (ngƣời nƣớc Lỗ) hỏi về bản chất của lễ. Khổng tử nói: Vấn đề này rất quan trọng! Lễ nói chung mà đi kèm với xa hoa, không bằng tiết kiệm. Đám tang mà cầu kỳ phô trƣơng, chẳng bằng đau buồn trong lòng. 3.5 子曰 夷狄之有君 不如诸夏之亡也 Tử viết: Di Địch chi hữu quân, bất nhƣ chƣ Hạ chi vong dã. Khổng tử nói: Các dân tộc mọi rợ còn có vua, chẳng nhƣ các dân tộc Hoa Hạ cứ nhƣ thể không có vua vậy. (Chú thích: thời Chu loạn lạc, vua chƣ hầu lấn át quyền thiên tử, đại phu lấn lƣớt vua chƣ hầu, chẳng có kỷ cƣơng nữa Khổng tử buồn bã mà than thở. Khổng tử sao nỡ gọi tất cả các dân tộc láng giềng là mọi rợ. Thôi, chúng ta hãy tha thứ cho ông (chữ thứ của Khổng tử) bị hạn chế bởi thời đại. Hồi ấy ông chƣa từng biết nƣớc Văn Lang của vua Hùng đâu nhỉ). 3.6 季氏旅於泰山,子谓冉有曰: 女弗能救与 对曰: 不能.子曰: 呜呼 曾谓泰山不如林放乎 Quí Thị lữ ƣ Thái Sơn, Tử vị Nhiễm Hữu viết: Nhữ phất năng cứu dự? Đối viết Bất năng. Tử viết: Ô hô! Tằng vị Thái Sơn bất nhƣ Lâm Phóng hồ?. Quí Thị đi lễ núi Thái Sơn, Khổng tử nói với Nhiễm Hữu rằng: Ngƣơi không can thiệp việc đó ƣ?. Nhiễm Hữu đáp: Không thể đƣợc!. Không tử nói: Than ôi, đã nhƣ thần núi Thái Sơn lại không bằng Lâm Phóng ƣ?. 24

25 (Chú thích: Núi Thái Sơn ở nƣớc Lỗ (tỉnh Sơn Đông ngày nay) rất linh thiêng, thiên tử ủy nhiệm vua Lỗ đi cúng tế, vậy mà Quí Thị đại phu nƣớc Lỗ dám vƣợt lễ đi cúng. Khổng tử trách thần núi Thái Sơn vẫn nhận lễ của Quí Thị tức là không bằng Lâm Phóng một ngƣời dân Lỗ hiểu biết lễ (xem lại câu 3.4 ở trên). 3.7 子曰 君子无所争 必也射乎 揖让而升,下而饮,兲争也君子. Tử viết: Quân tử vô sở tranh, tất dã xạ hồ! Ấp nhƣợng nhi thăng, hạ nhi ẩm, kỳ tranh dã quân tử. Khổng tử nói: Quân tử không cần tranh đua, có thể tranh đua khi bắn cung thôi. Vái chào khi bƣớc lên bắn, xong ngồi uống rƣợu nâng chén mừng nhau đó mới chính là lối tranh đua của quân tử. (Lời bàn: Tranh đua cũng nhƣ thi bắn cung, cần trổ tài hết sức, nhƣng vẫn phải giữ lễ với nhau. Bắn cung là môn thi không đối kháng, còn dễ thực hiện. Nhƣ môn thi đối kháng thì quả là khó giữ chữ Lễ, vậy cần phải có luật chơi và trọng tài rắn) 3.8 子夏问曰: 巧笑倩兮,美目盼兮,素以为绚兮 何谓也 子曰: 绘事后素 子夏 曰: 礼后乎. 子曰: 起予者商也 始可与言诗已矣 Tử Hạ vấn viết: Xảo tiếu thiến hề, mỹ mục phán hề. Tố dĩ vi huyến hề. Hà vi dã?. Tử viết: Hội sự hậu tố. Tử Hạ viết: Lễ hậu hồ?. Tử viết Khởi dƣ giả thƣơng dã, thỉ khả dữ ngôn thi dĩ hĩ. Tử Hạ hỏi: Cƣời khéo đẹp làm sao, đôi mắt thật có duyên. Nền trắng vẽ bức tranh rực rỡ. Kinh Thi nói thế nghĩa là gì? Khổng tử đáp: Phải có nền trắng đẹp trƣớc, sau mới vẽ tranh. Tử Hạ tiếp: Vậy lễ nhạc cũng đến sau nhân ƣ? 25

26 Khổng tử nói: Nhƣ thế là trò hiểu biết đấy, ngƣơi có thể cùng ta thảo luận Kinh Thi đƣợc rồi. (Lời bàn: Nhân đức và lễ là nền tảng của nghệ thuật, kẻ bất nhân không thể làm nghệ sĩ tử tế đƣợc) 3.9 子曰 夏礼吾能言之,杞不足徵也 殷礼吾能言之,宋不足徵也 文献不足故也 足 则吾 能徵之矣. Tử viết: Hạ lễ ngô năng ngôn chi, Kỷ bất túc trƣng dã; Ân lễ ngô năng ngôn chi, Tống bất túc trƣng dã, Văn hiến bất túc cố dã. Túc, tắc ngô năng trƣng chi hĩ. Khổng tử nói: Lễ nghĩa đời Hạ ta có thể nói ra đƣợc, nhƣng nƣớc Kỉ (cũng dòng dõi nhà Hạ) do thiếu sách vở nên ta không khảo chứng thực tình đƣợc. Lễ triều Ân ta cũng có thể nói ra đƣợc, nhƣng nƣớc Tống do thiếu tài liệu nên ta không khảo chứng tỏ tƣờng đƣợc. Tất cả đều do thƣ tịch sách vở không đủ. Nếu có đủ, ắt ta đã có thể khảo cứu tƣờng tận hết rồi. (Lời bàn: Lễ nghĩa cũng cần ghi thành văn bản qui định. Nói có sách, mách có chứng ) 3.10 子曰 禘自既灌而往者, 吾不欲观之矣. Tử viết: Đế tự ký quán nhi vãng giả, ngô bất dục quan chi hĩ. Khổng tử nói: Lễ tế đế ƣ, ta xem xong đợt chúc rƣợu thứ nhất thì đã không muốn xem rồi. (Chú thích: Khổng tử xem lễ tế Đế của vua chƣ hầu nƣớc Lỗ, thấy họ lạm quyền thiên tử nên phê phán) 3.11 或问禘之说,子曰 不知也 知兲说者之於天下也,兲如示诸斯乎! 指兲掌 Hoặc vấn Đế chi thuyết, Tử viết: Bất tri dã. Tri kỳ thuyết giả chi ƣ thiên hạ dã, kỳ nhƣ kì chƣ tƣ hồ! Chỉ kỳ chƣởng. Có ngƣời hỏi về chuyện tế Đế (hoàng đế cúng tế tổ tiên và trời), Khổng tử đáp: Ta không biết. Ngƣời biết việc ấy thì cai trị thiên hạ cũng dễ nhƣ đƣa vật vào chỗ này, Khổng tử chỉ vào bàn tay. 26

27 3.12 祭如在 祭神如神在 子曰 吾不与祭 如不祭. Tế nhƣ tại, tế thần nhƣ thần tại. Tử viết: Ngô bất dự tế, nhƣ bất tế. Tế lễ cha mẹ phải coi nhƣ ngƣời đó ở trƣớc mặt mình, tế lễ chƣ thần cũng coi nhƣ thần linh ở trƣớc mặt mình. Khổng tử nói: Nếu ta không tham dự lễ tế (có ngƣời thay mặt ta tế lễ đi nữa) thì cũng nhƣ không tế lễ mà thôi 王孙贾问曰: 与兲媚於奥,宁媚於灶, 何谓也. 子曰 不然 获罪於天 无所祷也. Vƣơng Tôn Giả vấn viết: Dự kỳ mị ƣ Áo, ninh mị ƣ Táo, hà vị dã?. Tử viết: Bất nhiên. Hoạch tội ƣ thiên, vô sở đảo dã. Vƣơng Tôn Giả hỏi: Nịnh thần Áo, chẳng bằng nịnh thần Táo nghĩa là sao? Khổng tử đáp: Không đúng. Định tội do Trời, còn nơi nào để cầu xin! (Chú thích: Thần Áo thờ ở nhà trên, thần Táo thờ ở dƣới bếp. Thần Táo lo việc ăn no mặc ấm nên ngƣời dân nghèo coi trọng hơn thần Áo Khổng tử bảo không nên phân biệt đối xử các thần, Trời cao sẽ phán xét tất cả) 子曰 周监於二代 郁郁乎文哉 吾从周. Tử viết: Chu giám ƣ nhị đại, úc úc hồ văn tai, ngô tòngchu. Khổng tử nói: Lễ nhà Chu theo hai triều đại (Hạ, Ân), phong phú rực rỡ thay, ta theo nhà Chu 子入太庙,每事问 或曰: 孰谓鄹人之子知礼乎 入太庙,每事问. 子闻之,曰: 是礼也. Tử nhập thái miếu, mỗi sự vấn. Hoặc viết: Thục vị Trâu nhân chi Tử tri lễ hồ? Nhập thái miếu, mỗi sự vấn. Tử văn chi, viết: Thị lễ dã. 27

28 Khổng tử đi vào thái miếu (nƣớc Lỗ), gặp mỗi việc đều hỏi kỹ. Có ngƣời nói: Ai bảo con trai ấp Trâu (chỉ Khổng tử) biết lễ? Anh ta đến thái miếu mà cái gì cũng không biết, phải hỏi. Khổng tử nói: Thế là biết lễ vậy 子曰 射不主皮 为力不同科 古之道也. Tử viết: Xạ bất chủ bì, vị lực bất đồng khoa. Cổ chi đạo dã. Khổng tử nói: Thi bắn cung không nhất thiết phải xuyên qua tấm da (làm bia), vì sức lực không giống nhau. Đó là qui tắc bắn cung thời cổ. (Lời bàn: Bắn cung miễn là toàn tâm toàn ý bắn vào đích, xuyên qua hay không là tùy theo sức ngƣời) 子贡欲去告朔之饩羊 子曰 赐也 尔爱其羊 我爱其礼. Tử Cống dục khứ cáo sóc chi hí dƣơng. Tử viết: Tứ dã! Nhĩ ái kỳ dƣơng, ngã ái kỳ lễ. Tử Cống làm lễ sóc muốn bỏ tục lệ cúng dê. Khổng tử nói anh Tứ này! Ngƣơi yêu dê của ngƣơi, ta tiếc lễ của ta. (Chú thích: lễ Sóc là ngày mồng một đầu tháng, theo Lỗ lễ qui định cúng một con dê. Vua Lỗ bỏ không cúng dê nhƣng vẫn bắt dân nộp dê. Tử Cống bèn đòi bỏ luôn tục cúng dê. Khổng tử bất đồng, kiên trì giữ lễ, nên nói rằng cúng con dê là nhắc ta giữ lễ) 子曰 事君尽礼,人以为谄也. Tử viết: Sự quân tận lễ, nhân dĩ vi siểm dã. Khổng tử nói: Phụng sự vua cho đúng lễ, vậy mà có ngƣời bảo ta siểm nịnh 定公问: 君使臣,臣事君 如之何 孔子对曰 君使臣以礼 臣事君以忠. 28

29 Định Công vấn: Quân sử thần, thần sự quân, nhƣ chi hà? Khổng tử đối viết: Quân sử thần dĩ lễ, thần sự quân dĩ trung. Vua Lỗ Định Công hỏi: Vua sai khiển bề tôi, bề tôi phụng sự vua, phải nhƣ thế nào là tốt? Khổng tử thƣa: Vua sử dụng bề tôi theo lễ, bề tôi thờ vua phải trung thành 子曰 兰睢 乐而不淫 哀而不伤. Tử viết: Quan thƣ, lạc nhi bất dâm, ai nhi bất thƣơng. Khổng tử nói: Bài Quan thƣ vui mà không quá đà, buồn mà không bi thƣơng. (Chú thích: Bài Quan thƣ mở đầu tập Kinh Thi, có chƣơng Yểu điệu thục nữ. Quân tử hảo cầu. Cầu chi bất đắc, Triển chuyển phản tắc : dịch nghĩa Cô gái xinh tươi kia, Có chàng tài giỏi muốn gặp cô, không gặp được, năm canh trằn trọc trở mình. Bài thơ vui vẻ mức độ vừa phải. Quân tử mong nhớ buồn bâng khuâng, chƣa đến nỗi sầu muộn quá mức. Khổng tử khen là vui và buồn hài hòa, không quá độ) 哀公问社於宰我,宰我对曰: 夏后氏以松, 殷人以柏,周人以栗,曰 使民战栗.子闻之 曰: 成事不说 遂事不谏,既往不咎 Ai Công vấn xã ƣ Tể Ngã, Tể Ngã đối viết: Hạ hậu thị dĩ tùng, Ân nhân dĩ bách,chunhân dĩ lật, viết: Sử dân chiến lật. Tử văn chi, viết: Thành sự bất thuyết, toại sự bất gián, ký vãng bất cữu. Lỗ Ai Công hỏi Tể Ngã về việc lập đàn xã, Tể Ngã trả lời: Đời Hạ dùng cây tùng, đời Ân dùng cây bách, đời Chu dùng cây lật là có ý khiến cho dân nhìn thấy cây lật mà sợ hãi. Khổng tử nghe biết, trách Tể Ngã rằng Việc đã thành, không nên nói lại. Việc nhất định xảy ra, không nên can ngăn. Việc đã qua, không nên trách. (Chú thích: Xã là nơi thờ thần đất, triều đại nào thích cây gì trồng cây đó hoặc tùy theo chất đất. Cái tên cây không có ý nghĩa gì. Tể Ngã thuyết minh về 3 loại cây là có ý xui vua dựng đàn xã sao cho dân sợ. Khổng tử không hài lòng, có ý trách Tể Ngã. Xã (社) là thần Đất và tắc (稷) là thần Lúa. Nhà vua mỗi năm có nhiệm vụ thay mặt dân chúng tế lễ ở bàn thờ xã tắc. Nếu là một giang sơn thì ắt phải có xã tắc vậy). 29

30 3.22 子曰: 管仲之器小哉. 或曰: 管仲俭乎, 曰: 管氏有三归 官事不摄,焉得俭?. 然则 管仲知礼乎,曰: 邦君树塞门 管氏亦树塞门 邦君为两君之好有反坫 管氏亦有反坫 管氏而知礼,孰不知礼 Tử viết: Quản Trọng chi khí tiểu tai! Hoặc viết: Quản Trọng kiệm hồ? Viết: Quản thị hữu tam quy, quan sự bất nhiếp, yên đắc kiệm? Nhiên tắc Quản Trọng tri lễ hồ?. Viết: Bang quân thụ tắc môn, Quản thị diệc thụ tắc môn; Bang quân vi lƣỡng quân chi hảo hữu phản điếm, Quản thị diệc hữu phản điếm. Quản thị nhi tri lễ, thục bất tri lễ? Khổng tử nói: Quản Trọng bụng dạ hẹp hòi. Có ngƣời hỏi: Hay là Quản Trọng tiết kiệm? Khổng tử nói: Quản Trọng qui ra ba lỗi, thu nhiều thuế má của dân thị thành, trong nhà nuôi nhiều đầy tớ, mỗi ngƣời chỉ làm một việc không kiêm nhiệm, thế sao gọi là tiết kiệm? Ngƣời kia hỏi tiếp: Quản Trọng có biết lễ không? Khổng tử đáp: Vua chƣ hầu dựng bình phong trƣớc nhà, Quản Trọng cũng dựng bình phong trƣớc nhà. Vua chƣ hầu mở tiệc tiếp vua khác đƣợc dùng giá úp chén, Quản Trọng đãi khách cũng dùng giá úp chén. Ôi Quản Trọng mà biết lễ, thì còn ai không biết lễ! 3.23 子语鲁大师乐,曰: 乐其可知也 始作,翕如也 从之,纯如也 皦如也,绎如也,以成 Tử ngữ Lỗ đại sƣ nhạc, viết: Nhạc kỳ khả tri dã: thỉ tác, hợp nhƣ dã; Tòng chi, đồn nhƣ dã, kiểu nhƣ dã, dĩ thành. Khổng tử nói với quan nhạc nƣớc Lỗ: Ta cũng có biết về nhạc: khởi đầu phải tƣơng hợp, (nhạc khớp lời ca), tiếp tục khai triển quấn quít hài hòa, rõ ràng trong sáng, liên tục, nhƣ thế là thành công 仪封人请见,曰: 君子之至於斯也 吾未尝不得见也. 从者见之 出曰 二三子何患於丧 乎 天下之无道也久矣,天将以夫子为木铎. Nghi phong nhân thỉnh kiến, viết: Quân tử chi chí ƣ tƣ dã, ngô vị thƣởng bất đắc kiến dã. Tòng giả kiến chi. Xuất viết: Nhị tam tử hà hoạn ƣ tang hồ? Thiên hạ chi vô đạo dã cửu hĩ, thiên tƣơng dĩ phu tử vi mộc đạc. 30

31 Quan trấn thủ ấp Nghi xin gặp (Khổng tử), nói: Quân tử các nơi đến đây, chƣa có ai tôi chƣa đƣợc tiếp kiến. Học trò dẫn vào gặp Khổng tử. Khi trở ra, vị quan đó nói với học trò của thầy Khổng: Các vị đừng lo buồn việc Khổng tử mất chức. Thiên hạ vô đạo đã lâu, trời sai Khổng tử làm cái mõ cây (gõ mõ cảnh báo ngƣời đời). (Chú thích: Khổng tử từ bỏ chức tƣớng quốc nƣớc Lỗ, đi chu du sang nƣớc Vệ, ở đây gặp quan ấp tên Nghi. Ông Nghi sùng bái, đánh giá cao vai trò thầy Khổng còn hơn mọi chức quan) 3.25 子谓韶: 尽美矣,又尽善也 谓武: 尽美矣,未尽善也 Tử vị Thiều: Tận mỹ hĩ, hựu tận thiện dã; vị Vũ: Tận mỹ hĩ, vị tận thiện dã. Khổng tử nói về bản nhạc Thiều: Đẹp tuyệt vời, nội dung lại hay, tốt, và nhận xét về bản nhạc Vũ: Rất hay, nhƣng nội dung kém hơn một chút. (Chú thích: Thiều là khúc nhạc thời vua Thuấn, Vũ là khúc nhạc thời Chu Vũ Vƣơng) 3.26 子曰 居上不宽 为礼不敬 临丧不哀 吾何以观之哉? Tử viết: Cƣ thƣợng bất khoan, vi lễ bất kính, lâm tang bất ai, ngô hà dĩ quan chi tai?. Khổng tử nói: Cấp trên thiếu khoan dung kẻ dƣới, hành lễ thiếu kính cẩn, gặp việc tang không đau buồn, làm sao ta có thể chịu họ đƣợc? Hết thiên 里仁 Lý nhân 第四篇 thiên 4 31

32 26 bài 4.1 子曰 里仁为美 择不处仁 焉得知 Tử viết: Lý nhân vi mỹ, trạch bất xứ nhân, yên đắc tri? Khổng tử viết: Ở nơi có nhân đức là tốt đẹp, sống nơi thiếu nhân đức sao gọi là hiểu biết? 4.2 子曰 不仁者不可以久处约 不可以长处乐 仁者安仁 知者利仁 Tử viết: Bất nhân giả bất khả dĩ cửu xứ chung, bất khả dĩ trƣờng xứ lạc. Nhân giả an nhân, tri giả lợi nhân. Khổng tử nói: Kẻ bất nhân không ở lâu cảnh cùng khốn đƣợc, cũng không thể ở lâu nơi sung sƣớng đƣợc. Ngƣời có nhân yên tâm sống làm điều nhân, ngƣời hiểu biết làm lợi cho đức nhân. 4.3 子曰 唯仁者能好人 能恶人 Tử viết: Duy nhân giả năng hiếu nhân, năng ố nhân. Khổng tử nói: Chỉ có ngƣời nhân đức mới biết yêu và ghét rõ ràng. 4.4 子曰 苟志於仁矣 无恶也 Tử viết: Cẩu chí ƣ nhân hĩ, vô ố dã. Khổng tử viết: Nếu quyết chí thực hành đức nhân thì không làm điều ác. 4.5 子曰: 富与贵,是人之所欲也.不以兲道得之,不处也 贫与贱,是人之所恶也,不以兲道得之, 不去也 君子去仁,恶乎成名 君子无终食之间违仁,造次必於是,颠沛必於是. Tử viết: Phú dữ quí, thị nhân chi sở dục dã. Bất dĩ kỳ đạo đắc chi, bất xứ dã; Bần dữ tiện, thị nhân chi sở ố dã; bất dĩ kỳ đạo đắc chi, bất khứ dã. Quân tử khứ nhân, ố hồ thành danh? Quân tử vô chung thực chi gian vi nhân, tạo thứ tất ƣ thị, điên phái tất ƣ thị. 32

33 Khổng tử viết: Giàu và sang thì ai cũng thích. Không dùng đạo nhân mà đạt đƣợc thì không nên chọn làm. Nghèo và thấp hèn, chẳng ai thích. Không dùng đạo nhân để thoát nghèo hèn thì không làm. Ngƣời quân tử mà bỏ mất điều nhân, sao có thể gọi là quân tử? Quân tử không làm trái điều nhân dù chỉ trong khoảng cách một bữa ăn (*), dù vội vã cấp thiết cũng không nhƣ vậy, dù phải khốn cùng phiêu dạt cũng không xa rời đạo nhân. (Lời bàn: * Trong khoảng cách một bữa ăn : tức là trong nửa ngày quân tử cũng không quên làm điều nhân đức). 4.6 子曰: 我未见好仁者,恶不仁者 好仁者,无以尚之 恶不仁者,兲为仁矣,不使不仁者加乎兲 身 有能一日用兲力於仁矣乎 我未见力不足者 盖有之矣,我未之见也 Tử viết: Ngã vị kiến hảo nhân giả, ố bất nhân giả. Hiếu nhân giả vô dĩ thƣợng chi; Ố bất nhân giả, kỳ vi nhân hĩ, bất sử bất nhân giả gia hồ kỳ thân. Hữu năng nhất nhật dụng kỳ lực ƣ nhân hĩ hồ? Ngã vị kiến lực bất túc giả. Cái hữu chi hĩ, ngã vị chi kiến dã. Khổng tử nói: Ta chƣa thấy ngƣời nào thích điều nhân và ghét kẻ bất nhân. Ngƣời có nhân không đặt cái gì trên chữ nhân. Ngƣời ghét điều ác, thực tế biết làm điều nhân, không chịu thân thích với kẻ bất nhân. Có ai dốc sức làm điều nhân suốt ngày chƣa? Ta chƣa thấy ngƣời đạt điều nhân mà không phải dốc sức rèn luyện. Có ngƣời không cần dốc sức cũng làm đƣợc điều nhân, nhƣng ta chƣa thấy bao giờ. 4.7 子曰 人之过也,各於兲党 观过 斯知仁矣 Tử viết: Nhân chi quá dã, các ƣ kỳ đảng.quan quá, tƣ tri nhân hĩ. Khổng tử nói: Ngƣời mắc sai lầm, còn tùy theo loại ngƣời nào. Nhìn sai lầm của họ, ta biết có phải ngƣời đức nhân không. (Lời bàn: Có nhiều kiểu sai lầm, quân tử cũng có thể mắc sai lầm nhƣng vẫn khác với sai lầm của kẻ tiểu nhân). 4.8 子曰 朝闻道 夕死可矣 Tử viết: Triêu văn đạo, tịch tử khả hĩ. Khổng tử nói: Buổi sáng nghe đƣợc đạo, chiều tối chết cũng cam lòng

34 子曰 士志於道 而耻恶衣恶食者 未足与议也 Tử viết: Sĩ chí ƣ đạo nhi sỉ ố y ố thực giả, vị túc dữ nghị dã. Khổng tử nói: Kẻ sĩ lập chí vì đạo nhân mà cảm thấy xấu hổ vì ăn đói mặc rách, chƣa thể cùng bàn luận (về đạo nhân) đƣợc 子曰 君子之於天下也 无适也 无莫也 义之与比 Tử viết: Quân tử chi ƣ thiên hạ dã, vô đích dã, vô mạc dã, nghĩa chi dự bỉ. Khổng tử nói: Quân tử sống trong thiên hạ, không kể to nhỏ, sang hèn, đều phải ngẫm xem có hợp đạo nghĩa không 子曰 君子怀德 小人怀土 君子怀刑,小人怀惠 Tử viết: quân tử hoài đức, tiểu nhân hoài thổ; Quân tử hoài hình, tiểu nhân hoài huệ Khổng tử nói: Quân tử nghĩ đến đạo đức, tiểu nhân nghĩ đến đất đai. Quân tử coi trọng hình thức phép tắc, tiểu nhân chỉ mong ân huệ 子曰 放於利而行 多怨 Tử viết: Phóng ƣ lợi nhi hành, đa oán Khổng tử viết: Kẻ chỉ biết tính đến lợi ích của mình, sẽ chuốc lấy nhiều oán hận 子曰 能以礼让为国乎,何有 不能以礼让为国 如礼何 Tử viết: Năng dĩ lễ nhƣợng vi quốc hồ, hà hữu? Bất năng dĩ lễ nhƣợng vi quốc, nhƣ lễ hà? 34

35 Khổng tử nói: Dùng lễ nhƣợng để trị quốc, đƣợc không? Nếu không dùng lễ nhƣợng để trị quốc đƣợc thì lễ còn có tác dụng gì nữa. (Chú thích: lễ nhƣợng trị quốc là lãnh đạo mềm dẻo, nhƣờng nhịn lẫn nhau. Chắc hẳn điều này lạc hậu so với thời đại pháp quyền. Hình nhƣ chế độ pháp quyền xã hội chủ nghĩa ƣa dùng lễ nhƣợng kiểu Khổng tử) 4.14 子曰 不患无位 患所以立 不患莫己知 求为可知也. Tử viết: Bất hoạn vô vị, hoạn sở dĩ lập; Bất hoạn mạc kỷ tri, cầu vi khả tri dã. Khổng tử nói: Chẳng lo buồn vì không có địa vị, chỉ lo không có đức tài xứng với địa vị ấy. Không cần lo ngƣời khác không hiểu mình, nên lo làm sao có năng lực khiến cho ngƣời khác biết mình 子曰: 参乎 吾道一以贯之. 曾子曰 唯. 子出, 门人问曰 何谓也. 曾子曰 夫子之道,忠恕而已矣 Tử viết: Sâm hồ, ngô đạo nhất dĩ quán chi.. Tăng tử viết: Duy. Tử xuất, môn nhân vấn viết: Hà vị dã?. Tăng tử viết: Phu tử chi đạo, trung thứ nhi dĩ hĩ. Khổng tử nói: Trò Sâm à, đạo của ta nhất quán một điểm thôi. Tăng tử: Đúng ạ. Khổng tử đi ra, một ngƣời khác hỏi: Thầy nói nhƣ vậy có ý gì?. Tăng tử nói: Đạo của thầy chỉ có một chữ trung thứ thôi. 35